21. ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยญาณกถาวณฺณนา

[737] วิปสฺสนาจารสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา สงฺขารุเปกฺขาญาณํ สิขาปฺปตฺตา วิปสฺสนาฯ สิขาปฺปตฺติ ปนสฺส อุทยพฺพยญาณาทีนํ อตฺตฏฺฐมานํวเสน ชาตาติ อาห ‘‘อฏฺฐนฺนํ ปน ญาณานํ วเสน สิขาปฺปตฺตา วิปสฺสนา’’ติฯ โอฬาริโกฬาริกสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกโมหตมสฺส วิคมเนน สจฺจปฺปฏิเวธานุกูลตฺตา ‘‘สจฺจานุโลมิกญาณ’’นฺติ อนุโลมญาณมาหฯ ตานิ ปน ญาณานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐนฺนนฺติ จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อุทยพฺพยทสฺสเนน สงฺขารานํ อนิจฺจลกฺขณํ, ตทนุสาเรน อิตรลกฺขณานิ จ วิภาเวนฺตีเยว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ปวตฺตตีติ กตฺวา ‘‘วีถิปฏิปนฺนวิปสฺสนาสงฺขาตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เกจิฯ ตยิทํ ตสฺส สพฺพโส ตีรณปริญฺญาภาวเมว มญฺญมาเนหิ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ หิ อุทยพฺพยญาณํ ตีรณปริญฺญนฺโตคธเมว, อุทยพฺพยาทีนํ ปน ชานนฏฺเฐน, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน จ ญาณทสฺสนานิ, อุทยพฺพยญาณาทีนิฯ ตานิเยว ปฏิปกฺขโต วิสุทฺธตฺตา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, สา เอว อริยมคฺโค ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา จาติ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุตฺตํฯ ตํ ปน อุปฺปนฺนมตฺตํ อปฺปคุณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปคุณญฺหิ นิจฺจสญฺญาทิปหานสิทฺธิยา ปหานปริญฺญาย อธิฏฺฐานภูตํฯ ยโต ตทวิคเมน อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ เอกจฺจา อธิคตา เอว โหนฺติฯ น หิ อุทยพฺพยานํ ปจฺจกฺขโต ปฏิเวเธน วินา สามญฺญาการานํ ตีรณมตฺเตน สาติสยํ ปฏิปกฺขปหานํ สมฺภวติฯ อสติ จ ปฏิปกฺขปหาเน กุโต ญาณาทีนํ วชิรมิว อวิหตเวคตา, ติขิณวิสทาทิตา วาฯ ตสฺมา ปคุณภาวปฺปตฺตํ อุทยพฺพยญาณํ ปหานปริญฺญาปกฺขิยเมว ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพสงฺขารานํ ภงฺคสฺเสว อนุปสฺสนา ภงฺคานุปสฺสนา, ตเทว ญาณํ ภงฺคานุปสฺสนาญาณํฯ ยถาภูตทสฺสาวี ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, เตภูมกธมฺมา, เตสุ ภยโต อุปฏฺฐิเตสุ ภายิตพฺพาการคาหิญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํฯ มุญฺจิตุํ อิจฺฉตีติ มุญฺจิตุกมฺยํ, จิตฺตํ, ปุคฺคโล วา, ตสฺส ภาโว มุญฺจิตุกมฺยตา , ตเทว ญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํฯ ปุน ปฏิสงฺขานากาเรน ปวตฺตํ ญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํฯ นิรเปกฺขตาย สงฺขารานํ อุเปกฺขนวเสน ปวตฺตญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยญาณาทินววิธญาณํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ตสฺมาฯ

