เตน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา (ปฏฺฐา. 1.1.53), นิหนฺตฺวา ติมิรํ สพฺพํ, อุคฺคโตยํ ทิวากโร’’ติ จ เอวมาทีสุ วิย สมานกาลวเสนายํ สทฺทปโยโคติฯ ตถา มนญฺจ ธมฺเม จ ปฐมํ ปฏิจฺจ ปจฺฉา น มโนวิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติ, เอวมิธาปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอทิโส สทฺทปโยโค เยภุยฺเยน โลเก ปุพฺพกาลวเสเนว ทิสฺสตีติ ปุพฺพกาลวเสเนว อิธาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกตฺตนเยน วา…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – อปราปรํ อุปฺปนฺเนสุ ญาเณสุ ปุริมสฺส วเสน ปฏิสงฺขานกิริยา, ตทญฺญสฺส วเสน อุปฺปชฺชนกิริยา จ โยเชตพฺพา, น จ ตานิ เภทโต อเปกฺขิตพฺพานิ เอกสนฺตานปติตตาย เอกตฺตนยวเสน คหิตตฺตาติฯ อิตรสฺมิํ ปททฺวเยติ ‘‘ปวตฺตํ ปฏิสงฺขา, นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ปฏิสงฺขา’’ติ อิมสฺมิํ ปททฺวเยฯ

ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณกถาวณฺณนา

[760] สงฺขารานํ อนิจฺจทุกฺขาการาทิปริคฺคณฺหนวเสน ปวตฺตมฺปิ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ วิเสสโต อนตฺตาการปริคฺคณฺหนปธานนฺติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สุญฺญาติ ปริคฺคเหตฺวา’’ติอาทิฯ ตสฺมิญฺหิ สติ สจฺจสมฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อสติฯ ตทภาวโต หิ อนิจฺจทุกฺขลกฺขณปญฺญาปกมฺปิ สรภงฺคสตฺถาราทีนํ สาสนํ อนิยฺยานิกเมว ชาตํฯ อถ วา เตสํ นิจฺจสาราทีหิ ริตฺตกํ สนฺธาย ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สุญฺญาติ ปริคฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยญฺหิ ยโต ริตฺตกํ, ตํ เตน สุญฺญนฺติฯ สงฺขารานํ อตฺตสุญฺญตาย ทุวิญฺเญยฺยภาวโต อเนกวารํ ปฏิวิทฺธายปิ สุญฺญตานุปสฺสนาย ทฬฺหีภาวาปาทนตฺถํ ‘‘ปุน สุญฺญมิท’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยทคฺเคน สงฺขารา อนตฺตตา, ตทคฺเคน อนตฺตนิยาฯ สติ หิ อตฺตนิ อตฺตนิเยน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติฯ ทฺวิโกฏิกนฺติ ทฺวิอํสิกํ, อตฺตานํ เนว ทิสฺวา ญาณจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต, อนุมานโต จ ตสฺส อนุปลพฺภนียโตติ อธิปฺปาโยฯ ปรํ อญฺญํ สตฺตํ, สงฺขารํ วา ปริกฺขารภาเว อตฺตโน สุขทุกฺขสาธนภาเว ฐิตํ น ทิสฺวาติ โยชนาฯ ปุน ปริคฺคณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สุญฺญตานุปสฺสนาธิกาเรฯ

กฺวจีติ กตฺถจิ ฐาเน, กาเล, ธมฺเม วาฯ อถ วา กฺวจีติ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธา วาฯ อตฺตโน อตฺตานนฺติ สกตฺตานํฯ ‘‘อยํ โข ภวํ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา…เป.… เสฏฺโฐ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.42) ปเรหิ ปริกปฺปิตํ อตฺตานญฺจ กสฺสจิ กิญฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺสจี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปรสฺสาติ ‘‘ปรชาติ, ปโร ปุริโส’’ติ จ เอวํ คหิตสฺสฯ น จ มม กฺวจนีติ เอตฺถ มม-สทฺโท อฏฺฐาเน ปยุตฺโตติ อาห ‘‘มม-สทฺทํ ตาว ฐเปตฺวา’’ติฯ ปรสฺส จาติ อตฺตโต อญฺญสฺสฯ ‘‘ปโร ปุริโส’’ติ เอวํภูโต อตฺโถ มมตฺถาย ฐิโต, ตสฺส วเสน มยฺหํ สพฺพํ สิชฺฌตีติ เอวํ เอกจฺจทิฏฺฐิคติกปริกปฺปิตวเสน ปรํ อตฺตานํ ตญฺจ อตฺตโน กิญฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ กฺวจนี’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ นาหํ กฺวจนีติ สกอตฺตโน อภาวํ ปสฺสติฯ น กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมินฺติ สกอตฺตโน เอว กสฺสจิ อนตฺตนิยตํ ปสฺสติฯ น จ มมาติ เอตํ ทฺวยํ ยถาสงฺขฺยํ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อตฺถีติ ปจฺเจกํฯ น จ กฺวจนิ ปรสฺส อตฺตา อตฺถีติ ปรสฺส อตฺตโน อภาวํ ปสฺสติฯ ตสฺส ปรสฺส อตฺตโน มม กิญฺจนตา น จตฺถีติ ปรสฺส อตฺตโน อนตฺตนิยตํ ปสฺสติฯ เอวํ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธา จ ขนฺธานํ อตฺตตฺตนิยสุญฺญตา สุทฺธสงฺขารปุญฺชตา จตุโกฏิกสุญฺญตาปริคฺคณฺหเนน ทิฏฺฐา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวมย’’นฺติอาทิฯ

[761] ‘‘ฉหากาเรหี’’ติอาทินา นิทฺเทสาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อาคเต ปกาเร สุญฺญตานุปสฺสนาย ปริพฺรูหนํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติฯ ตตฺถ ฉหากาเรหีติ ฉหิ คหณากาเรหิ, คเหตพฺพากาเรหิ วาฯ นิจฺเจนาติ ‘‘นิจฺโจ’’ติ ปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา อญฺเญน วา เกนจิฯ นิจฺเจนาติ วา นิจฺจภาเวนฯ ธุวาทโย ‘‘นิจฺโจ’’ติ คหิตสฺเสว คเหตพฺพาการาฯ ตพฺพิภาเคน หิ อิมสฺส ฉกฺกตาฯ ตตฺถ นิจฺจตา นาม กูฏฏฺฐตาฯ ธุวภาโว ถิรตาฯ สทา ภาวิตา สสฺสตตาฯ นิพฺพิการตา อวิปริณามธมฺมตาฯ ยาว ชรามรณาติ เปยฺยาลํ อกตฺวา ปริโยสานปทเมว ทสฺเสติฯ

[762] น สารนฺติ อสารํ, นตฺถิ เอตสฺส สารนฺติ นิสฺสารํฯ สารโต อปคตํ, สารํ วา ตโต อปคตนฺติ สาราปคตํฯ

เกจิ ปเนตฺถ ‘‘นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา’’ติ ปาฬีติ อธิปฺปาเยน ‘‘อสารํ นิสฺสารํ สาราปคต’’นฺติ ปทตฺตยํ เอโก สุญฺญตาปริคฺคหากาโร, อญฺญถา สตฺเตว อาการา สิยุํ, น อฏฺฐาติ วทนฺติฯ อปเร ปน ‘‘สุภสารสาเรนาติปิ ปาฬิยํ อตฺถีติ ‘อสารํ นิสฺสารํ สาราปคต’นฺติ อิทํ ปทตฺตยํ ‘นิจฺจสารสาเรนา’ติอาทีสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ เสตวจฺโฉติ เสตวรุณโกฯ ‘‘มินรุกฺโข’’ติปิ วทนฺติฯ ปาฬิภทฺทโกติ กิํสุโกฯ

[763] นิจฺจสาราทีนํ อภาวโต ริตฺตโต ปสฺสติฯ ปริตฺตโต, ลามกตฺตา วา ตุจฺฉโตฯ อตฺตสาราภาเวน สุญฺญโตฯ สยํ อนตฺตตาย อนตฺตโตฯ อิสฺสริยสฺส อภาวโต, เกนจิ อิสฺสริยํ กาเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย จ อนิสฺสริยโตฯ เผณปิณฺเฑน ภาชนาทิํ กาตุกามสฺส วิย รูปสฺส นิจฺจตาทิํ กาตุกามสฺส ตํ น สิชฺฌติ, สกอิจฺฉาวเสน วา กาจิ กิริยา นตฺถีติ อกามการิยโตฯ ‘‘เอวํ รูปํ โหตุ, มา เอว’’นฺติ อลพฺภนียโตฯ สยํ อญฺญสฺส วเส น วตฺตติ, นาปิ อญฺญํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ อวสวตฺตกโตฯ ยสฺมิํ สนฺตาเน สยํ ตสฺส ปโร วิย อวิเธยฺยตาย ปรโตฯ การกาทิ วิย การเณหิ, ผเลน จ วิวิตฺตโตฯ น หิ การเณน ผลํ, ผเลน วา การณํ สคพฺภํ ติฏฺฐติฯ เอส นโย เวทนาทีสุปิฯ

[764] รูปํ น สตฺโตติอาทีสุ โย โลกโวหาเรน สตฺโต, รูปํ โส น โหตีติ อยมตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต ตสฺสาวุตฺตสิทฺธตฺตาฯ น หิ โลโก รูปมตฺตํ ‘‘สตฺโต’’ติ โวหรติ, พาหิรกปริกปฺปิโต ปน อตฺตา ‘‘สตฺโต’’ติ อธิปฺเปโตฯ โส หิ เตหิ รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย ปเรสํ สญฺชาปนฏฺเฐน ‘‘สตฺโต’’ติ วุจฺจติ, รูปํ โส น โหตีติ อตฺโถฯ สุญฺญตาปริคฺคณฺหนญฺเหตนฺติฯ เอส นโย น ชีโวติอาทีสุปิฯ ตตฺถ ชีวนฏฺเฐน ชีโวฯ นรนฏฺเฐน เนตุภาเวน นโรฯ ‘‘อหมสฺมี’’ติ มานุปฺปตฺติฏฺฐานตาย มาโน เอตฺถ วาติ ปวตฺตตีติ มานโวฯ ถิยติ เอตฺถ คพฺโภติ อิตฺถีฯ

