เมนู

ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[757] ‘‘สพฺพภว …เป.… มุญฺจิตุกาโม’’ติ วตฺวา ปุน สพฺพสฺมา สงฺขารคตาติ สพฺพคฺคหณํ สาติสยมุตฺติทสฺสนตฺถํ อธิกวจนํ อญฺญมตฺถํ โพเธตีติฯ ยญฺหิ สงฺขาเรหิ อนนุพนฺธสฺส มุญฺจนํ, ตํ สาติสยํ มุญฺจนํฯ ตํ ปน วุจฺจมานาย ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย โหตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน เต เอวํ สงฺขาเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขารปริคฺคณฺหนํ ปุพฺเพปิ กตนฺติ ปุนคฺคหณํฯ ภวาทิคตสฺส สงฺขารสฺส อปริตุลิตสฺส อภาวโต ‘‘เต’’ติ วุตฺตํฯ อนุปสฺสนาการสฺส อปุพฺพสฺสปิ อตฺถิตาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนาติ หิ อตฺโถฯ สงฺขารานํ ปริคฺคณฺหนํ นาม ปริปุณฺณลกฺขณวเสเนว โหตีติ ‘‘ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

อนจฺจนฺติกโตติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ปฐเมน อาทิ-สทฺเทน ‘‘อาทิอนฺตวนฺตโต นิจฺจปฏิกฺเขปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ

ทุติเยน ‘‘อุทยพฺพยปฏิปีฬนโต สุขปฏิกฺเขปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ

อชญฺญโตติ อมนุญฺญโต, อโสภนโต วาฯ เชคุจฺฉโตติ ‘‘ธี’’ติ ชิคุจฺฉิตพฺพโตฯ ปฏิกฺกูลโตติ อภิรุจิยา ปฏิโลมเนน ปฏิกฺกูลภาวโตฯ น มณฺฑเนน หตา อมณฺฑนหตา, อมณฺฑเนน สกฺกา เอเตสํ สุภภาวํ หนฺตุนฺติ อตฺโถฯ อมณฺฑเนน วา เตสํ อสุภตา ปากฏา โหตีติ อมณฺฑนหตาฯ มณฺฑเนน วา น หนฺตพฺพสภาวา ‘‘อสูริยปสฺสา’’ติ วิย อมณฺฑนหตาฯ ตโต อมณฺฑนหตภาวโตติ รูปสงฺขาเร สนฺธาย วทติฯ วิรูปโตติ อสุนฺทรโตฯ ปฏิฆสํโยชนวตฺถุตาย ปสฺสนฺเต อตฺตนิ พนฺธตีติ พีภจฺฉํ อติวิย วิรูปํฯ ยํ ทิฏฺฐมตฺตเมว โทมนสฺสุปฺปตฺตินิมิตฺตํ โหติฯ อชญฺญชิคุจฺฉนียตา หิ คูถํ วิย ปริจฺจชิตพฺพํ วา พีภจฺฉํฯ อิธ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อสุจิโต อมนาปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ

จตุตฺเถน อาทิ-สทฺเทน ‘‘อปริณายกโต อตฺตปฏิกฺเขปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ

[758] อยนฺติ โยคาวจโรฯ มุญฺจนสฺสาติ ปุน อนนุพนฺธนตฺถํ สุมุตฺตมุญฺจนสฺสฯ อุปายสมฺปาทนตฺถนฺติ อนิจฺจาทิวเสน สุฏฺฐุ ปริคฺคณฺหนํ ปริมทฺทนา อุปาโย, ตสฺส สาธนตฺถํฯ

มจฺฉคหณตฺถํ อุทเก ตตฺถ ตตฺถ ขิปนฺติ เอตนฺติ ขิปฺปํ, มจฺฉานํ คหณกูฏปํฯ โอฑฺฑาเปสีติ โอสาเรสิ, ขิปีติ อตฺโถฯ สปฺปนฺติ กณฺหสปฺปํฯ คหเณติ ยถาคหิตํ สปฺปํ อฉฑฺเฑตฺวา คหเณฯ หตฺถํ นิพฺเพเฐตฺวาติ สปฺเปน อตฺตโน โภเคน เวฐิตํ หตฺถปเทสํ นิพฺเพเฐตฺวา โมเจตฺวาฯ อาวิชฺฌิตฺวา อาเวฐิกปฺปหาปเนน ภเมตฺวาฯ นิสฺสชฺชิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวาฯ

ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ ตตฺถ อาทิโตวาติ วิญฺญุตํ ปตฺตกาเลฯ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวาติ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สมูหาทิฆนคฺคหณํ ภินฺทิตฺวาฯ สุมุตฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) วิยฯ สงฺขารานํ นิจฺจาทิอากาเรน อุปฏฺฐาตุํ อสมตฺถตา อนิจฺจสญฺญาทิเภทาย วิปสฺสนาย สาติสยํ พลวภาวปฺปตฺติยา, สา จ สงฺขารานํ อนิจฺจาทิอาการสฺส สุฏฺฐุตรํ สลฺลกฺขเณนาติ อาห ‘‘ติลกฺขณาโรปเนน…เป.… ปาเปตฺวา’’ติฯ ยถา หิ นิพฺพุทฺธกรเณ พลวตเรน ปฏิมลฺเลน ตตฺถ ตตฺถ มุฏฺฐิปฺปหาราทินา วิมถิโต อิตโร เตน ยุชฺฌิตุํ อสมตฺถตํ ปาปิโต โหติฯ น เกวลํ อสมตฺถตํ ปาปิโตว โหติ, อถ โข มรณมตฺตํ ทุกฺขํ วา มรณํ วา ปาปุณาติ, เอวเมเตปิ สงฺขารา เอวํ ทุพฺพลภาวํ ปาปิตา อุปริญาณานุภาเวน นิพฺพิเสวนตํ, สพฺพโส ภงฺคญฺจ ปาปุณนฺตีติฯ

[759] เอตฺตาวตาติ เอวํ ‘‘อนจฺจนฺติกโต’’ติอาทินา ปโรจตฺตาลีสาย อากาเรหิ สงฺขารานํ อนิจฺจาทิภาวสลฺลกฺขณวสปฺปวตฺเตน ปฏิสงฺขาเนนฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ภยตุปฏฺฐานกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.750) วุตฺตนยเมวฯ

อยํ ปน วิเสโส – ‘‘ปฏิสงฺขา’’ติ ปทสฺส ‘‘ชานิตฺวา’’ติ อตฺถํ วตฺวา ปฏิสงฺขานุปฺปชฺชนกิริยานํ สมานขณตฺตา อสติปิ ปุพฺพาปรกาลตฺเต สทฺทโวหารมตฺเตน เอวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาม’’นฺติอาทิมาหฯ

เตน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา (ปฏฺฐา. 1.1.53), นิหนฺตฺวา ติมิรํ สพฺพํ, อุคฺคโตยํ ทิวากโร’’ติ จ เอวมาทีสุ วิย สมานกาลวเสนายํ สทฺทปโยโคติฯ ตถา มนญฺจ ธมฺเม จ ปฐมํ ปฏิจฺจ ปจฺฉา น มโนวิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติ, เอวมิธาปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอทิโส สทฺทปโยโค เยภุยฺเยน โลเก ปุพฺพกาลวเสเนว ทิสฺสตีติ ปุพฺพกาลวเสเนว อิธาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกตฺตนเยน วา…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – อปราปรํ อุปฺปนฺเนสุ ญาเณสุ ปุริมสฺส วเสน ปฏิสงฺขานกิริยา, ตทญฺญสฺส วเสน อุปฺปชฺชนกิริยา จ โยเชตพฺพา, น จ ตานิ เภทโต อเปกฺขิตพฺพานิ เอกสนฺตานปติตตาย เอกตฺตนยวเสน คหิตตฺตาติฯ อิตรสฺมิํ ปททฺวเยติ ‘‘ปวตฺตํ ปฏิสงฺขา, นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ปฏิสงฺขา’’ติ อิมสฺมิํ ปททฺวเยฯ

ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณกถาวณฺณนา

[760] สงฺขารานํ อนิจฺจทุกฺขาการาทิปริคฺคณฺหนวเสน ปวตฺตมฺปิ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ วิเสสโต อนตฺตาการปริคฺคณฺหนปธานนฺติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สุญฺญาติ ปริคฺคเหตฺวา’’ติอาทิฯ ตสฺมิญฺหิ สติ สจฺจสมฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อสติฯ ตทภาวโต หิ อนิจฺจทุกฺขลกฺขณปญฺญาปกมฺปิ สรภงฺคสตฺถาราทีนํ สาสนํ อนิยฺยานิกเมว ชาตํฯ อถ วา เตสํ นิจฺจสาราทีหิ ริตฺตกํ สนฺธาย ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สุญฺญาติ ปริคฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยญฺหิ ยโต ริตฺตกํ, ตํ เตน สุญฺญนฺติฯ สงฺขารานํ อตฺตสุญฺญตาย ทุวิญฺเญยฺยภาวโต อเนกวารํ ปฏิวิทฺธายปิ สุญฺญตานุปสฺสนาย ทฬฺหีภาวาปาทนตฺถํ ‘‘ปุน สุญฺญมิท’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยทคฺเคน สงฺขารา อนตฺตตา, ตทคฺเคน อนตฺตนิยาฯ สติ หิ อตฺตนิ อตฺตนิเยน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติฯ ทฺวิโกฏิกนฺติ ทฺวิอํสิกํ, อตฺตานํ เนว ทิสฺวา ญาณจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต, อนุมานโต จ ตสฺส อนุปลพฺภนียโตติ อธิปฺปาโยฯ ปรํ อญฺญํ สตฺตํ, สงฺขารํ วา ปริกฺขารภาเว อตฺตโน สุขทุกฺขสาธนภาเว ฐิตํ น ทิสฺวาติ โยชนาฯ ปุน ปริคฺคณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สุญฺญตานุปสฺสนาธิกาเรฯ