ยถา เตสุ เอว สงฺขาเรสุ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ปวตฺติวเสน อาการนานตฺตโต อนุปสฺสนานานตฺตํ, เอวํ ภยาการาทิอาการนานตฺตโต ปวตฺติวเสเนเวตฺถ ญาณสฺส นานตฺตํ ฯ ตตฺถ ภยากาเรน ปวตฺตํ ญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ, อิตราการวเสน ปวตฺตํ อาทีนวญาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยสฺมา อาทีนวญาณสฺส วิสยภาเวน วุตฺตา ปนฺนรสาปิ อตฺถา อุปฺปาทาทีสุ ปญฺจสฺเวว อนฺโตคธา, ตตฺถ จ ญาณํ อนฺวยพฺยติเรกวเสน ปวตฺตนโต ทสวิธํ โหติฯ ตสฺมา อาห ‘‘ทส ญาเณ ปชานาตี’’ติฯ ปชานนญฺจ สาติสยํ วิสยคตสมฺโมหวิคเมน อสมฺมูฬฺหํ, อตฺตนิปิ อสมฺมูฬฺหเมวาติ อตฺตานมฺปิ ปชานนฺตํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปฏิวิชฺฌติ สจฺฉิกโรตี’’ติฯ ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ กุสลสทฺทโยเคน หิ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ ยถา ‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺสา’’ติ (ชา. 2.22.94)ฯ กุสลตาติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ กุสลตายา’’ติฯ ทฺวินฺนนฺติ วา ทฺวินฺนํ ญาณานํ วเสนาติ อตฺโถฯ ปวตฺติยา ยาถาวโต ทิฏฺฐตาย ตปฺปฏิปกฺขโต สนฺติปทํ สุวินิจฺฉิตเมว หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ เตนสฺส จิตฺตํ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานาทิมิจฺฉาคาหวเสน น วิจลติฯ ตตฺถ สุปริทิฏฺฐาทีนวตฺตาติ อาห ‘‘นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตี’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[754] สงฺขารคเตติ สพฺพสฺมิํ เตภูมเก สงฺขาเรฯ นิพฺพินฺทตีติ ญาณนิพฺพิเทน นิพฺเพทํ อาปชฺชติฯ ตถาภูโต จ ตตฺถ อุกฺกณฺฐนฺโต, อนภิรมนฺโต จ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุกฺกณฺฐติ นาภิรมตี’’ติฯ

ตตฺถ อนภิรมณสฺส อุปมํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อโนตตฺตทหํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิเตสุ ทฺวิโยชนสตุพฺเพเธสุ ยถากฺกมํ สานุอญฺชนรชตสุวณฺณสตฺตรตนมเยสุคนฺธมาทนกาฬเกลาสสุทสฺสนจิตฺตกูฏเภเทสุ ปญฺจสุ หิมวโต มหาสิขเรสุ ปจฺฉิโม จิตฺตกูฏปพฺพโต นามฯ สีหปปาตาทีสุ สตฺตสุ มหาสเรสุฯ

สุวณฺณปญฺชเรติ สุวณฺณมเย สีหปญฺชเรฯ ปกฺขิตฺโตติ นิรุทฺโธฯ ติวิเธ สุคติภเวติ กามสุคติอาทิเก ติวิเธ สมฺปตฺติภเวฯ

หตฺถปาทวาลวตฺถิโกเสหิ ภูมิผุสเนหิ สตฺตหิ ปติฏฺฐิโตติ สตฺตปติฏฺโฐฯ นครมชฺเฌ นาภิรมติ ทฺวารปญฺชรนาฬนาทิอวพาธนภเยนฯ ทิฏฺเฐติ อธิมุตฺติปุพฺพเกน อนฺวยทสฺสเนน ทิฏฺเฐฯ เตนาห ‘‘ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโส’’ติฯ

นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

[755] ตํ ปเนตนฺติ นิพฺพิทาญาณมาหฯ ญาณทฺวเยนาติ ภยตุปฏฺฐานาทีนวานุปสฺสนาญาณทฺวเยนฯ ยสฺมา ภยโต ทิสฺสมานา เอว สงฺขารา มหาทีนวา, นิพฺพินฺทิตพฺพา จ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา เอกมฺปิ ตํ ญาณํ ตถาภาวนาพลปฺปตฺติยา อวตฺถาวิเสสยุตฺตํ ติวิธกิจฺจสามตฺถิยวนฺตํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต เอก’’นฺติฯ เตนาห ‘‘สพฺพสงฺขาเร’’ติอาทิฯ

ตยิทํ ตาสํ อนุปสฺสนานํ มตฺถกปฺปตฺติวเสน วุตฺตํ, อาทิมฺหิ ปน ภินฺนสภาวา เอว ปวตฺตนฺติฯ อุปฺปาเทสีติ ปาตฺวากาสิ, วิภาเวสีติ อตฺโถฯ

มุญฺจิตุกมฺยตาญาณกถาวณฺณนา

[756] น สชฺชติ พหฺวาทีนวตาย ทิฏฺฐตฺตาฯ มุญฺจิตุกามํ นิสฺสริตุกามํ โหติ อนาทิกาลิกสฺส ขนฺธสฺส ปริญฺญายมานตฺตาฯ มุญฺจิตุกามตา ตโต อตฺตานํ นิพฺเพเธตุกามตา นิสฺสริตุกามตา อปคนฺตุกามตาฯ ปญฺชรปกฺขิตฺโตติ ปญฺชเรน สโมรุทฺโธฯ เอวมาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อาทิตฺตองฺคารอุปสฏฺฐเทสพฺยาฬสาปทากุลวนคหนาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