ปธานภาเวน ปุริ เสตีติ ปุริโส ฯ อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตาฯ ปจฺจตฺตํ ตสฺส ตสฺส อหํการวตฺถุตาย ‘‘อห’’นฺติ จ ทิฏฺฐิคติเกหิ อตฺตา วุจฺจติ, รูปํ ปน ตาทิสํ น โหตีติ สุญฺญตาปริคฺคณฺหนวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ น สตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺมา อฏฺฐหิปิ ปเทหิ รูปสฺส อตฺตสุญฺญตาว ทสฺสิตาฯ อิตเรหิ จตูหิ ตสฺส กิญฺจนตาภาโวฯ ตตฺถ น มมาติ มยฺหํ อตฺตโน สนฺตกํ น โหติ, ตถา อญฺญสฺส อตฺตโน สนฺตกํ น โหติ, กสฺสจิปิ อตฺตโน สนฺตกํ น โหติ อตฺตโนเยว อภาวโตฯ ‘‘น อตฺตนิย’’นฺติ ปเทน ปกาสิโต เอวตฺโถ ปริยายนฺตเรหิ ตีหิปิ ปเทหิ ปกาสิโตฯ เอส นโย เวทนาทีสุปิฯ

[765] เหฏฺฐา กลาปสมฺมสนสฺส ทฬฺหภาวาย วุตฺตสมฺมสนนยาปิ สุญฺญตานุปสฺสนาย ทฬฺหภาวาย สํวตฺตนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีรณปริญฺญาวเสนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภยสฺส อหิํสเนน อสรณโตฯ ‘‘สรณ’’นฺติ คเหตุํ อยุตฺตตาย อสรณีภูตโตฯ ‘‘อนสฺสาทโต’’ติ อิทํ ปาฬิยํ นตฺถิฯ สติ จ เตจตฺตาลีส อาการา สิยุํฯ รูปปฺปวตฺติยํ สพฺพาทีนวูปลทฺธิยา อาทีนวโตฯ ‘‘สมุทยโต อตฺถงฺคมโต’’ติ อิทํ ทฺวยํ ยถา อนิจฺจโต ทสฺสนํ ปนาฬิกาย, นิจฺจสารวิรหทีปเนน วา สุญฺญตาวิภาวนํ โหติ, เอวํ สุญฺญตาวิภาวนนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตถา ‘‘ยํ โข รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโท’’ติ (สํ. นิ. 3.26) ทสฺสนํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตาวิภาวเนน สุญฺญตาวิภาวนํฯ ‘‘ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ รูปสฺส อาทีนโว’’ติ (สํ. นิ. 3.26) จ ทสฺสนํ นิจฺจตาทิสุญฺญตาภาวนโตฯ ตถา ‘‘โย รูเป ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ เอวํ สมุทยาทิทสฺสนานํ, อิตเรสญฺจ ยถารหํ สุญฺญตานุปสฺสนานุพฺรูหนตา ทฏฺฐพฺพาฯ ยํ ปน อาทีนวโต ทสฺสนํ, ปุพฺเพ วตฺวาปิ ปุน วจนํ อสฺสาทปฏิกฺเขปโต ทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ เวทนาทีสุปิ ทฺวาจตฺตาลีส อาการา เนตพฺพาติ อาห ‘‘เวทนํ…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจโต…เป.… นิสฺสรณโต ปสฺสตี’’ติฯ

วุตฺตมฺปิ จ นิทฺเทเส เอตํ สุญฺญตาปริคฺคณฺหนกถาสนฺทสฺสนํ ‘‘อสุกาย ปาฬิยา อยํ นิทฺเทโส’’ติ ทสฺสนตฺถํ, ตสฺส ผลสนฺทสฺสนตฺถญฺจฯ

[766] เอวํ ตีรณปริญฺญาวเสน ปจฺเจกํ ขนฺเธสุ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ สุญฺญตํ ปริคฺคเหตฺวาปิ ติวิธานุปสฺสนาวเสเนว ภาวนํ อนุยุญฺชนฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาญาณุปฺปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ สุญฺญโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปริคฺคณฺหนฺโตติ สมฺมสนฺโตฯ ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหายาติ อชฺฌุเปกฺขกตาย สงฺขารานํ วิปตฺติํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกภยญฺเจว เตสํ สมฺปตฺติํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกปีติญฺจ ปชหิตฺวาฯ อถ วา ภยตุปฏฺฐานวเสน อุปฺปชฺชนกญาณภยญฺจ สมฺมสนวเสน อุปฺปชฺชนกปีติสงฺขาตํ นนฺทิญฺจ ปหายฯ น หิ สพฺพโส สุญฺญตาย ทิฏฺฐาย ภยนนฺทีนํ อวสโร อตฺถิ, อถ โข อุเปกฺขาว สณฺฐาติฯ เตนาห ‘‘สงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหตี’’ติฯ ตตฺถ เยน มิจฺฉาคาเหน อนุทาสีนตา สิยา, ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อหนฺติ วา มมนฺติ วา น คณฺหาตี’’ติ อาหฯ อิทานิสฺส อุทาสีนตาย อุปมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิสฺสฏฺฐภริโย วิย ปุริโส’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อนุทาสีนตาปุพฺพิกา อุทาสีนตา วุจฺจมานา อิธ โอปมฺมตฺถํ ผรตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิฏฺฐา กนฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อติวิย นํ มมาเยยฺย อิตฺถีนํ สาเฐยฺยกูเฏยฺยวงฺเกยฺยาทีนํ อชานนโตฯ มุญฺจิตุกาโม หุตฺวาติ มุญฺจิตุกาโมว หุตฺวา, ตํ วิสฺสชฺเชยฺย นิรเปกฺขตาย วเสเนวาติ อธิปฺปาโยฯ อยํ โยคาวจโรฯ มุญฺจิตุกามตาย อุทฺธํ ยาว สงฺขารุเปกฺขาญาณํ น อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา วิปสฺสนา ปฏิสงฺขานุปสฺสนา เอวาติ อาห ‘‘ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต’’ติฯ

ปติลียตีติ เอกปสฺเสน นิลียติ นิลีนํ วิย โหติฯ ปติกุฏตีติ สงฺกุจติฯ ปฏิวฏฺฏตีติ วิวฏฺฏติฯ น สมฺปสาริยตีติ น วิสรติ, อภิรติวเสน น ปกฺขนฺทตีติ อตฺโถฯ

อิจฺจสฺสาติ อิติ เอวํ อสฺส โยคิโนฯ

[767] ติกฺขวิสทสูรภาเวน สงฺขาเรสุ อชฺฌุเปกฺขเน สิชฺฌมาเน ตํ ปเนตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อเนกวารํ ปวตฺตมานํ ปริปากคมเนน อนุโลมญาณสฺส ปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺตํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ นามฯ ตถาภูตญฺจ สพฺพํ สงฺขารปฺปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานเมว ปกฺขนฺทติ นามฯ

ตยิทํ อิธ ญาณํ อนุโลมโคตฺรภุญาเณหิ สทฺธิํ เอกตฺตํ เนตฺวา วุตฺตํ เอกตฺตนยวเสน ฯ โน เจ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสตีติ ตาว สงฺขารุเปกฺขาญาณสฺส อปริปกฺกตเมวาหฯ สมุทฺทํ ตรนฺตีติ สามุทฺทิกา, สํยตฺติกาฯ ทิสาชานนโก กาโก ทิสากาโก, ลกฺขณมตฺตญฺเจตํ โย โกจิ ตาทิโส สกุนฺโต เวทิตพฺโพฯ วิเทสนฺติ อเทสํ สมุทฺเท อปริจิตฏฺฐานํฯ อนุคนฺตฺวาติ อนุ อนุ คนฺตฺวาฯ

ตยิทํ วิปสฺสนาญาณํฯ ปิฏฺฐํ วฏฺฏยมานํ วิยาติ ถูลถูลโต วิเวจนวเสน นิปฺโผฏิยมานํ สณฺหํ สณฺหํ ปิฏฺฐจุณฺณํ วิยฯ นิพฺพฏฺฏิตกปฺปาสนฺติ นิพฺพฏฺฏิตพีชํ กปฺปาสํฯ วิหนมานํ วิยาติ ธนุเกน วิหญฺญมานํ วิยฯ อุปมาทฺวเยนปิ ปุนปฺปุนํ สมฺมสเนน วิปสฺสนาญาณสฺส สุขุมตรภาวาปตฺติมาหฯ ยถา ยถา หิ วิปสฺสนาภาวนาพเลน ติกฺขา, วิสทา, สูรา จ โหติ, ตถา ตถา สุขุมตราปิ โหตีติฯ สงฺขารวิจินเนติ ปวิจยสฺส สิขาปฺปตฺตตาย สงฺขาเรสุ วิย เตสํ วิจินเนปิ อุทาสีนํ หุตฺวา ติวิธานุปสฺสนาวเสน ติฏฺฐติ ปการนฺตรสฺส อภาวโตฯ ‘‘สตฺตธา อฏฺฐารสธา’’ติอาทินา วิภตฺตาปิ หิ อนุปสฺสนาปการา อนิจฺจานุปสฺสนาทีสฺเวว ตีสุ อนฺโตคธาติ มตฺถกปฺปตฺตา วิปสฺสนา ตาสํ เอว วเสน ติฏฺฐติฯ

[768] ตตฺราติ ตสฺมิํ วิโมกฺขมุขภาวาปชฺชเน, อริยปุคฺคลวิภาคปจฺจยตฺเถ จฯ อิทํ วิปสฺสนาญาณํฯ ติณฺณํ อินฺทฺริยานนฺติ สทฺธินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยปญฺญินฺทฺริยานํฯ อาธิปเตยฺยวเสนาติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อธิปติภาววเสนฯ อนิจฺจานุปสฺสนาพหุลสฺส หิ สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, ทุกฺขานุปสฺสนาพหุลสฺส สมาธินฺทฺริยํ, อนตฺตานุปสฺสนาพหุลสฺส ปญฺญินฺทฺริยนฺติ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน พลวตรภาวํ ปตฺตานิ อิมานิ ตีณิ อินฺทฺริยานิ วิโมกฺขมุขภาวํ อาปาเทนฺตีติ อาห ‘‘ติวิธานุปสฺสนา…เป.… อาปชฺชติ นามา’’ติฯ ติวิธวิโมกฺขมุขภาวนฺติ เอตฺถ เก ปน ตโย วิโมกฺขา, กานิ วา ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ อนฺโตลีเน อนุโยเค วิโมกฺขมุขาธีนตฺตา วิโมกฺขาธิคมสฺส วิโมกฺขมุขานิ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘ติสฺโส หิ…เป.… วุจฺจนฺตี’’ติ วตฺวา อยญฺจ อตฺโถ ปาฬิโต เอว วิญฺญายตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทิมาหฯ

