สงฺขารนิมิตฺตนฺติ ‘‘สงฺขารานํ สมูหาทิฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ สงฺขารานํ ปน ตถา อุปฏฺฐานํ สงฺขารวินิมุตฺตํ น โหตีติ อาห ‘‘อตีตา…เป.… อธิวจน’’นฺติฯ มรณเมวาติ ภงฺคเมวฯ เตนาติ ภงฺคทสฺสเนนฯ ขเณ ขเณ ภงฺคเมว ปสฺสโต หิ นิมิตฺตสญฺญิตํ สงฺขารคตํ อนิจฺจตาย วุตฺตนเยน สปฺปฏิภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ปวตฺตํ นาม กามํ สพฺพา ภวปวตฺติ, มตฺถกปฺปตฺตาย ปน ภงฺคานุปสฺสนาย สพฺพภเวสุ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺส สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐานโต สนฺตสุขาภิมตาปิ ภวา ทุกฺขสภาวตาย ภยโต อุปฏฺฐหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปวตฺตนฺติ รูปารูปภวปวตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุภยนฺติ นิมิตฺตํ, ปวตฺตญฺจฯ ทฺวยมฺปิ หิ ตํ อตฺตสุญฺญเมว หุตฺวา อุปฏฺฐหตีติฯ

ภยตุปฏฺฐานญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อาทีนวานุปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[752] ตาณนฺติ สงฺขารเหตุกา อนตฺตโต รกฺขณํฯ เนว ปญฺญายติ สพฺพภวาทีนํ สาทีนวตาย เอกสทิสตฺตาฯ เลณนฺติ ตสฺส ปริหรณตาณาย อุปลียนํฯ คตีติ ตทตฺถํ คนฺตพฺพฏฺฐานํฯ ปฏิสรณนฺติ ตสฺเสว ปฏิสรณฏฺฐานํฯ ปตฺถนาติ อาสีสนา น โหติฯ เอเตน ‘‘เนตํ มมา’’ติ ตณฺหาคาหาภาวมาหฯ ปรามาโสติ ทิฏฺฐิปรามาโสฯ เตน ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ ทิฏฺฐิคาหาภาวมาหฯ ตณฺหาคาหาภาเวเนว เจตฺถ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มานคาหาภาโวปิ วุตฺโตเยว โหติ, วา-สทฺทคฺคหเณน วาฯ

อิทานิ ปตฺถนาทีนมภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย ภวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตโย ภวา องฺคารกาสุโย วิย ชาติอาทิทุกฺขาธิฏฺฐานภาเวน มหาภิตาปตายฯ จตฺตาโร มหาภูตา กฏฺฐมุขปูติมุขอคฺคิมุขสตฺถมุขสงฺขาตา โฆรวิสอาสีวิสา วิย กายสฺส ถทฺธตาวิสฺสนฺทนทาหจฺเฉททุกฺขวิธานโต วิเสสโต, อวิเสสโต ปน อาสยโต, วิสวิการโต, อนตฺถทานโต, ทุรุปจารโต, ทุราสทโต, อกตญฺญุโต, อวิเสสการิโต, อเนกาทีนวูปทฺทวโต จฯ

‘‘จตฺตาโร อาสีวิสา อุคฺคเตชา โฆรวิสาติ โข, ภิกฺขเว , จตุนฺเนตํ มหาภูตานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.238) หิ วุตฺตํฯ ปญฺจกฺขนฺธา เอกกฺขนฺธเภเท อญฺญกฺขนฺธานวฏฺฐานโตฯ อญฺญมญฺญาฆาตนโต, มรณทุกฺขาวหนโต จ อุกฺขิตฺตาสิกวธกา วิยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อุกฺขิตฺตาสิโก วธโกติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติฯ ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ อตฺตตฺตนิยภาเวน คหิตานิปิ ตโต ริตฺตภาวโต สุญฺญคาโม วิย โภชนาทิคยฺหุปคเมตฺถ อตฺถีติ ปวิฏฺฐสุญฺญคาโม วิยฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘สุญฺญคาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํฯ จกฺขุโต เจปิ นํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อุปปริกฺเขยฺย, ริตฺตกญฺเญว ขายติ, ตุจฺฉกญฺเญว ขายติ, สุญฺญกญฺเญว ขายตี’’ติ (สํ. นิ. 4.238) –