[738] ‘‘อุปกฺกิเลสวิมุตฺต’’นฺติ วิเสสเนน วิภาวิตมตฺถํ อนวพุชฺฌนฺโต โจทโก ‘‘ปุน อุทยพฺพยญาเณ โยโค กิมตฺถิโย’’ติ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ กิมตฺถิโยติ กิํ ปโยชโน นิรตฺถโก, ปเคว นิพฺพตฺติตตฺตา ปกฺกสฺส ปจนํ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ลกฺขณสลฺลกฺขณาทิเหตุปฏิปาฏิคฺคหณวเสน ตมตฺถํ ญาเปตุกาโม อาจริโยว กเถตุกมฺยตาวเสน ‘‘กิมตฺถิโย’’ติ ปุจฺฉติฯ ลกฺขณสลฺลกฺขณตฺโถติ อนิจฺจาทิลกฺขณานํ สมฺมเทว อุปธารณตฺโถฯ ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุทยพฺพยญาณํ หี’’ติอาทิมาหฯ นนุ จ อุทยพฺพยญาณํ นาม สงฺขารานํ อุทยพฺพยเมว ปสฺสติ, น อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยํ, เตน กถํ อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยสลฺลกฺขณํ โหตีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘อุทยพฺพยญาณํ ลกฺขณตฺตยวิสยํ โหตี’’ติฯ อุทยพฺพเย ปน ปฏิวิทฺเธ อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ตโต ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํฯ ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15; 45, 77; 4.1, 4; ปฏิ. ม. 2.10) อิตรลกฺขณมฺปิฯ อถ วา อุทยพฺพยคฺคหเณน หุตฺวา อภาวากาโร, อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนากาโร, อวสวตฺตนากาโร จ วิภูตตโร โหตีติ การณภาเวน อุทยพฺพยญาเณ โยคสฺส ลกฺขณตฺตยสลฺลกฺขณตฺถตา เวทิตพฺพา, น สมฺมุเขเนวฯ เหฏฺฐาติ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิโต เหฏฺฐาฯ ตญฺหิ โอภาสาทิอุปฺปตฺติเหตุตาย ติกฺขํ วิสทํ หุตฺวา ปวตฺตมฺปิ ทิฏฺฐิอาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺฐตฺตา กุณฺฐํ อวิสทเมว ชาตํฯ เตนาห ‘‘ทสหิ…เป.… นาสกฺขี’’ติฯ

[739] อมนสิการาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ ‘‘กิสฺส อมนสิการา’’ติ หิ อิทํ ‘‘เกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตสฺส ปฏิจฺฉาทกสฺส เหตุปุจฺฉาฯ สนฺตติยา หิสฺส ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อนิจฺจลกฺขณํ น อุปฏฺฐาติ, สา จ สนฺตติ อุทยพฺพยามนสิกาเรน ปฏิจฺฉาทิกา ชาตาฯ อิริยาปเถหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทุกฺขลกฺขณํ น อุปฏฺฐาติ, เต จ อิริยาปถา อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนามนสิกาเรน ปฏิจฺฉาทกา ชาตาฯ

ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อนตฺตลกฺขณํ น อุปฏฺฐาติ, เต จ ฆนา นานาธาตุวินิพฺโภคามนสิกาเรน ปฏิจฺฉาทกา ชาตาติฯ อุทยพฺพยํ ปสฺสโต น อุทยาวตฺถา วยาวตฺถํ ปาปุณาติ, วยาวตฺถา วา อุทยาวตฺถํฯ อญฺโญว อุทยกฺขโณ, อญฺโญว วยกฺขโณติ เอโกปิ ธมฺโม ขณวเสน เภทโต อุปฏฺฐาติ, ปเคว อตีตาทิโกติ อาห ‘‘อุทยพฺพยํ ปน…เป.… อุปฏฺฐาตี’’ติฯ ตตฺถ สนฺตติยา วิโกปิตายาติ ปุพฺพาปริเยน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อญฺโญญฺญภาวสลฺลกฺขเณน สนฺตติยา อุคฺฆาฏิตายฯ น หิ สมฺมเทว อุทยพฺพยํ สลฺลกฺเขนฺตสฺส ธมฺมา สมฺพนฺธภาเวน อุปฏฺฐหนฺติ, อถ โข อโยสลากา วิย อสมฺพนฺธภาเวนาติ สุฏฺฐุตรํ อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ โหติฯ

อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนํ มนสิ กตฺวาติ ยถาปริคฺคหิตอุทยพฺพยวเสน สงฺขารานํ นิรนฺตรํ ปฏิปีฬิยมานตํ วิพาธิยมานตํ มนสิ กริตฺวาฯ อิริยาปเถ อุคฺฆาฏิเตติ อิริยาปเถ ลพฺภมานทุกฺขปฏิจฺฉาทกภาเว อุคฺฆาฏิเตฯ เอกสฺมิญฺหิ อิริยาปเถ อุปฺปนฺนสฺส ทุกฺขสฺส วิโนทกํ อิริยาปถนฺตรํ ตสฺส ปฏิจฺฉาทกํ วิย โหติ, เอวํ เสสาปีติ อิริยาปถานํ ตํตํทุกฺขปฏิจฺฉาทกภาเว ยาถาวโต ญาเต เตสํ ทุกฺขปฏิจฺฉาทกภาโว อุคฺฆาฏิโต นาม โหติ สงฺขารานํ นิรนฺตรํ ทุกฺขาภิตุนฺนตาย ปากฏภาวโตฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขลกฺขณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาตี’’ติฯ นานาธาตุโยติ นานาวิธา ปถวีอาทิธาตุโย นานาวิเธ สภาวธมฺเมฯ วินิพฺภุชิตฺวาติ ‘‘อญฺญา ปถวีธาตุ, อญฺญา อาโปธาตู’’ติอาทินา, ‘‘อญฺโญ ผสฺโส, อญฺญา เวทนา’’ติอาทินา จ วิสุํ วิสุํ กตฺวาฯ ฆนวินิพฺโภเค กเตติ สมูหฆเน, กิจฺจารมฺมณฆเน จ ปเภทิเตฯ ยา เหสา อญฺญมญฺญูปตฺถทฺเธสุ สมุทิเตสุ รูปารูปธมฺเมสุ เอกตฺตาภินิเวสวเสน อปริมทฺทิตสงฺขาเรหิ คยฺหมานา สมูหฆนตา, ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ กิจฺจเภทสฺส สติปิ ปฏินิยตภาเว เอกโต คยฺหมานา กิจฺจฆนตา, ตถา สารมฺมณธมฺมานํ สติปิ อารมฺมณกรณเภเท เอกโต คยฺหมานา อารมฺมณฆนตา จ, ตา ธาตูสุ ญาเณน วินิพฺภุชิตฺวา ทิสฺสมานา หตฺเถน ปริมชฺชิยมาโน เผณปิณฺโฑ วิย วิลยํ คจฺฉนฺติ, ‘‘ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานา สุญฺญา เอเต ธมฺมา ธมฺมมตฺตา’’ติ อนตฺตลกฺขณํ ปากฏตรํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นานาธาตุโย…เป.… อุปฏฺฐาตี’’ติฯ

[740] ธุวภาวปฏิกฺเขปโต น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, ขนฺธปญฺจกํฯ ยถาห ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนิจฺจํ, เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. 3.172)ฯ ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา’’ติ อาหฯ อุปฺปาโท นิพฺพตฺติลกฺขณํ, วโย วิปริณามลกฺขณํ, อญฺญถตฺตํ ชรา, เตสํ สพฺภาวโตติ อตฺโถฯ หุตฺวา อภาวโตติ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสนโตฯ เอตฺถ จ ปุริเมน ชาติชรามรณสพฺภาวโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสติ, ทุติเยน ปากภาววิทฺธํสาภาวโตฯ ยสฺส ภาเวน ขนฺธปญฺจกํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ อนิจฺจลกฺขณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปาทวยญฺญถตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตน หิ ตํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ลกฺขียติฯ อาการวิกาโรติ อาการวิกติฯ อภาวากาโร หิ วิกติรูเปน ลพฺภติ, วิรูปตฺตา น อุปฺปาทากาโรฯ อาการวิกาโรติ วา อาการวิเสโสฯ หุตฺวา อภาโว หิ ปากภาวโต ภินฺโน วิทฺธํสาภาวตฺตา ตตฺถ จ อนิจฺจลกฺขณํ นิรุฬฺหํฯ อนิจฺจากาโร หิ ทุกฺขานตฺตากาเรหิ วิย อุปฺปาทาการโต จ วิสิฏฺโฐฯ ตถา หิ สทฺทสฺส วิทฺธํสาภาโว สงฺขตภาเวนปิ สาธียติฯ

สงฺขตภาโว จ อตฺถโต อุปฺปาทวนฺตตาฯ อุปฺปาโท จ ปากภาวสาธิตา ธรมานาวตฺถาฯ อิมินา นเยน ทุกฺขานตฺตาลกฺขณานิ เวทิตพฺพานิฯ อปิจ ยถา นิจฺจปฏิกฺเขปโต อนิจฺจนฺติ นิจฺจาการปฏิกฺเขปโต ยถาวุตฺโต อภาวาการสงฺขาโต อนิจฺจากาโร อนิจฺจลกฺขณํ, เอวํ สุขปฏิกฺเขปโต ทุกฺขนฺติ สุขาการปฏิกฺเขปโต อภิณฺหปฏิปีฬนาการสงฺขาโต ทุกฺขากาโร ทุกฺขลกฺขณํ, ตถา อตฺตปฏิกฺเขปโต อนตฺตาติ อตฺตาการปฏิกฺเขปโต อวสวตฺตนาการสงฺขาโต อนตฺตากาโร อนตฺตลกฺขณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เต ยิเม ตโยปิ อาการา อสภาวธมฺมตฺตา ขนฺธปริยาปนฺนา น โหนฺติฯ ขนฺเธหิ วินา อนุปลพฺภนียโต ขนฺธวินิมุตฺตาปิ น โหนฺติฯ ขนฺเธ ปน อุปาทาย โวหารวเสน ลพฺภมานา ตทาทีนววิภาวนาย วิเสสการณภูตา ตชฺชาปญฺญตฺติวิเสสาติ เวทิตพฺพาฯ

