[749] ภวทิฏฺฐิปฺปหานนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิยา วิกฺขมฺภนํฯ น หิ นิรนฺตรํ ภงฺคเมว ปสฺสโต สสฺสตทิฏฺฐิยา อวสโร อตฺถิฯ ตโต เอว ชีวิเต นิราลยตฺตา ชีวิตนิกนฺติปริจฺจาโคฯ สทาติ สพฺพกาลํ รตฺตินฺทิวํฯ ภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตตาฯ อิจฺฉาจารานํ ทูรีภาวโต วิสุทฺธาชีวิตาฯ อุสฺสุกฺกปฺปหานํ กิจฺจากิจฺเจสุ อพฺยาวฏตา ติพฺพสํเวคตฺตาฯ วิคตภยตา กุโตจิปิ นิพฺภยตา อตฺตสิเนหาภาวโตฯ ขนฺติโสรจฺจปฏิลาโภ อนิจฺจตาย สุทิฏฺฐตฺตาฯ ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสเลสุ จ อรติยา, กามคุเณสุ รติยา จ สหนโต อภิภวนโต อรติรติสหนตาฯ

อิมานิ อฏฺฐคฺคุณมุตฺตมานีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ ม-กาโร จ ปทสนฺธิกโร, ภวทิฏฺฐิปฺปหานาทิเก อิเม อฏฺฐ อุตฺตมานิสํเสติ อตฺโถฯ ตหินฺติ ตตฺถ ภงฺคานุปสฺสนายนฺติ อตฺโถฯ

ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

ภยตุปฏฺฐานญาณกถาวณฺณนา

[750] สพฺพสงฺขารานนฺติ เตภูมกานํ สพฺพสงฺขารานํฯ อธิการวเสน หิ ปเทสสพฺพวิสโย อิธ สพฺพสทฺโทฯ อาเสวนฺตสฺสาติ อาทรวเสน เสวนฺตสฺส ปวตฺเตนฺตสฺสฯ ภาเวนฺตสฺสาติ วฑฺเฒนฺตสฺส พฺรูเหนฺตสฺสฯ พหุลีกโรนฺตสฺสาติ ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺส ยุญฺชนฺตสฺสฯ ปเภทกาติ ขเณ ขเณ ภิชฺชนวเสน ปเภทกาฯ อาชีวิกา พฺยาธิอาทินิมิตฺตํ มริตุกามสฺส, อมริตุกามสฺสาปิ สูรสฺส ภายิตพฺพมฺปิ น ภยโต อุปฏฺฐาตีติ ‘‘สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ยถา ภีรุกชาติกสฺส สีหาทโย สนฺตาสนิมิตฺตํ ภยานกภาวโต, ตถา โยคิโน ภงฺคโต ทิสฺสมานา สงฺขาราติ อาห ‘‘สีห…เป.… อุปฏฺฐหนฺตี’’ติฯ ปจฺจุปฺปนฺนาติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนา โอฬาริกา ทีฆตรปพนฺธา, ขณปจฺจุปฺปนฺนา สุขุมตรา อิตฺตรกาลา, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนา มชฺฌิมา อิธ อาทิโต ปริคฺคเหตพฺพาฯ ภยโต ภายิตพฺพโต อุปติฏฺฐนเกสุ ญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํฯ

ยถา อิตฺถิยา ปุตฺตานํ สีสสฺส ฉินฺนตา ฉิชฺชมานตา คยฺหมานา ภยาวหา, เอวํ โยคิโน ติยทฺธคตานํ สงฺขารานํ นิโรธา คยฺหมานาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกิสฺสา กิร อิตฺถิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ยถา ปูติภูตํ โอทนาทิ น สภาเวน ติฏฺฐติ วินสฺสติ, เอวํ ยสฺสา อิตฺถิยา วิชาตวิชาตา ปุตฺตา น ชีวนฺติ มรนฺติ เอว, สา ‘‘ปูติปชา’’ติ วุตฺตาฯ ปูติปชาคฺคหณญฺเจตฺถ วิเสสโต คพฺภคตมรณจินฺตาทสฺสเนน โยคิโน อนาคตสงฺขารนิโรธสนฺนิฏฺฐานทสฺสนตฺถํฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนสงฺขารนิโรโธ หิสฺส สุปากโฏ เอวาติ น โส อุปมาย สาเธตพฺโพฯ อนฺติมภวิกสฺส จ โยคิโน สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมาทิภาวิโน อตีเต ทุกฺขพหุตาย, อนาคตทุกฺขปริตฺตตาย จ ทสฺสนตฺถํ พหุปชาว อิตฺถี นิทสฺสิตาฯ

