สงฺขารนิมิตฺตนฺติ ‘‘สงฺขารานํ สมูหาทิฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ สงฺขารานํ ปน ตถา อุปฏฺฐานํ สงฺขารวินิมุตฺตํ น โหตีติ อาห ‘‘อตีตา…เป.… อธิวจน’’นฺติฯ มรณเมวาติ ภงฺคเมวฯ เตนาติ ภงฺคทสฺสเนนฯ ขเณ ขเณ ภงฺคเมว ปสฺสโต หิ นิมิตฺตสญฺญิตํ สงฺขารคตํ อนิจฺจตาย วุตฺตนเยน สปฺปฏิภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ปวตฺตํ นาม กามํ สพฺพา ภวปวตฺติ, มตฺถกปฺปตฺตาย ปน ภงฺคานุปสฺสนาย สพฺพภเวสุ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺส สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐานโต สนฺตสุขาภิมตาปิ ภวา ทุกฺขสภาวตาย ภยโต อุปฏฺฐหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปวตฺตนฺติ รูปารูปภวปวตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุภยนฺติ นิมิตฺตํ, ปวตฺตญฺจฯ ทฺวยมฺปิ หิ ตํ อตฺตสุญฺญเมว หุตฺวา อุปฏฺฐหตีติฯ

ภยตุปฏฺฐานญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อาทีนวานุปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[752] ตาณนฺติ สงฺขารเหตุกา อนตฺตโต รกฺขณํฯ เนว ปญฺญายติ สพฺพภวาทีนํ สาทีนวตาย เอกสทิสตฺตาฯ เลณนฺติ ตสฺส ปริหรณตาณาย อุปลียนํฯ คตีติ ตทตฺถํ คนฺตพฺพฏฺฐานํฯ ปฏิสรณนฺติ ตสฺเสว ปฏิสรณฏฺฐานํฯ ปตฺถนาติ อาสีสนา น โหติฯ เอเตน ‘‘เนตํ มมา’’ติ ตณฺหาคาหาภาวมาหฯ ปรามาโสติ ทิฏฺฐิปรามาโสฯ เตน ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ ทิฏฺฐิคาหาภาวมาหฯ ตณฺหาคาหาภาเวเนว เจตฺถ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มานคาหาภาโวปิ วุตฺโตเยว โหติ, วา-สทฺทคฺคหเณน วาฯ

อิทานิ ปตฺถนาทีนมภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย ภวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตโย ภวา องฺคารกาสุโย วิย ชาติอาทิทุกฺขาธิฏฺฐานภาเวน มหาภิตาปตายฯ จตฺตาโร มหาภูตา กฏฺฐมุขปูติมุขอคฺคิมุขสตฺถมุขสงฺขาตา โฆรวิสอาสีวิสา วิย กายสฺส ถทฺธตาวิสฺสนฺทนทาหจฺเฉททุกฺขวิธานโต วิเสสโต, อวิเสสโต ปน อาสยโต, วิสวิการโต, อนตฺถทานโต, ทุรุปจารโต, ทุราสทโต, อกตญฺญุโต, อวิเสสการิโต, อเนกาทีนวูปทฺทวโต จฯ