ตยิทํ สพฺพมฺปีติ ยถาวุตฺตลกฺขณตฺตยญฺเจว ลกฺขิตพฺพญฺจ ขนฺธปญฺจกํฯ ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาเณน ยาถาวสรสโต สลฺลกฺเขตี’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตพฺโพหารวเสน วุตฺตํฯ อุทยพฺพยญาณตฺถญฺหิ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนา ‘‘อุทยพฺพยญาณ’’นฺติ กถิตาฯ

น หิ อุทยพฺพยญาณํ ทุกฺขลกฺขณาทิวิสยํ ฯ ตพฺพิสยตฺเต วา อุทยพฺพยญาณเมว น สิยา, อุทยพฺพยญาณํ ปน ติกฺขํ, วิสทญฺจ กาตุกาเมน ลกฺขณตฺตยตีรณเมว กาตพฺพํฯ ปริกมฺมสทิสญฺเหตํ ตสฺสฯ เอส นโย เสสญาเณสุปีติฯ

อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

ภงฺคานุปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[741] วหตีติ ปวตฺตติฯ ญาณสฺส ติกฺขภาโว ภาวนาย ปคุณภาเวนฯ ปคุณา จ ภาวนา วิกฺเขปาภาวโต อารมฺมเณ อปฺปิตา วิย ปวตฺตตีติ ญาณสฺส ติกฺขภาเวน สงฺขารานํ ลหุอุปฏฺฐานตา ทสฺสิตาฯ สงฺขาเรสุ ปน อุทยพฺพยวเสน ลหุํ ลหุํ อุปฏฺฐหนฺเตสุ อุทยทสฺสนญฺจ ‘‘อุปฺปาทวโต วินาโส’’ติ ยาวเทว วยทสฺสนตฺถํ ตสฺส นิพฺพิทาวหตฺตาติ วเย เอวสฺส อาโภคสมนฺนาหาโร มนสิกาโร ปวตฺตติ, เตน อุปฺปาทาทิํ มุญฺจิตฺวา วยเมวารพฺภ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทํ วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปฺปาทนฺติ นิพฺพตฺติวิการํฯ ฐิตินฺติ ฐิติปฺปตฺตํ, ชรนฺติ อตฺโถฯ ปวตฺตนฺติ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํฯ นิมิตฺตนฺติ สงฺขารนิมิตฺตํฯ ยํ สงฺขารานํ สมุทยาทิฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺฐานํ, ตํ สงฺขารนิมิตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘ปวตฺตํ นาม สงฺขารานํ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตนํ อุปฺปาโทว, นิมิตฺตํ นาม อุปฺปนฺนานํ วิชฺชมานตา ฐานปรมฺปรา, ตสฺมา อุปฺปาทเมว คณฺหาติ เจ, ปวตฺตํ คณฺหาติ นามฯ ฐิติํเยว คณฺหาติ เจ, นิมิตฺตํ คณฺหาติ นามา’’ติ วทนฺติ, ตํ ‘‘อุปฺปาทํ วา’’ติอาทิวจเนน วิรุชฺฌติฯ น หิ อสติ เภเท วิกปฺโป ยุตฺโตฯ น สมฺปาปุณาติ อคฺคหณโตฯ กิํ ปน สมฺปาปุณาตีติ อาห ‘‘ขย…เป.… สนฺติฏฺฐตี’’ติฯ ตตฺถ นิโรธสทฺโท อนุปฺปาเทปิ ทิสฺสตีติ เภทสทฺเทน วิเสสิตํ, เภทสทฺโท วิเสสวาจโกปิ โหตีติ วยสทฺเทน วิเสสิตํ, โสปิ อนิโรธวาจโกปิ อตฺถีติ ขยสทฺเทน วิเสสิตํ, ขยวยเภทสงฺขาเต ขณิกนิโรเธติ อตฺโถฯ สติ สนฺติฏฺฐตีติ สติสีเสน ญาณมาหฯ เอตสฺมิํ ฐาเนติ อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตสฺส อุทยพฺพยญาณสฺส ติกฺขภาวาปตฺติยํ วุตฺตนเยน อุทยมฺปิ มุญฺจิตฺวา วยสฺเสว มนสิการกาเลฯ

อารมฺมณปฏิสงฺขาติ รูปเวทนาทิอารมฺมณํ ขยวยวเสเนว ปฏิสงฺขายฯ ยการโลเปน หิ นิทฺเทโส ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.28, 405) วิยฯ