โลกนิยฺยานายาติ โลกโต นิกฺขมนาย, สตฺตโลกสฺส วา วฏฺฏทุกฺขโต นิกฺขมนายฯ ปริจฺเฉทปริวฏุมโตติ อุทยพฺพยวเสน ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จฯ สมนุปสฺสนตายาติ สมฺมเทว อนุ อนุ ปสฺสนาย สํวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อนิจฺจานุปสฺสนา หิ สงฺขาเร อาทิโต อุทเยน, อนฺตโต วเยน ปริจฺฉินฺเน ปสฺสติฯ อาทิอนฺตวนฺตตาย หิ เต อนิจฺจาติฯ อนิมิตฺตาย จ ธาตุยาติ สพฺพสงฺขารนิมิตฺตวิรหโต ‘‘อนิมิตฺตา’’ติ ลทฺธนามาย อสงฺขตาย ธาตุยาฯ จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตายาติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุโลมญาณาทิภาเวน สมฺมเทว อธิจิตฺตสฺส อนุปวิสนตฺถายฯ อปฺปณิหิตายาติ ราคปณิธิอาทีนํ อภาเวน ‘‘อปฺปณิหิตา’’ติ ลทฺธนามายฯ สุญฺญตายาติ อตฺตสุญฺญตาย ‘‘สุญฺญตา’’ติ ลทฺธนามายฯ

คตินฺติ นิพฺพตฺติํฯ สงฺขารานํ สภาววิภาวเนน สํเวชิยมานํ จิตฺตํ สมฺมาปฏิปตฺติยํ สมุตฺเตชิตํ นาม โหตีติ อาห ‘‘มโนสมุตฺเตชนตายาติ จิตฺตสํเวชนตายา’’ติฯ มมํกาเรน อตฺตนิยสญฺญิตสฺส วตฺถุโน สามิภูโต อตฺตา ปฐมํ ปรามสียติ, ตโต อตฺตนิยนฺติ อาห ‘‘นาหํ, น มมาติ เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตายา’’ติฯ ตีณิ ปทานีติ ปริจฺเฉทปริวฏุม, มโนสมุตฺเตชน, สมนุปสฺสนปทานีติ วทนฺติ, ‘‘สพฺพสงฺขาเร’’ติอาทีนิ ปน ตีณิ วากฺยานิ ตีณิ ปทานีติ เวทิตพฺพานิฯ เตเนวาติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ วเสน เตสํ ติณฺณํ ปทานํ วุตฺตตฺตา เอวฯ ปญฺหวิสฺสชฺชเนติ ‘‘อนิจฺจโต มนสิ กโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐหนฺตี’’ติ ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเนฯ

[769] เอวํ วิโมกฺขมุขานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิโมกฺเข ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนิจฺจโต มนสิ กโรนฺโตติ อนิจฺจานุปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺโตฯ อธิโมกฺขพหุโลติ สทฺธินฺทฺริยพหุโลฯ ยสฺส วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา โหติ, ตสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ‘‘อนิจฺจา สงฺขารา’’ติ หิ อาทิโต สทฺธามตฺตเกน ปฏิปชฺชิตฺวา วิปสฺสนาย อุกฺกํสคตาย ตรุปลฺลวาทีสุ วิย มณิกนกาทีสุปิ เตสํ อนิจฺจตํ สาติสยํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ สตฺถริ สทฺธา พลวตี ปวตฺตตีติ โส อธิโมกฺขพหุโล, อธิมตฺตสทฺโธ จ โหติฯ

ตสฺส อนิจฺจานุปสฺสนาพหุลตาย อนิจฺจาการโต วุฏฺฐานํ โหตีติ โส ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภตี’’ติ วุตฺตํฯ ปสฺสทฺธิพหุโลติ ทุกฺขานุปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺโต ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, ตปฺปฏิปกฺขโต สุโข นิโรโธ’’ติ จ มนสิการวเสน นิพฺพานสฺส สนฺตปณีตสุขภาวํ อธิมุจฺจนฺโต อภิณฺหํ ปีติปาโมชฺชสมาโยคโต ปสฺสทฺธิพหุโล โหติฯ ตโต จ อธิมตฺตสมาธินฺทฺริยปฏิลาเภน ราคปณิธิยา ทูรีภาวโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสมธิคโม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขโต…เป.… ปฏิลภตี’’ติฯ เวทพหุโลติ อนตฺตานุปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺโต อตฺตสุญฺญตาย นิปุณญาณวิสยตฺตา ญาณพหุโล โหติฯ ตโต จ อธิมตฺตปญฺญินฺทฺริยปฏิลาเภน โมหสฺส ทูรีภาวโต สุญฺญตวิโมกฺขสมธิคโม โหตีติ อาห ‘‘อนตฺตโต…เป.… ปฏิลภตี’’ติฯ

โย อนิจฺจานุปสฺสนาย นิมิตฺตวเสน สงฺขาเร ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺโต ยตฺถ อิทํ สงฺขารนิมิตฺตํ สพฺพโส นตฺถิ, ตํ ‘‘อนิมิตฺตํ นิพฺพาน’’นฺติ อนิมิตฺตากาเรน อธิมุจฺจนฺโต วุฏฺฐานคามินิมคฺเคน ฆเฏติฯ ตสฺส มคฺโค อนิมิตฺตโต นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค’’ติฯ สฺวายํ นิพฺพานสฺส อนิมิตฺตากาโร เนว มคฺเคน กโต, น วิปสฺสนาย, อถ โข สภาวสิทฺโธฯ ตทารมฺมณตาย จ มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนิมิตฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา อนิมิตฺโต’’ติฯ โย ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปณิธิยา ทูรีภาวกรเณน อปฺปณิหิตํ อธิมุจฺจนฺโต , โย อนตฺตานุปสฺสนาวเสน อตฺตูปลทฺธิยา ทูรีภาวกรเณน สุญฺญตํ อธิมุจฺจนฺโตติ จ อาทินา โยเชตพฺพํฯ เตนาห ‘‘เอเตเนว นเยนา’’ติอาทิฯ

[770] ยทิ อริยมคฺโค ติวิธมฺปิ วิโมกฺขนามํ ลภติ, อถ กสฺมา อภิธมฺเม วิโมกฺขทฺวยเมว อาคตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตนฺติ อภิธมฺเม วิโมกฺขทฺวยวจนํฯ นิปฺปริยายโต วิปสฺสนาคมนํ สนฺธายาติ อุชุกเมว วิปสฺสนโต มคฺคสฺส นามาคมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กสฺมา? อนิมิตฺตวิปสฺสนา อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติฯ

กามํ สุตฺเต ‘‘อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชหา’’ติ (สุ. นิ. 344) อนิมิตฺตวิปสฺสนา กถิตา, สา ปน นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตอตฺตนิมิตฺตานิ อุคฺฆาเฏนฺตีปิ สยํ นิมิตฺตธมฺเมสุ เอว จรตีติ สนิมิตฺตาว โหตีติฯ อปิจ อภิธมฺโม นาม ปรมตฺถเทสนา, อนิมิตฺตมคฺคสฺส จ ปรมตฺถโต เหตุเวกลฺลเมวฯ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน หิ อนิมิตฺตวิโมกฺโข กถิโตฯ ตตฺถ จ สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ตํ อริยมคฺเค เอกงฺคมฺปิ น โหติ, อมคฺคงฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติฯ อิตเรสุ ทุกฺขานุปสฺสนาย วเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺโข, อนตฺตานุปสฺสนาย วเสน สุญฺญตวิโมกฺโขฯ

เตสุ อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน สมาธินฺทฺริยํ, สุญฺญตวิโมกฺเขน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติ ตานิ อริยมคฺคสฺส องฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ สกฺโกนฺติ, น อนิมิตฺตมคฺโค ตทภาวโตติ เกจิฯ เย ปน วทนฺติ ‘‘อนิมิตฺตมคฺโค อาคมนโต นามํ อลภนฺโตปิ สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ ลภตี’’ติ, เตสํ มเตน อปฺปณิหิตสุญฺญตมคฺคาปิ สคุณโต เอว, อารมฺมณโต เอว จ นามํ ลเภยฺยุนฺติ? ตํ อยุตฺตํฯ กสฺมา? มคฺโค หิ ทฺวีหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรสโต จ ปจฺจนีกโต จาติ, สภาวโต จ ปฏิปกฺขโต จาติ อตฺโถฯ อปฺปณิหิตมคฺโค หิ ราคปณิธิอาทีหิ วิมุตฺโต, สุญฺญตมคฺโค ราคาทีหิ สุญฺโญ เอวาติ เต สรสโต นามํ ลภนฺติฯ ตถา อปฺปณิหิตมคฺโค ปณิธิสฺส ปฏิปกฺโข, สุญฺญตมคฺโค อตฺตาภินิเวสสฺส เอวาติ เต ปจฺจนีกโต นามํ ลภนฺติ, อนิมิตฺตมคฺโค ปน ราคาทินิมิตฺตานํ, นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ วา อภาเวน สรสโต เอว นามํ ลภติ, โน ปจฺจนีกโตฯ น หิ โส สงฺขารนิมิตฺตารมฺมณาย อนิจฺจานุปสฺสนาย ปฏิปกฺโข, สา ปนสฺส อนุโลมภาเว ฐิตาติ สพฺพถาปิ อภิธมฺมปริยาเยน อนิมิตฺตมคฺโค น ลพฺภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ นิปฺปริยายโต วิปสฺสนาคมนํ สนฺธายา’’ติฯ

ยสฺมา สุตฺตนฺตปริยาเยน อนิมิตฺตมคฺโค ลพฺภติฯ วุฏฺฐานคามินี หิ วิปสฺสนา ยํ ยํ สมฺมสนฺตี วุฏฺฐานํ คจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติ, ตตฺถ อนิจฺจโต วุฏฺฐหนฺตสฺส มคฺโค อนิมิตฺโต โหติ, ทุกฺขโต วุฏฺฐหนฺตสฺส อปฺปณิหิโต, อนตฺตโต วุฏฺฐหนฺตสฺส สุญฺญโต, ตสฺมา สุตฺตนฺตสํวณฺณนา เอสาติ กตฺวา อิธ ตโยปิ วิโมกฺขา อุทฺธฏาฯ