อาทิฯ ฉ พาหิรายตนานิ คามฆาตกโจรา วิย สพฺพถาปิ ฆาตกภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘โจรา คามฆาตกาติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ พาหิรานํ อายตนานํ อธิวจนํฯ จกฺขุ, ภิกฺขเว, หญฺญติ มนาปามนาเปสุ รูเปสู’’ติอาทิฯ ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํฯ เกน อาทิตฺตํ? ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหี’’ติ (สํ. นิ. 4.28) –

อาทิ ฯ สงฺขารานํ คณฺฑาทิสทิสตา เหฏฺฐา วุตฺตาเยวฯ นิรสฺสาทาติ อสฺสาเทตพฺพรหิตา ทุกฺขสภาวตฺตาฯ นิรสาติ สมฺปตฺติรหิตา วิปตฺติปริโยสานตฺตาฯ สพฺพตฺถ ยถา เหฏฺฐา นิรสฺสาทา นิรสา มหาอาทีนวราสิภูตา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เอวํ อุปริปิ ‘‘สวาฬกมิว วนคหน’’นฺติอาทีสุ ตํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

สสทฺทูลาติ สพฺยคฺฆาฯ คาหา กุมฺภิลาทโยฯ รกฺขโส ทกรกฺขโสฯ ‘‘นิรสํ นิรสฺสาท’’นฺติ อิมินา อาทีนวสฺส อพฺโพกิณฺณตํ ทสฺเสติฯ ตถา หิสฺส โยคิโน สพฺเพสุ ภวาทีสุ สพฺเพปิ สงฺขารา นิสฺสคฺคโต นิรนฺตรํ สปฺปฏิภยาว หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ ยญฺจ สปฺปฏิภยํ, ตํ สาทีนวํฯ เตนาห ‘‘ตสฺเสว’’นฺติอาทิฯ

ยนฺติ อาทีนวญาณํฯ อิทํ วุตฺตนฺติ อิทํ ทสวตฺถุกํ ทฺวาทสวารปฏิมณฺฑิตํ อนฺวยพฺยติเรกวเสน ตสฺเสว ปทภาชนํ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตํฯ

อุปฺปาโท ภยนฺติ สงฺขารานํ อุปฺปาโท อเขมฏฺเฐน ภยวตฺถุตาย ภยํฯ อุปฺปาทมูลกญฺหิ สพฺพํ ตํ สพฺพวตฺถุกนฺติ สพฺยสนํฯ ปวตฺตํ ภยนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ นตฺถิ เอตสฺส อุปฺปาโท, น วา เอตสฺมิํ อธิคเต สงฺขารานํ อายติํ อุปฺปาโทติ อนุปฺปาโท, นิพฺพานํฯ ตญฺจ สพฺพโส ภยาภาวโต ปรมสฺสาสภูตตฺตา นิพฺภยฏฺเฐน เขมนฺติฯ สนฺติปเทติ สพฺพสงฺขารูปสมภูเต อมตปเทฯ อปฺปวตฺตนฺติอาทีหิปิ ปวตฺตาทิปฏิกฺเขปมุเขน นิพฺพานเมว วทติฯ ปวตฺติยํ อาทีนวํ ทิสฺวา ตทนนฺตรเมว นิวตฺติยํ อานิสํสทสฺสนวเสน สีฆํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตานํ วเสน ‘‘อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขม’’นฺติ ตติยวาโร วุตฺโตฯ เอเสว นโย ฉฏฺฐวาราทีสุปิฯ เอตฺถ จ อุปฺปาโท วิเสโส, ภยํ วิเสสิตพฺพํ สามญฺญภาวโตติ สติปิ ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณภาเว ลิงฺคเภโท คหิโตฯ ยถา ‘‘ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจ’’นฺติ (ที. นิ. 3.354; ม. นิ. 3.374)ฯ เอส นโย ‘‘คติ ภย’’นฺติอาทีสุปิฯ

อุปฺปาโท สงฺขาราติ เอตฺถ ปน สพฺเพสํ สงฺขารานํ อุปฺปาทํ สามญฺเญน คเหตฺวา สงฺขารา เภทโต วิหิตา สพฺพตฺถกเมว เตสํ วิภาคโต วิปสฺสิยมานตฺตาติ วจนเภโท กโตฯ

อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ ญาณํ อาทีนเว อิทนฺติ อาทีนเว วิสยภูเต อิทํ ปญฺจวตฺถุกํ ญาณํ เวทิตพฺพํฯ ญาณํ สนฺติปเทติ สนฺติปเท นินฺนาทิภาเวน ฐิตํ อิทํ ญาณนฺติ อตฺโถฯ

[753] กมฺมปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนภเว อุปฺปชฺชมานานํ สงฺขารานํ อุปฺปาโท ปากฏตโร หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ อาห ‘‘ปุริมกมฺมปจฺจยา อิธ อุปฺปตฺตี’’ติฯ ปวตฺตํ นาม อิธ ปวตฺติยํ ธมฺมปฺปวตฺตีติ อาห ‘‘อุปฺปนฺนสฺส ปวตฺตี’’ติฯ สพฺพมฺปีติ ติยทฺธคตํ รูปารูปํ อชฺฌตฺตพหิทฺธาทิวิภาคํ สพฺพมฺปิฯ กมฺมนฺติ เอตรหิ ปวตฺตํ กมฺมํฯ เอตฺถ จ อุปฺปาทปวตฺตอายูหนคฺคหเณน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธปริยาปนฺนา สงฺขารา คหิตา, ปฏิสนฺธิคฺคหเณน อนาคตทฺธปริยาปนฺนา อุปาทิตฺตาฯ อุปฺปาทคฺคหเณน จ อตีตทฺธปริยาปนฺนา กมฺมสงฺขารา อุลฺลิงฺคตฺตาฯ นิมิตฺตคฺคหเณน ปน สพฺเพปิ คหิตาฯ

ยาย คติยา สา ปฏิสนฺธิ โหติ สา นิรยาทิเภทา คติ สุจริตทุจฺจริตวเสน คนฺตพฺพตฺตา, สา ปนตฺถโต ตํตํกมฺมนิยมิตา ภวสมญฺญารหา วิปากกฺขนฺธา, กฏตฺตา จ รูปนฺติ เวทิตพฺพาฯ ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนนฺติ สพฺเพสมฺปิ ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนํฯ ปากฏา เอว สจฺจวิภงฺเค ลกฺขณาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ วตฺถุวเสนาติ อารมฺมณสงฺขาตปวตฺติฏฺฐานวเสนฯ ยทิ เต ปญฺเจว วตฺถุภาเวน อิจฺฉิตา, อถ กสฺมา เสสา วุตฺตาติ อาห ‘‘เสสา เตสํ เววจนวเสนา’’ติฯ เตน วิปสฺสกานํ ญาณวิปฺผารสฺส วิสยสํวฑฺฒนตฺถํ เทสนา วฑฺฒิตาติ ทสฺเสติฯ

อนฺวยโต ทสฺสิตสฺส อาทีนวญาณสฺส พฺยติเรกโต ทสฺสนตฺถํ ปฏิปกฺขญาณทสฺสนํ ‘‘ยตฺถ อุปฺปาโท นตฺถิ, ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ ภยมฺปิ นตฺถี’’ติฯ ‘‘ภยตุปฏฺฐาเนน วา’’ติอาทินา ปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา นิวตฺติทสฺสนํ พุทฺธานํ, อนุพุทฺธานญฺจ อาจิณฺณเมตํ ยถา ปุริมํ สจฺจทฺวยํ ทสฺเสตฺวา นิโรธสจฺจเทสนาติ ทสฺเสติฯ ยถา โลเก กสฺสจิ อาทีนวทสฺสนํ นิรตฺถกมฺปิ โหติ, น ตถา อิทํ, อิทํ ปน สาตฺถกเมวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตปฺปฏิปกฺขนินฺนํ จิตฺตํ โหติ ทาหาภิภูตสฺส สีตนินฺนตา วิย สุฏฺฐุ ทิฏฺฐาทีนวโต เอกํเสน มุญฺจิตุกมฺยตาภาวโตฯ