ตตฺถ ยถา ตสฺสา นว ปุตฺตา มตา, เอวํ อชฺฌตฺตาทิปฺปเภทา อตีตา สงฺขารา, วุสิตปุพฺพา วา นว สตฺตาวาสา ทฏฺฐพฺพา, มียมานปุตฺโต วิย ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา, ปวตฺตมาโน วา สตฺตาวาโส ทฏฺฐพฺโพฯ อชาตปุตฺโต วิย อนาคตา สงฺขารา, ภาวี วา สตฺตาวาโส ทฏฺฐพฺโพฯ เอวมวฏฺฐิเต ยเทเก ทสปุตฺตมาตรํ อคฺคเหตฺวา นวปุตฺตมาตุคฺคหณํ สาตฺถกนฺติ วทนฺติ, ตทปาหตํ โหติ ฯ ทารกานํ มรณสฺส จิรกาลิกตฺตา มรณานุสฺสรณนฺติ วุตฺตํฯ คพฺภคโต อปฺปจฺจกฺขตาย ภาวีปกฺเขเยว ติฏฺฐตีติ อธิปฺปาเยน กุจฺฉิคโต อนาคตสงฺขารฏฺฐานิโย วุตฺโตฯ เอตสฺมิํ ขเณติ ภงฺคทสฺสนมุเขน สงฺขารานํ ภยานกภาเวน อุปฏฺฐานกฺขเณฯ

[751] น ภายติ ญาณสฺส ภายนากาเรน อปฺปวตฺตนโตฯ ปฏิฆจิตฺตุปฺปาทวเสน หิ ภายนํ, ญาณํ ปน ภายิตพฺพวตฺถุํ ภายิตพฺพนฺติ ยาถาวโต ชานาติฯ เตนาห ‘‘อตีตา…เป.… ตีรณมตฺตเมวา’’ติ, ติสฺโส องฺคารกาสุโย อติตาเปน ติกฺขมชฺฌมุทุเภทาติ อธิปฺปาโยฯ กามภวาทีนญฺหิ ติณฺณํ ภวานํ นิทสฺสนภาเวน ตาสํ คหณํ, ตถา ขทิราทิสูลตฺตยสฺส อปฺปณีตาทิภาวโตฯ เตนาห ‘‘เกวลํ หี’’ติอาทิฯ อสฺสาติ ญาณสฺสฯ พฺยสนาปนฺนาติ นานาวิธวิปุลานตฺถปติตาฯ ภยโตติ ภายิตพฺพโตฯ

สงฺขารนิมิตฺตนฺติ ‘‘สงฺขารานํ สมูหาทิฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ สงฺขารานํ ปน ตถา อุปฏฺฐานํ สงฺขารวินิมุตฺตํ น โหตีติ อาห ‘‘อตีตา…เป.… อธิวจน’’นฺติฯ มรณเมวาติ ภงฺคเมวฯ เตนาติ ภงฺคทสฺสเนนฯ ขเณ ขเณ ภงฺคเมว ปสฺสโต หิ นิมิตฺตสญฺญิตํ สงฺขารคตํ อนิจฺจตาย วุตฺตนเยน สปฺปฏิภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ปวตฺตํ นาม กามํ สพฺพา ภวปวตฺติ, มตฺถกปฺปตฺตาย ปน ภงฺคานุปสฺสนาย สพฺพภเวสุ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺส สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐานโต สนฺตสุขาภิมตาปิ ภวา ทุกฺขสภาวตาย ภยโต อุปฏฺฐหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปวตฺตนฺติ รูปารูปภวปวตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุภยนฺติ นิมิตฺตํ, ปวตฺตญฺจฯ ทฺวยมฺปิ หิ ตํ อตฺตสุญฺญเมว หุตฺวา อุปฏฺฐหตีติฯ

ภยตุปฏฺฐานญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อาทีนวานุปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[752] ตาณนฺติ สงฺขารเหตุกา อนตฺตโต รกฺขณํฯ เนว ปญฺญายติ สพฺพภวาทีนํ สาทีนวตาย เอกสทิสตฺตาฯ เลณนฺติ ตสฺส ปริหรณตาณาย อุปลียนํฯ คตีติ ตทตฺถํ คนฺตพฺพฏฺฐานํฯ ปฏิสรณนฺติ ตสฺเสว ปฏิสรณฏฺฐานํฯ ปตฺถนาติ อาสีสนา น โหติฯ เอเตน ‘‘เนตํ มมา’’ติ ตณฺหาคาหาภาวมาหฯ ปรามาโสติ ทิฏฺฐิปรามาโสฯ เตน ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ ทิฏฺฐิคาหาภาวมาหฯ ตณฺหาคาหาภาเวเนว เจตฺถ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มานคาหาภาโวปิ วุตฺโตเยว โหติ, วา-สทฺทคฺคหเณน วาฯ

อิทานิ ปตฺถนาทีนมภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย ภวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตโย ภวา องฺคารกาสุโย วิย ชาติอาทิทุกฺขาธิฏฺฐานภาเวน มหาภิตาปตายฯ จตฺตาโร มหาภูตา กฏฺฐมุขปูติมุขอคฺคิมุขสตฺถมุขสงฺขาตา โฆรวิสอาสีวิสา วิย กายสฺส ถทฺธตาวิสฺสนฺทนทาหจฺเฉททุกฺขวิธานโต วิเสสโต, อวิเสสโต ปน อาสยโต, วิสวิการโต, อนตฺถทานโต, ทุรุปจารโต, ทุราสทโต, อกตญฺญุโต, อวิเสสการิโต, อเนกาทีนวูปทฺทวโต จฯ