ยํ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค อภินิเวสนิมิตฺตปณิธิมุญฺจนํ อุปาทาย ติสฺสนฺนมฺปิ อนุปสฺสนานํ ตทาคมนวเสน ตทนฺวยสฺส มคฺคสฺส จ สุญฺญตวิโมกฺขาทิภาโว นิทฺทิฏฺโฐ, ตสฺส ปริยายภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนาญาณํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาญาณํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘อปฺปณิหิโต, วิโมกฺโข’’ติ จ กิญฺจาปิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาญาณนฺติ ‘‘อนิจฺจา สงฺขารา’’ติ อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตญาณํฯ นิจฺจโต อภินิเวสํ มุญฺจตีติ ‘‘เต นิจฺจา’’ติ นิจฺจาการโต ปวตฺตมิจฺฉาภินิเวสวิทฺธํสนวเสน, ตทนฺวยํ ปน มคฺคญาณํ สมุจฺเฉทวเสน มุญฺจติฯ อิตีติ ตสฺมาฯ อนิจฺจาภินิเวสโต ริตฺตตาย, วิมุตฺตตาย จ สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

ตนฺติ ติวิธํ วิปสฺสนาญาณํฯ ตตฺถ ยสฺส ปริยายโต, ยสฺส จ นิปฺปริยายโต นามลาโภ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขารนิมิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น นิปฺปริยาเยน, อถ โข ปริยาเยนาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ นิปฺปริยายกถาภาวโตฯ วิโมกฺขทฺวยเมว วุตฺตํ อภิธมฺเมติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วิปสฺสนาธิกาเรฯ ‘‘ติวิธวิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา’’ติ เอตสฺมิํ วา อุทฺเทสวจเนฯ

[771] เตสํ วิภาคายาติ เตสํ ยถาวุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สทฺธานุสาริอาทิภาเวน วิภตฺตสภาวตายฯ

[772] สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ สทฺธานุสาริภาวิตาการณภูตํ อธิมตฺตํ สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภติฯ อธิโมกฺขพหุลตาย, สทฺธินฺทฺริยาธิมตฺตตาย จ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อปิจ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อนิจฺจาการสลฺลกฺขณสฺส สทฺธาภิพุทฺธิยา อุปนิสฺสยภาวโต ตทนฺวเย มคฺเค สทฺธา ติกฺขตรา โหติ, เตน อฏฺฐมโก สทฺธานุสารี นาม โหติฯ เสเสสุ สตฺตสุ ฐาเนสูติ ปฐมผลโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคผลา สตฺตสุ ฐาเนสุฯ ‘‘สตฺตสุ ฐาเนสู’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เสเสสุ ฉสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต, อคฺคผเล ปน สจายํ อรูปชฺฌานลาภี, อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, โน เจ อรูปชฺฌานลาภี, ปญฺญาวิมุตฺโต, น สทฺธาวิมุตฺโตฯ อภิธมฺเม หิ –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ

ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺญาย ทิฏฺฐา โหนฺติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, โน จ โข ยถาทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต’’ติ (ปุ. ป. 208) –

เอกจฺจาสวปริกฺขยวจนโต สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขภาโว วิญฺญายติ, น อเสกฺขภาโวฯ อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ทฺเว ธุรานิ, ทฺเว อภินิเวสา, ทฺเว สีสานี’’ติ วจนโต นตฺถิ อรหโต สทฺธาวิมุตฺตตาติ? สจฺจเมตํ นิปฺปริยายโตฯ นิปฺปริยายกถา หิ อภิธมฺโม, อิธ ปน ปริยาเยน เอวํ วุตฺตํฯ ยทิ ปริยายโต อรหโต สทฺธาวิมุตฺตตา, โก ปน โส ปริยาโย? สทฺธาวิมุตฺตนฺวยตาฯ โย หิ อคฺคมคฺคกฺขเณ สทฺธาวิมุตฺโต โหติ, โส อคฺคผลกฺขเณปิ ตทนฺวยตาย สทฺธาวิมุตฺโตติ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปริยาเยน วุตฺโตติ อิธาปิ ตเถว วุตฺตํฯ อถ วา สทฺธาวิมุตฺตสทิสตาย อรหา สทฺธาวิมุตฺโตฯ กา ปเนตฺถ สทิสตา? ยถา สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขสฺส กิเลสกฺขโย กุณฺเฐน อสินา กทลิจฺเฉทสทิโส ‘‘โน จ โข ยถาทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสา’’ติ วจนโต, เอวํ ตทนฺวยสฺสาปิ อรหโตติ อยเมตฺถ สทิสตาฯ กิํ ปน เนสํ กิเลสปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิฯ อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ? อาคมนียนานตฺเตนฯ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปกสิเรน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, สทฺธาวิมุตฺโต กิจฺเฉน กสิเรน วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติฯ อปิจ ปญฺญายปิ เนสํ เวมตฺตตาฯ สา จ ยาวติกา ลพฺภเตวาติ วทนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา ปฐมมคฺคาทีสุ สติปิ อินฺทฺริยสมตฺเต สทฺธาทีนํ ติกฺขตาวจนมฺปิ สมตฺถิตํ โหติฯ

[773] โสติ ทุกฺขโต วุฏฺฐิโตฯ สพฺพตฺถาติ อฏฺฐสุปิ ฐาเนสุฯ นนุ จ อฏฺฐกถายํ ‘‘ทฺเว ธุรานี’’ติ นิยมิตตฺตา ปฐมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี วา สิยา, ธมฺมานุสารี วา? อิธ น สทฺธานุสารี ยุตฺโต, กายสกฺขิตาปิ อรหโต นตฺถิฯ อภิธมฺเม หิ –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล กายสกฺขี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล กายสกฺขี’’ติ (ปุ. ป. 208) –

เอกจฺจาสวปริกฺขยวจนโต กายสกฺขิโน เสกฺขภาโวว วิญฺญายตีติ? สจฺจเมตํ นิปฺปริยายโต, อิธ ปน ปริยาเยน วุตฺตํฯ โก ปน โส ปริยาโยติ? กายสกฺขิสทิสตาฯ อุปจารรูปชฺฌานสมาธิโต หิ สาติสยํ อรูปสมาธิสมฺผสฺสํ ลทฺธา นิพฺพตฺตีติ เอกจฺจาสวปริกฺขยํ อุปาทาย ‘‘กายสกฺขี’’ติ วตฺตพฺพปุคฺคเลน สาติสยสมาธิสมฺผสฺสตทธิฏฺฐานาสวปริกฺขยสามญฺญํ อเปกฺขิตฺวา กายสกฺขี วิย กายสกฺขีติ อรหา ปฏิสมฺภิทามคฺเค วุตฺโตติ อิธาปิ ตเมว นยํ คเหตฺวา อรหโตปิ กายสกฺขิตา วุตฺตาฯ สุตฺตนฺตสํวณฺณนา เหสาติฯ นิปฺปริยาเยน ปน ปฐมผลโต ปฏฺฐาย ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขี นาม โหติ, โส จ โข อฏฺฐสมาปตฺติลาภี, น วิปสฺสนายานิโก สุกฺขวิปสฺสโก, อุปจารมตฺตลาภี, รูปชฺฌานมตฺตลาภี วาฯ ปสฺสทฺธิพหุโลติ จ ปสฺสทฺธิสีเสน สมาธิ วุตฺโตติ สาติสยสมาธิลาภี สมถยานิโกว อธิปฺเปโต, สมถยานิกสฺเสว จ กายสกฺขิภาโว เหฏฺฐา วุตฺโตฯ อรูปชฺฌานนฺติ จตุพฺพิธํ อรูปชฺฌานํฯ ตตฺถ ปน เอกมฺปิ ลทฺธา อรหตฺตํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต เอว โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปชฺฌาน’’มิจฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘จตฺตาริ อรูปชฺฌานานี’’ติฯ เตนายํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ, นิโรธสมาปตฺติยา จ วเสน ปญฺจวิโธ โหติฯ เอส นโย กายสกฺขิมฺหิปิฯ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโตฯ

[774] ปญฺญวโต นิปุณตรา, คมฺภีรา จ อตฺถา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตีติ อนตฺตโต มนสิ กโรโต เวทพหุลตา, ปญฺญินฺทฺริยปฏิลาโภ จ วุตฺโตฯ ธมฺมานุสารี โหติ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตาฯ ปญฺญา หิ อิธ ‘‘ธมฺโม’’ติ อธิปฺเปตา ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติอาทีสุ วิย (ชา. 1.1.57)ฯ

[775] ยสฺสา ปาฬิยา วเสน อิธ อริยปุคฺคลสฺส สทฺธาวิมุตฺตาทิภาโว วุตฺโต, ตํ ปาฬิํ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิ อารทฺธํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[776] ‘‘สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต’’ติ เอวมาทิอตฺถสฺส สาธกํ อปรมฺปิ วุตฺตํฯ

‘‘สทฺทหนฺโต วิมุตฺโต’’ติ เอเตน สพฺพถา อวิมุตฺตสฺส สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาวทสฺสเนน สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขภาวเมว วิภาเวติฯ สทฺธาวิมุตฺโตติ วา สทฺธาย อธิมุตฺโตติ อตฺโถฯ

ผุฏฺฐนฺตํ สจฺฉิกโตติ ผุฏฺฐานํ อนนฺตรํ ผุฏฺฐนฺโต, ผุฏฺฐานํ อรูปชฺฌานานํ อนนฺตโร กาโลติ อธิปฺปาโย, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ, ผุฏฺฐานนฺตรกาลเมว สจฺฉิกรณูปาเยน สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉากาสีติ วุตฺตํ โหติฯ ภาวนปุํสกํ วา เอตํ ยถา ‘‘เอกมนฺต’’นฺติ (ปารา. 2)ฯ โย หิ อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต, นามกาเยกเทสโต จ วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน วิมุตฺโต, เตน นิโรธสงฺขาโต วิโมกฺโข อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ, น ปน กาเยน สจฺฉิกโต, นิโรธํ ปน อารมฺมณํ กตฺวา เอกจฺเจสุ อาสเวสุ เขปิเตสุ เตน โส สจฺฉิกโตว โหติฯ ตสฺมา โส สจฺฉิกาตพฺพํ ยถาอาโลจิตํ นามกาเยน สจฺฉากาสีติ กายสกฺขีติ วุจฺจติ, น ตุ วิมุตฺโต เอกจฺจานํ อาสวานํ อปริกฺขีณตฺตาฯ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปฐมผลโต ปฏฺฐาย หิ ยาว อคฺคมคฺคา ทิฏฺฐิปฺปตฺโตติฯ ‘‘ทิฏฺฐิยา ปตฺโต’’ติ วา ปาโฐ, จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิโรธํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ อิเม จ สทฺธาวิมุตฺตาทโย ตโย ปรมตฺถโต อปริโยสิตญาณกิจฺจาติ ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฌานผสฺสนฺติ สาติสยํ ฌานผสฺสํฯ เตน อรูปชฺฌานผสฺโส สงฺคหิโต โหติฯ