ภยนฺติ ภายิตพฺพํฯ ‘‘นิยมโต ทุกฺข’’นฺติ เอเตนสฺส ทุกฺขภาเวน ภายิตพฺพตาติ ภายิตพฺพตา ทุกฺขภาวํ น พฺยภิจรตีติ ทสฺเสติฯ วฏฺฏามิสํ อุปาทินฺนกฺขนฺธาติ วทนฺติฯ ติวิธมฺปิ วฏฺฏํ, วฏฺฏสนฺนิสฺสิตญฺจ วฏฺฏามิสํฯ กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต โลกามิสํ, ปญฺจ กามคุณา ฯ กิเลสา เอว กิเลสามิสํฯ สงฺขารมตฺตเมวาติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน วิสงฺขารํ นิวตฺเตติฯ น หิ ตตฺถ สามิสตาเลโสปิ อตฺถีติฯ มตฺต-สทฺเทน ปน อปริปุณฺณตํ วิภาเวติฯ น หิ สพฺพสงฺขารคตํ สามิสนฺติฯ ตสฺมาติ ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตสฺส ทุกฺขาทิภาเวน นิยตตฺตาฯ ยทิ ยํ ภยํ, ตํ ทุกฺขาทิสภาวเมว, ตถา สติ ภยาทีสุ เอเกเนว อตฺถสิทฺธิฯ กสฺมา สพฺพานิ คหิตานีติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิฯ

ยถา เตสุ เอว สงฺขาเรสุ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ปวตฺติวเสน อาการนานตฺตโต อนุปสฺสนานานตฺตํ, เอวํ ภยาการาทิอาการนานตฺตโต ปวตฺติวเสเนเวตฺถ ญาณสฺส นานตฺตํ ฯ ตตฺถ ภยากาเรน ปวตฺตํ ญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ, อิตราการวเสน ปวตฺตํ อาทีนวญาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยสฺมา อาทีนวญาณสฺส วิสยภาเวน วุตฺตา ปนฺนรสาปิ อตฺถา อุปฺปาทาทีสุ ปญฺจสฺเวว อนฺโตคธา, ตตฺถ จ ญาณํ อนฺวยพฺยติเรกวเสน ปวตฺตนโต ทสวิธํ โหติฯ ตสฺมา อาห ‘‘ทส ญาเณ ปชานาตี’’ติฯ ปชานนญฺจ สาติสยํ วิสยคตสมฺโมหวิคเมน อสมฺมูฬฺหํ, อตฺตนิปิ อสมฺมูฬฺหเมวาติ อตฺตานมฺปิ ปชานนฺตํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปฏิวิชฺฌติ สจฺฉิกโรตี’’ติฯ ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ กุสลสทฺทโยเคน หิ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ ยถา ‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺสา’’ติ (ชา. 2.22.94)ฯ กุสลตาติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ กุสลตายา’’ติฯ ทฺวินฺนนฺติ วา ทฺวินฺนํ ญาณานํ วเสนาติ อตฺโถฯ ปวตฺติยา ยาถาวโต ทิฏฺฐตาย ตปฺปฏิปกฺขโต สนฺติปทํ สุวินิจฺฉิตเมว หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ เตนสฺส จิตฺตํ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานาทิมิจฺฉาคาหวเสน น วิจลติฯ ตตฺถ สุปริทิฏฺฐาทีนวตฺตาติ อาห ‘‘นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตี’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[754] สงฺขารคเตติ สพฺพสฺมิํ เตภูมเก สงฺขาเรฯ นิพฺพินฺทตีติ ญาณนิพฺพิเทน นิพฺเพทํ อาปชฺชติฯ ตถาภูโต จ ตตฺถ อุกฺกณฺฐนฺโต, อนภิรมนฺโต จ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุกฺกณฺฐติ นาภิรมตี’’ติฯ

ตตฺถ อนภิรมณสฺส อุปมํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อโนตตฺตทหํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิเตสุ ทฺวิโยชนสตุพฺเพเธสุ ยถากฺกมํ สานุอญฺชนรชตสุวณฺณสตฺตรตนมเยสุคนฺธมาทนกาฬเกลาสสุทสฺสนจิตฺตกูฏเภเทสุ ปญฺจสุ หิมวโต มหาสิขเรสุ ปจฺฉิโม จิตฺตกูฏปพฺพโต นามฯ สีหปปาตาทีสุ สตฺตสุ มหาสเรสุฯ