‘‘ทุกฺขา สงฺขาราติ ญาตํ โหตี’’ติ อิมินา ทุกฺขสจฺจปฏิเวธมาห, ‘‘สุโข นิโรโธติ ญาตํ โหตี’’ติ อิมินา นิโรธสจฺจปฏิเวธํฯ ตทุภเยน จ สมุทยมคฺคสจฺจปฏิเวธํ นานนฺตริยกภาวโตฯ ‘‘ญาตํ โหตี’’ติ อิมินา ทุติยมคฺคกิจฺจํ, ‘‘ทิฏฺฐํ โหตี’’ติ อิมินา ตติยมคฺคกิจฺจํ, ‘‘วิทิตํ โหตี’’ติ อิมินา จตุตฺถมคฺคกิจฺจํ, ‘‘สจฺฉิกต’’นฺติ อิมินา ปฐมผลกิจฺจํ, ‘‘ผุสิต’’นฺติ อิมินา เสสผลทฺวยกิจฺจํฯ อิติ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส มคฺคผลญาณพฺยาปารทสฺสนานิ อิมานิ ปทานีติ วทนฺติฯ

[777] อิตเรสูติ สทฺธานุสาริอาทิปเทสุฯ สทฺธํ อนุสรตีติ อาคมนียฏฺฐาเน ฐิตํ สทฺธํ อนุคจฺฉติฯ

ยถา สา ติกฺขา สูรา อโหสิ , มคฺคกฺขเณปิ ตทนุรูปเมว ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ สทฺธาย วา อนุสรตีติ สทฺธาย การณภูตาย สจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูปํ สรติ คจฺฉติ, ปฏิปชฺชตีติ อตฺโถฯ ทฺวีหิปิ อตฺถวิกปฺเปหิ สทฺธาย อธิมตฺตตํเยว วิภาเวติฯ ธมฺมานุสารีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโต, รูปกายโต จ นามกายโต จ วิกฺขมฺภนวเสน, สมุจฺเฉทวเสน จ วิมุตฺโตติ อตฺโถฯ อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต จ นามกาเยกเทสโต จ วิมุตฺโต, อริยมคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ อุโภหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโตฯ ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ ปฐมชฺฌานผสฺเสน วินา ปริชานนาทิปฺปกาเรหิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต เตสํ กิจฺจานํ มตฺถกปฺปตฺติยา นิฏฺฐิตกิจฺจตาย วิเสเสน มุตฺโตติ วิมุตฺโตฯ

อยํ ปเนตฺถ นิปฺปริยายโต สงฺเขปกถา – ยสฺส อนิจฺจาการโต วุฏฺฐานํ โหติ, โส อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยสฺส ติกฺขภาเวน ปฐมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติ, มชฺเฌ ฉสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโตฯ อคฺคผลกฺขเณ ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติฯ ตถา ยสฺส ทุกฺขาการโต วุฏฺฐานํ โหติ, ตสฺส ปสฺสทฺธิพหุลตาย สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ ทุกฺขุปนิสาย สทฺธายปิ ติพฺพตรตฺตา, ธุรนิยมโต จฯ โสปิ ปฐมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี เอว โหติ, มชฺเฌ ฉสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต, อนฺเต ปญฺญาวิมุตฺโต จ โหติฯ ยสฺส ปน อนตฺตาการโต วุฏฺฐานํ โหติ, โส เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยสฺส ติกฺขภาเวน ปฐมมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี เอว โหติ, มชฺเฌ ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, อนฺเต ปญฺญาวิมุตฺโต เอว โหติฯ อิเม ปน น อฏฺฐวิโมกฺขลาภิโน, อฏฺฐวิโมกฺขลาภี ปน ปฐมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี วา ธมฺมานุสารี วา สิยาฯ มชฺเฌ ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขี, ปริโยสาเน อุภโตภาควิมุตฺโตติฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณํฯ

[778] ยํ ตํ วิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคาย จ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ, ตํ ปเนตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํฯ

ปุริเมน ญาณทฺวเยนาติ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณทฺวเยน อตฺถโต เอกํ, ปวตฺติอาการเภทโต นานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ อฏฺฐกถาย, ปาฬิยา จ สาเธตุํ ‘‘เตนาหู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มุญฺจิตุกมฺยตามุญฺจนุปายกรณญาณานิปิ สงฺขาเรสุ อุทาสีนภาเวเนว ปวตฺตนโต สงฺขารุเปกฺขาสมญฺญาเนว โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อิทํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ เอกเมว ตีณิ นามานิ ลภตี’’ติฯ เตน สงฺขารุเปกฺขาโวหาโร มุญฺจิตุกมฺยตาทิญาณสมุทายวิสโยติ ทสฺเสติฯ

[780] อุปฺปาทาทีนีติ อุปฺปาทปวตฺตาทิอปเทเสน วุตฺเต สงฺขาเรฯ ปริจฺจชิตุกามตาติ ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน วิสฺสชฺชิตุกามตาฯ ปฏิสงฺขานนฺติ ปุนปฺปุนํ ตีรณํฯ มุญฺจิตฺวาติ นิราลยภาวาปตฺติยา อเปกฺขาวิสฺสชฺชนวเสน วิสฺสชฺชิตฺวาฯ อวสาเนติ ตถากรณสฺส อุตฺตรกาลํฯ ยาว นิพฺพานสมฺปกฺขนฺทนา น อิชฺฌติ, ตาว วิจินเนปิ อุทาสีนตาย ญาณสฺส สนฺตานวเสน ปวตฺติํ สนฺธายาห ‘‘อชฺฌุเปกฺขนํ สนฺติฏฺฐนา’’ติฯ เอวนฺติ อชฺฌุเปกฺขนาการสามญฺญโต ‘‘มุญฺจิตุกมฺยตา จ สา สนฺติฏฺฐนา จา’’ติ วุตฺตากาเรนฯ

[781] อิเม ธมฺมาติ อิเม ญาณสงฺขาตา ธมฺมา, ญาณปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโท, ตสฺมา อิมานิ ญาณานีติ อตฺโถฯ เอกตฺตาติ เอกสภาวาฯ

[782] วุฏฺฐานคามินี โหติ วุฏฺฐานคมนโตฯ สงฺขารุเปกฺขาทิญาณตฺตยสฺสาติ สงฺขารุเปกฺขานุโลมโคตฺรภุสญฺญิตสฺส ญาณตฺตยสฺสฯ กิจฺจวเสน ปวตฺติฏฺฐานวเสนปิ โลกิยญาณานํ อุปริ ฐิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมภาวํ ปตฺตตฺตา’’ติฯ นิมิตฺตภูตโตติ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตโต ขนฺธปญฺจกโตฯ เตนาห ‘‘อภินิวิฏฺฐวตฺถุโต’’ติฯ ตญฺหิ วิปสฺสนาย โคจรกรณสงฺขาเตน อภินิเวเสน อภินิวิฏฺฐวตฺถุนฺติ ปวุจฺจติฯ ตํ ปเนตํ สสนฺตติปริยาปนฺนมฺปิ ปรโต ทิฏฺฐิตาย ‘‘พหิทฺธา’’ติ วุตฺตํฯ ตเทว หิ ‘‘พหิทฺธา สพฺพนิมิตฺตานี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ วุจฺจติฯ อชฺฌตฺตปวตฺตโตติ สสนฺตาเน มิจฺฉาทิฏฺฐิปวตฺตนอาทิโต, ตทนุวตฺตกกิเลสกฺขนฺเธหิ จฯ ตญฺหิ สสนฺตติยํ กิเลสปฺปวตฺตภาวโต, ตนฺนิมิตฺตํ อสติ มคฺคภาวนาย อุปฺปชฺชนกอุปาทินฺนกฺขนฺธปวตฺตภาวโต จ ตถา วุตฺตํฯ วุฏฺฐหนญฺจ เนสํ อารมฺมณากรณํ, อายติํ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนญฺจฯ ฆฏิยติ อตฺตโน อนนฺตรเมว มคฺคสมุปฺปตฺติโตฯ

[783] ตตฺราติ ตสฺมิํ ‘‘อภินิวิฏฺฐวตฺถุโต วุฏฺฐหนโต’’ติ สงฺเขปวจเนฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธา รูปารูปปปญฺจกฺขนฺธลกฺขณตฺตยวเสน อยํ มาติกา อุทฺเทโสฯ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวาติ สสนฺตติปริยาปนฺเนสุ ขนฺเธสุ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวาฯ ‘‘อชฺฌตฺตา วุฏฺฐาตี’’ติ อิทํ วุฏฺฐานคามินิยา อชฺฌตฺตธมฺมารมฺมณตฺตา ปริยายโต วุตฺตํ, นิปฺปริยายโต ปน มคฺโค สพฺพโตปิ วุฏฺฐาติฯ พหิทฺธา วุฏฺฐาตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอกปฺปหาเรนาติ เอกชฺฌํ, ตํ ปน อชฺฌตฺตาทิวิภาคํ อกตฺวา ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (ที. นิ. 1.298; สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 16; ปฏิ. ม. 2.30) อวิภาเคน วุฏฺฐานคามินิยา ปวตฺติวเสน เวทิตพฺพํ, ตยิทํ สตฺถุ สมฺมุขา เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสนฺตสฺส ญาณุตฺตรสฺส สมฺภวตีติ วทนฺติฯ

[784] สุทฺธอชฺฌตฺตทสฺสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ น โหติ มมํการวตฺถุโนปิ ปริญฺเญยฺยตฺตา มคฺคสงฺขาตํ วุฏฺฐานํ, มคฺเคน วา วุฏฺฐานํ มคฺควุฏฺฐานํฯ

[785] ราสิํ กตฺวาติ ภูตุปาทายวเสน ทุวิธํ อนฺตรเภทวเสน อเนกเภทมฺปิ ‘‘รุปฺปนฏฺเฐน รูป’’นฺติ ปิณฺฑโต คเหตฺวาฯ ยถา รูเป วิปสฺสนาภินิเวโส เยภุยฺเยน วิปสฺสนายานิกสฺส, เอวํ อรูเป วิปสฺสนาภินิเวโส เยภุยฺเยน สมถยานิกสฺส โหติฯ อภินิเวโสติ จ วิปสฺสนาย ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพนามรูปปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา ปฐมํ รูปปริคฺคณฺหนํ รูเป อภินิเวโสฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

[786] ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ กามํ อุทยพฺพยปริคฺคณฺหนํ อภินิเวโสติ ทสฺสิตํ, ยถาอุปฏฺฐิเต ปน รูปารูปธมฺเม, เตสญฺจ ปจฺจเย ปริคฺคเหตฺวา สงฺเขเปเนว วิปสฺสนาญาณํ จาเรนฺโต ญาณุตฺตโร ยถานิสินฺโนว ญาณปฏิปาฏิยา ขิปฺปเมว สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต เอกปฺปหาเรน ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาติ นามฯ อญฺญถา เอเกเนว โลกิยจิตฺเตน ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปริคฺคหปริชานนาทีนํ อสมฺภวโตฯ น หิ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆาทิํ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ กาตุํ สกฺกาฯ ยสฺส ปน เอกวารํ ญาเณน ผสฺสิตํ, ปุน ตํ ผสฺสิตพฺพเมว, ตาทิสสฺส วเสน วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ

[788] เอตฺถ จ อภินิเวโส อการณํ วุฏฺฐานเมว ปมาณํ, ตสฺมา เหฏฺฐา วุตฺตวิโมกฺขอริยปุคฺคลวิภาคาปิ วุฏฺฐานวเสน สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จ โยปี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตโยปิ ชนาติ วุฏฺฐานวเสน เภเท อสติปิ อภินิเวสวเสเนว ลทฺธํ เภทํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ

[789] สทฺธิํ ปุริมปจฺฉิมญาเณหีติ ภยตุปฏฺฐานาทิปุริมญาเณหิ เจว โคตฺรภุอาทิปจฺฉิมญาเณหิ จ สหฯ อุทฺทานนฺติ อุทฺเทโสฯ

ยตฺถ กตฺถจิ…เป.… วฏฺเฏยฺยุํ ตํตํญาณฏฺฐานิยสฺส อุปมาวตฺถุโน ลพฺภนโตฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเนติ อิมสฺมิํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาปเทเสฯ สพฺพนฺติ สพฺพํ ญาณํ, สพฺพํ วา ญาณกิจฺจํ ปากฏํ โหติ เวมชฺเฌ ฐตฺวา วิภาวิยมานตฺตาฯ วุตฺตา วิสุทฺธิกถายํฯ

[790] นิลียิตฺวาติ อุปวิสิตฺวาฯ ปรามสิตฺวาติ วีมํสิตฺวาฯ

คยฺหุปคํ อทิสฺวาติ คหณโยคฺคํ นิจฺจสาราทิํ อทิสฺวาฯ จิตฺตสฺส วงฺกภาวกรานํ มายาทีนํ สุฏฺฐุ วิกฺขมฺภเนน อนุโลมสฺส อุชุกสาขาสทิสตาฯ นิพฺพานาโลจนโต โคตฺรภุญาณสฺส อุทฺธํ อุลฺโลกนสทิสตาฯ อปฺปติฏฺเฐ นิพฺพาเน ปติฏฺฐิตตฺตา มคฺคญาณสฺส อากาเส อุปฺปตนสทิสตาฯ

[791] สปฺปวิสฺสชฺชนํ วิย โคตฺรภุญาณํ สพฺพสงฺขารคตํ วิสฺสชฺชิตฺวา นิพฺพานสฺส อาลมฺพนโตฯ อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺตสฺส ฐานํ วิย มคฺคญาณํ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน อตฺตโนปิ ทสฺสนโตฯ อภยฏฺฐาเน ฐานนฺติ อภยฏฺฐานํ สมฺปตฺตมาห, น ตสฺส ปาปุณปฏิปตฺติํฯ

[792] อตฺตตฺถาทีนํ อนวพุชฺฌนโต ‘‘อหํ, มมา’’ติ คหณสฺส นิทฺโทกฺกมนสทิสตาฯ มุญฺจิตุกมฺยตาคฺคหเณเนว ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนาปิ คหิตาฯ ติสฺสนฺนมฺปิ ตาสํ สํสารโต นิกฺขมนาธิมุตฺตตาย นิกฺขมนมคฺโคโลกนสทิสตาฯ มคฺเค ทิฏฺเฐ มคฺคปฏิปตฺติ วิย อนุโลเม สิทฺเธ มคฺโค สิทฺโธ เอวาติ อนุโลมสฺส มคฺคทสฺสนสทิสตาฯ สงฺขารนิมิตฺตโต นิกฺขนฺตตฺตา อาทิตฺตฆรโต นิกฺขมนํ วิย โคตฺรภุญาณํฯ

เวเคน คมนํ วิย มคฺคญาณํ วิสฺสชฺเชตพฺพคเหตพฺพปเทเสสุ สาธนกิจฺจวิเสสโยคโตฯ

[793] ปรโต น มมายิตพฺพโต จ ปสฺสิตพฺพานํ ขนฺธานํ ‘‘อหํ, มมา’’ติ คหณสฺส ราชโคณานํ สกคหณสทิสตา วุตฺตาฯ

[794] สภเย อภยทสฺสนเหตุตาย ขนฺธานํ ‘‘อหํ, มมา’’ติ คหณสฺส ยกฺขินิยา สํวาสสทิสตาฯ สุสานวิชหนํ วิย สงฺขารสุสานํ วิชหิตฺวา นิพฺพานารมฺมณวเสน ปวตฺตํ โคตฺรภุฯ

[795] ปุตฺตคิทฺธินีติ ปุตฺตวจฺฉลาฯ โอตฺตปฺปมานาติ สารชฺชยมานาฯ โอฬาริกโอฬาริกโลภกฺขนฺธาทิวิกฺขมฺภเนน สงฺขารปริจฺจชนโต อนุโลมสฺส ตตฺเถว ทารโกโรปนสทิสตาฯ

[796] วุฏฺฐานคามินิยา…เป.… ทสฺสนตฺถํ วุตฺตา, น ปุริมาสุ วิย ภยตุปฏฺฐานาทีสุ ฐิตสฺส ภายนาทิอาการทสฺสนตฺถนฺติ อธิปฺปาโยฯ อปราปรุปฺปตฺติโต, จิรานุพนฺธโต, ทุสฺสหโต จ วฏฺฏทุกฺขสทิสํ ชิฆจฺฉาทุกฺขนฺติ อาห ‘‘สํสารวฏฺฏชิฆจฺฉายา’’ติฯ กายคตาสติ เอว โภชนํ กายคตาสติโภชนํฯ สา ปเนตฺถ มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาสติ กายานุปสฺสนาทิกิจฺจสาธนวเสน อมตรสปริโภคตาย จ ‘‘อมตรสํ กายคตาสติโภชน’’นฺติ วุตฺตาฯ เตนาห ภควา ‘‘อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสติํ ปริภุญฺชนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 1.600)ฯ

ผลรสามลกสิงฺคีเวรมุคฺคมาสาทิ อเนกงฺคสมฺภารํฯ

กปณาเสริภาวาทิกรเณน ตณฺหาสิเนหสฺส สีตสทิสตาฯ มคฺคเตชนฺติ อริยมคฺคสงฺขาตํ อินฺทคฺคิํฯ

ราคคฺคิอาทโย เอกาทสคฺคี วูปสมนฺติ เอตฺถาติ เอกาทสคฺคิวูปสมํ, นิพฺพานํฯ

อนฺธการปเรโตติ จตุรงฺคสมนฺนาคเตน อนฺธกาเรน กิญฺจิ อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา กาตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวน อภิภูโตฯ ญาณมโย อาโลโก เอติสฺสาติ ญาณาโลกา, มคฺคภาวนาฯ

อมตภูตํ , อมตภาวสาธกํ วา โอสธํ อมโตสธํ, นิพฺพานํฯ เหฏฺฐา อตฺตนา วุตฺตเมว สงฺขารุเปกฺขาพฺยาปารํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน วุตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ

[797] นิราลยตาย ตณฺหาวเสน ภวาทีสุ อวิสฏชฺฌาสโย หุตฺวา ตโต สงฺกุจิตจิตฺโต ปติลีนภาเวน จรติ ปวตฺตตีติ ปติลีนจโร, ตสฺส ปติลีนจรสฺสฯ สํสาเร ภยสฺส อิกฺขนตาย ภิกฺขุโน กายจิตฺตวิเวกสิทฺธิยา วิวิตฺตมาสนํ ภชมานสฺสฯ สามคฺคิยนฺติ ยุตฺตํ, ปติรูปนฺติ อตฺโถฯ ภวเนติ กามภวาทิเก ติวิเธปิ ภเวฯ โส หิ อิธ ภวนฏฺเฐน ภวนฺติ วุตฺโตฯ น ทสฺสเยติ อนุปฺปชฺชนวเสน น ทสฺเสยฺยฯ ตสฺส ตํ อทสฺสนํ สามคฺคิยนฺติ พุทฺธาทโย อริยา อาหูติ โยชนาฯ

นิยเมตฺวาติ นิยตํ เอกํสิกํ กตฺวาฯ โพชฺฌงฺควิเสสํ, มคฺคงฺควิเสสํ, ฌานงฺควิเสสํ, ปฏิปทาวิเสสํ, วิโมกฺขวิเสสนฺติ วิเสสสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ วิเสสนฺติ ฉสตฺตภาโว สตฺตฏฺฐภาโว ปญฺจาทิภาโวติ อิมํ ยถากฺกมํ โพชฺฌงฺคาทีนํ อริยมคฺเค ลพฺภมานเภทํฯ ปาทกชฺฌานนฺติ มคฺคสฺส อาสนฺนวุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภูตํ ฌานํฯ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตาติ มคฺคาสนฺนาย เอว วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย โคจรภูตา วิปสฺสิตาฯ ปุคฺคลชฺฌาสโยติ อุภินฺนํ เภเท สติ วิปสฺสกสฺส อชฺฌาสโยฯ เอตฺถ จ ปฐมํ เกจีติ วุตฺโต ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโรฯ ทุติยํ เกจีติ วุตฺโต โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถโรฯ ตติยํ เกจีติ วุตฺโต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโรฯ

เตสมฺปิ วาเทสุ อยํ ปุพฺพภาควุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา นิยเมติเยวาติ เวทิตพฺพาฯ กสฺมา? วิปสฺสนานิยเมเนว หิ ปฐมตฺเถรวาเทปิ อปาทกปฐมชฺฌานปาทกมคฺคา ปฐมชฺฌานิกาว โหนฺติ, อิตเร จ ทุติยชฺฌานิกาทิมคฺคา ปาทกชฺฌานวิปสฺสนานิยเมหิ ตํตํฌานิกาว ตโต ตโต ทุติยาทิปาทกชฺฌานโต อุปฺปนฺนสฺส สงฺขารุเปกฺขาญาณสฺส ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาภาวโต, อิตรสฺส จ อตพฺภาวโตฯ

ยถา หิ มคฺคาสนฺนาย วิปสฺสนาย โสมนสฺสสหคตตฺเต มคฺคสฺส ปฐมาทิฌานิกตา จ อุเปกฺขาสหคตตฺเต ปญฺจมชฺฌานิกตา เอว จ โหติ, ตโต จ โพชฺฌงฺคาทีนํ วิเสโสติ เตสํ นิยมเน อาสนฺนการณํ, ปธานการณญฺจ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา, น เอวํ ปาทกชฺฌานาทโยฯ ยสฺมา ปน ปาทกชฺฌาเนน วินา วิปสฺสนาว อิมํ ยถาวุตฺตวิเสสํ นิยเมตุํ น สกฺโกติ, วุตฺตนเยน ปน ปธานการณํ โหติเยว, ตสฺมา ‘‘วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาว นิยเมตี’’ติ อวตฺวา ‘‘วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา นิยเมติเยวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ เสสวาเทสุปิ วิปสฺสนานิยโม ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ ยถา หิ ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาภูตา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อธิฏฺฐานภูเตน ปาทกชฺฌาเนน อาหิตวิเสสา มคฺคสฺส โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนิยามิกา โหติ, เอวํ อารมฺมณภูตสมฺมสิตชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ ชิคุจฺฉนาการวิราคภาวนาภูตา สมฺมสิตชฺฌาเนน อาหิตวิเสสา, อุภยสพฺภาเว อชฺฌาสยวเสน ตโต อญฺญตเรน อาหิตวิเสสา จ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา มคฺคสฺส โพชฺฌงฺคาทิวิเสสํ นิยเมตีติฯ

[798] ตตฺร ตสฺมิํ โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนิยมเนฯ อฌานลาภี สุทฺธวิปสฺสนายานิโกว สุกฺขวิปสฺสโกฯ โส หิ ฌานสิเนเหน วิปสฺสนาย อสินิทฺธภาวโต สุกฺขา ลูขา วิปสฺสนา เอตสฺสาติ สุกฺขวิปสฺสโกติ วุจฺจติฯ ปกิณฺณกสงฺขาเรติ ปาทกชฺฌานโต อญฺเญ สงฺขาเรฯ เตน ปาทกชฺฌานสงฺขาเรสุ สมฺมสิเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปฐมํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา’’ติ หิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ สุกฺขวิปสฺสกาทิคฺคหณํ วิปสฺสนานิยมสฺส เอกนฺติกภาวทสฺสนตฺถํฯ น หิ วุฏฺฐานคามินิํ วินา เกวลํ ปาทกชฺฌานาทโย นิยมเหตู ทิฏฺฐา, วุฏฺฐานคามินี ปน ปาทกชฺฌานาทีนํ อภาเวปิ สุกฺขวิปสฺสกาทีนํ มคฺคสฺส ปฐมชฺฌานิกภาวเหตุ, ตสฺมา สา โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนิยมเน เอกนฺติกเหตูติฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘เตสํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ วิเสโสติ อยํ ฌานาทีนํ จตุรงฺคิกาทิวิเสโส, น ปุพฺเพ วิย วิปสฺสนานิยเมเนว, อถ โข ปาทกชฺฌานนิยเมน เจว วิปสฺสนานิยเมน จฯ เตสมฺปีติ ปญฺจกนเย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคานมฺปิฯ ‘‘อาสนฺนปเทเส’’ติ อิมินา วิปสฺสเกน อนฺตรนฺตรา ปวิฏฺฐสมาปตฺติยา วเสน อยํ วิเสโส นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

[799] ตตฺราปิ จาติ ทุติยตฺเถรวาเทปิฯ ตํตํสมาปตฺติสทิสตา ตํตํสมฺมสิตสงฺขารวิปสฺสนานิยเมหิ โหติฯ ตตฺราปิ หิ วิปสฺสนา ตํตํวิราคาวิราคภาวนาภาเวน โสมนสฺสสหคตา, อุเปกฺขาสหคตา จ หุตฺวา ฌานงฺคาทินิยมํ มคฺคสฺส กโรตีติ เอวํ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[800] ตนฺติ ตํตํฌานสทิสภวํฯ สฺวายมตฺโถ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสเยหิ วินา อชฺฌาสยมตฺเตน อสิชฺฌนํ อุปนิสฺสเยน วินา สงฺกปฺปมตฺเตน สกทาคามิผลาทีนํ อสิชฺฌนทีปเกน นนฺทโกวาเทน ทีเปตพฺโพฯ ตตฺถ หิ ยถา โสตาปนฺนายปิ ปริปุณฺณสงฺกปฺปตํ วทนฺเตน ภควตา ‘‘ยสฺส ยสฺส อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺส ตสฺเสว อชฺฌาสโย นิยามโก, นาญฺญสฺสา’’ติ เตน เตน ปริปุณฺณสงฺกปฺปตา โหติ, น ตโต ปรํ, สงฺกปฺปสพฺภาเว สติปิ อสิชฺฌนโตติ อยมตฺโถ ทีปิโต, เอวมิธาปิ ยสฺส ยสฺส ทุติยาทิฌานิกสฺส มคฺคสฺส ยถาวุตฺโต อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺส ตสฺเสว อชฺฌาสโย นิยามโก, นาญฺญสฺส สติปิ ตสฺมิํ อสิชฺฌนโตฯ อิมสฺมิํ ปน วาเท ปาทกสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสยสพฺภาเว อชฺฌาสโย เอกนฺเตน โหติ ตํตํผลูปนิสฺสยสพฺภาเว ตํตํสงฺกปฺโป วิยาติ ตทภาวาภาวโต ‘‘อชฺฌาสโย นิยเมตี’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาปีติ ตติยตฺเถรวาเทปิฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺฐายา’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ ตสฺมา ‘‘ตตฺราปิ หิ วิปสฺสนา’’ติอาทินา อิธ วุตฺตนเยน ตทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[801] เอวํ วิปสฺสนาย โพชฺฌงฺคาทินิยามิกตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิปทาทินิยามิกตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ ปนาย’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อยนฺติ สงฺขารุเปกฺขา วุตฺตาฯ

สาปิ หิ กามํ ‘‘อิมํ วารํ โรเจสุ’’นฺติ เอตฺถ กลาปสมฺมสนาวสาเน อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปวตฺตมานาย อุปฺปนฺนสฺส วิปสฺสนุปกฺกิเลสสฺส ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภเนน กิจฺฉตาวารํ ทุกฺขาปฏิปทาติ โรเจสุนฺติ วทนฺติ, อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วิปสฺสนาญาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน วหนฺเต อุปฺปนฺนํ วิปสฺสนานิกนฺติํ ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริยาทิยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปุพฺพภาเค มุญฺจิตุกมฺยตาทิภาเวน ปวตฺตมานา สงฺขารุเปกฺขา อตฺตโน ปฏิปกฺเข กิจฺเฉน กสิเรน วิกฺขมฺเภนฺตี ทุกฺขาปฏิปทาปกฺเขเยว ติฏฺฐตีติฯ เตนาห ‘‘อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺภยมานา’’ติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘เยน ญาเณน วิปสฺสนุปกฺกิเลสา วิกฺขมฺภิตา, เตน สทฺธิํ อิทํ ญาณํ เอกตฺตนยวเสน เอกํ กตฺวา ‘อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺภยมานา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ สปฺปโยเคนาติ จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน สอุสฺสาหเนนฯ สสงฺขาเรนาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อุภเยนาปิ วิกฺขมฺภนสฺส กิจฺฉสิทฺธิเมว วทติฯ วิปริยาเยนาติ อทุกฺเขน อปฺปโยเคน อสงฺขาเรนฯ มคฺคสญฺญิตํ อิจฺฉิตฏฺฐานํ อนุคนฺตฺวา ปริวสติ วิปฺปวสติ เอตฺถาติ ปริวาโส, วิปสฺสนา ปริวาโส เอตสฺส อตฺถีติ วิปสฺสนาปริวาโส, มคฺคปาตุภาโว, ตํ ปน สีฆํ กุรุมานา ขิปฺปาภิญฺญา นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สณิก’’นฺติฯ กุรุมานา อยํ สงฺขารุเปกฺขาติ โยชนาฯ ยโต มคฺโค อาคจฺฉติ, ตํ อาคมนียฏฺฐานํ, ตสฺมิํ อาคมนียฏฺฐาเนฯ มคฺคสฺส ปภวฏฺฐาเน ฐตฺวา นามํ เทตีติ สมฺพนฺโธฯ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทิวิปสฺสนานโย อญฺโญ, อญฺโญ เอว มคฺโคติ อาห ‘‘อตฺตโน อตฺตโน มคฺคสฺสา’’ติฯ เตน อาคมนโต ลทฺธนาเมน ‘‘ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ น หิ มคฺคสฺส สรสโต เอทิสํ นามํ อตฺถิฯ

สา ปนายํ วุตฺตปฺปเภทา ปฏิปทาฯ นานา โหตีติ วิสุํ วิสุํ โหติฯ เอกสฺส ภิกฺขุโน จตูสุปิ มคฺเคสุ เอกาว โหตีติ นิยโม นตฺถิ จลนโตฯ อเหสุนฺติ วุตฺตํ, อมฺหากํ ภควนฺตํ สนฺธาย โหนฺตีติ ปน วตฺตพฺพํฯ สพฺเพสมฺปิ หิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาว โหนฺตีติฯ ปฏิปทาปสงฺเคน อธิปติมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อธิปตโยติ ฉนฺทาทิอธิปตโยฯ ปุพฺพาภิสงฺขารานุรูปญฺหิ มคฺโค ปจฺเจกํ ฉนฺทาธิปเตยฺโย วา โหติ วีริยาทีสุ อญฺญตราธิปเตยฺโย วา, น กสฺสจิ นิยโม อตฺถิฯ เตนาห ‘‘กสฺสจิ ภิกฺขุโน’’ติอาทิฯ

[802] ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการโต สาติสยํ กตฺวา อนวเสสโต มคฺคสฺส นามลาเภ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สรเสนาติ สภาเวน อตฺตโน ปวตฺติวิเสเสนฯ ปจฺจนีเกนาติ ปฏิปกฺขวเสนฯ สคุเณนาติ อตฺตโน คุณวเสนฯ

กามญฺเจตฺถ ยถา อาคมเนน วินา สคุเณน, อารมฺมเณน จ มคฺคสฺส นามลาโภ อววตฺถิโต, เอวํ ปจฺจนีเกน วินา สรเสเนว นามลาโภ, ตถาปิ สรสาทโย ปจฺเจกํ นามลาภสฺส การณเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สรเสน วา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท วุตฺโตฯ เต จ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ สมฺมสิตฺวาติ สมฺมสนเหตุฯ เหตุอตฺโถ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติอาทีสุ วิย, มคฺคกตฺตุกาย วุฏฺฐานกิริยาย เอกนฺติกเหตุภูตา สงฺขารุเปกฺขา ผลูปจาเรน ‘‘วุฏฺฐาตี’’ติ วุตฺตาฯ ยสฺมา วา สงฺขารุเปกฺขาติ วุฏฺฐานคามินิยา เอตํ อุปลกฺขณํ, ตทนฺโตคธญฺจ โคตฺรภุญาณํ นิมิตฺตโต วุฏฺฐาติ, ตสฺมา วุตฺตํ เอกตฺตนเยน ‘‘สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาตี’’ติฯ อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตีติ อนิมิตฺตสญฺญิเตน วิมุจฺจเนน วิมุจฺจติ, ‘‘มคฺโค’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ วิมุจฺจตีติ วา ตํสมงฺคี อริยปุคฺคโลฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิทํ สรสโต นามํ นามาติ อิทํ นิมิตฺตาทิวิรหโต อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตํ สุญฺญตนฺติ ติวิธมฺปิ มคฺคสฺส สภาวโต สิทฺธนามํ นามฯ

เอสาติ มคฺโคฯ โส จ โข ปุพฺพภาคมคฺเคน สทฺธิํ เอกํ กตฺวา วุตฺโต เอกตฺตนเยนฯ อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามาติ อิทํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ ปณิธิยา, อตฺตสญฺญาย จ ปหานวเสน ลทฺธํ มคฺคสฺส อนิมิตฺตาทินามตฺตยํ ปฏิปกฺขโต สิทฺธนามํ นามฯ

สุญฺญตฺตาติ วิวิตฺตตฺตาฯ น หิ มคฺเค ราคาทโย สนฺติฯ รูปนิมิตฺตาทีนนฺติ รูปนิมิตฺตเวทนานิมิตฺตาทีนํ คเหตพฺพานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ราคนิมิตฺตาทีนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺฐานญฺเหตฺถ นิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํฯ อิทมสฺส สคุณโต นามนฺติ อิทํ ราคาทิวิวิตฺตตฺตา รูปนิมิตฺตาทิปณิธิอาทิอภาววเสน อสฺส มคฺคสฺส สคุณโต สิทฺธํ นามํฯ

สฺวายนฺติ โส อยํ มคฺโคฯ สุญฺญตนฺติ สพฺพสงฺขารสุญฺญโต, อตฺตสุญฺญโต จ สุญฺญตํฯ สพฺพสงฺขารนิมิตฺตาภาวโต อนิมิตฺตํฯ ตณฺหาปณิธิอาทีนํ อภาเวน อปฺปณิหิตํฯ

อิทมสฺส อารมฺมณโต นามนฺติ ยถา สุขารมฺมณํ รูปํ ‘‘สุข’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ สุญฺญตาทินามสฺส นิพฺพานสฺส อารมฺมณกรณโต อิทํ อสฺส มคฺคสฺส สุญฺญตาทิเภทํ อารมฺมณโต สิทฺธํ นามํฯ

[803] อนตฺตานุปสฺสนา อตฺตสุญฺญตาย ทิฏฺฐตฺตา สรสโต สุญฺญตา นามฯ ตสฺสา สุญฺญตาวิปสฺสนาย มคฺโค วิปสฺสนาคมเนน สุญฺญโตฯ อนิมิตฺตา นาม นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ อุคฺฆาฏนโตฯ อิทํ ปน มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ น อภิธมฺมปริยาเยน ลพฺภติฯ กิํ การณํ? อภิธมฺเม สรสํ อนามสิตฺวา ปจฺจนีกโต นามลาภโตฯ โย หิ สคุณารมฺมเณหิ นามลาโภ, โส สรสปฺปธาโน โหติ, สรเสเนว จ นามลาเภ สพฺพมคฺคานํ สุญฺญตาทิภาโวติ ววตฺถานํ น สิยาฯ ตสฺมา อภิธมฺเม สติปิ ทฺวีหิปิ การเณหิ อนิมิตฺตนามลาเภ ปจฺจนีกโตว นามววตฺถานกรณํ คยฺหตีติ ตทภาวา น ลพฺภติฯ อถ วา น ลพฺภตีติ อญฺญนิรเปกฺเขหิ สคุณารมฺมเณหิ น ลพฺภติฯ กิํ การณํ? อภิธมฺเม สรสปจฺจนีเกหิ สหิเตหิ นามลาภโตฯ ปจฺจนีกญฺหิ ววตฺถานกรณํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลสฺส สรสสฺส นามเหตุภาโว อภิธมฺเม นตฺถิ, อววตฺถานาปตฺติโตฯ ตสฺมา อตฺตาภินิเวสปณิธิปฏิปกฺขวิปสฺสนานุโลมา มคฺคา สติปิ สรสนฺตเร ปจฺจนีกสหิเตน สรเสน นามํ ลภนฺติฯ อนิมิตฺตมคฺคสฺส ปน วิปสฺสนา นิมิตฺตปฏิปกฺขา น โหติ, สยํ นิมิตฺตคฺคหณโต นิมิตฺตคฺคหณานิวารณาติ ตทนุโลโม มคฺโคปิ น นิมิตฺตสฺส ปฏิปกฺโขฯ ยทิ สิยา, นิมิตฺตคตวิปสฺสนายปิ ปฏิปกฺโข สิยา, ตสฺมา วิชฺชมาโนปิ สรโส ววตฺถานกรปจฺจนีกาภาวา อภิธมฺเม อนิมิตฺตนามทายโก น คยฺหตีติฯ ยทิ เอวํ, อนิจฺจานุปสฺสนานุโลโม มคฺโค อภิธมฺเม อสงฺคหิโต สิยาติ? น, สุทฺธิกปฏิปทานเย ตสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ ตสฺมา เอว หิ โส วุตฺโตฯ สุตฺตนฺเต ปน ปริยายเทสนตฺตา สคุณารมฺมณมตฺเตนปิ นามํ คยฺหตีติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน ลพฺภตี’’ติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อาคมนวเสนปิ มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ลพฺภติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺรา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาคมนียฏฺฐาเนติ อาคมนปฏิปทาฐาเนฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อนุโลมญาณกถาวณฺณนา

[804] อธิโมกฺขสทฺธาติ ปสาทภูโต วตฺถุคโต นิจฺฉโย อธิโมกฺโขฯ ตสฺมา ตถาภูตา ภาวนาวิเสเสน กิจฺจโต อธิมตฺตตาย พลวตรา นิพฺพตฺตติฯ สุปคฺคหิตนฺติ สุฏฺฐุ ปคฺคหิตํฯ อสลฺลีนํ ปฏุตรภาเวน ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถํ วีริยํ โหติฯ สูปฏฺฐิตาติ ติกฺขตรตาย อารมฺมณาภิมุขภาเวน สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตา สติ โหติฯ สุสมาหิตนฺติ ปสฺสทฺธิสุขานํ สาติสยตาย สุฏฺฐุ สมาหิตํ อารมฺมเณ สมฺมเทว ฐปิตํ อปฺปิตํ วิย โหติฯ ติกฺขตราติ อนุโลมญาณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถภาเวน สาติสยํ ติกฺขา สูราฯ สงฺขารานํ วิจินเนปิ มชฺฌตฺตภูตสงฺขารุเปกฺขา ปญฺญา อุปฺปชฺชติฯ อนิจฺจาติ วา…เป.… สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรตีติ อนิจฺจาทีสุ เอเกนากาเรน สมฺมสนฺตี สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา ภิชฺชนฺตี ภวงฺคํ โอติณฺณา นาม โหติ ตโต ปรํ ภวงฺคสฺส วาโรติ กตฺวาฯ สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยเนวาติ อนิจฺจาทินา อาลมฺพนกรณนเยเนว, น สมฺมสิตนเยนฯ เตนาห ‘‘อารมฺมณํ กุรุมาน’’นฺติฯ อาวฏฺเฏตฺวาติ นิวตฺเตตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺควเสน วตฺติตุํ อทตฺวาฯ วิสทิสจิตฺตปวตฺติสงฺขาตาย วีจิยา อภาเวน อวีจิกา, จิตฺตสนฺตติฯ กิริยมโนธาตุยา หิ ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต กิริยมยจิตฺตปวตฺติวิปากจิตฺตุปฺปตฺติยา สวีจิกา สนฺตรา, น เอวํ มโนทฺวาราวชฺชเนนาติ วุตฺตํ ‘‘อวีจิกํ จิตฺตสนฺตติํ อนุปฺปพนฺธมาน’’นฺติฯ ตเถวาติ ยถา อตีตาสุ ทฺวตฺติํสชวนวีถีสุ สงฺขารุเปกฺขา ‘‘อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา สงฺขาเร อารมฺมณมกาสิ, ตเถวฯ ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ มคฺคสฺส ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกตฺตา ฯ อุปจารนฺติ วุจฺจติ มคฺคสฺส อาสนฺนตฺตา, สมีปจาริกตฺตา วาฯ อนุโลมตฺตํ สยเมว วทติฯ

อยญฺจ นโย กามํ มคฺควีถิยํ ปฐมชวนสฺส ปฏิสงฺขรณฏฺโฐ, ทุติยสฺส ตโต อาสนฺนฏฺโฐ, ตติยสฺส เหฏฺฐิมุปริมานํ อนุโลมฏฺโฐ จ ยุตฺโตติ วุตฺโต, ตถาปิ สพฺเพสมฺปิ อิมา สมญฺญา สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาเสวนนฺติ อาทเรน เสวนํฯ ปุริมภาคปจฺฉิมภาคานนฺติ เหฏฺฐิมานํ, อุปริมานญฺจ ธมฺมโกฏฺฐาสานํฯ อฏฺฐนฺนนฺติ อุทยพฺพยญาณาทีนํ อฏฺฐนฺนํฯ