กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตํ สมฺมสนํ น นิปฺปริยาเยน วิปสฺสนาสมญฺญํ ลภติ, อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตเมว ลภตีติ อาห ‘‘ยสฺสาธิคมา อารทฺธวิปสฺสโกติ สงฺขํ คจฺฉตี’’ติฯ

วิปสฺสนุปกฺกิเลสกถาวณฺณนา

[732] อิมาย อุทยพฺพยานุปสฺสนาสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย วเสน, น อารทฺธวิปสฺสนานํ ภงฺคานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย, นาปิ นิพฺพิทานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย พลววิปสฺสนาย วเสนาติ อตฺโถฯ น หิ ตทา วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺตีติฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ จ อารทฺธวิปสฺสกสฺเสวาติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนุปกฺกิเลสา หี’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐิคาหาทิวตฺถุภาเวน วิปสฺสนํ อุปกฺกิเลสนฺตีติ วิปสฺสนุปกฺกิเลสาฯ ‘‘อริยสาวกสฺสา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน วุตฺตํ พลววิปสฺสนาปตฺตสฺสาปิ อนุปฺปชฺชนโตฯ วิปฺปฏิปนฺนกสฺสาติ สีลวิปตฺติอาทิวเสน ยถา ตถา วิปฺปฏิปนฺนกสฺสฯ ตสฺส ปน ปฏิปตฺติยา ครหิตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิปฺปฏิปนฺนกสฺสา’’ติ อาหฯ จ-สทฺโท อุปริปททฺวเยปิ โยเชตพฺโพฯ นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐานสฺสาติ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนฺตรา โวสานํ อาปนฺนสฺสฯ กุสีตปุคฺคลสฺสาติ สีลสมฺปนฺนสฺเสว โกสชฺเชน ภาวนํ อนนุยุญฺชนฺตสฺสฯ อถ วา วิปฺปฏิปนฺนกสฺสาติ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อภาเวน วิครหิตปฏิปตฺติกสฺสฯ วิปสฺสนาปฏิปตฺติเยว หิ สสมฺภารา ปุพฺพภาเค สมฺมาปฏิปตฺติ, ตทญฺญา วิปฺปฏิปตฺติ, สา จ ตตฺถ นิกฺขิตฺตธุรสฺส โหติฯ นิกฺขิตฺตธุรตา จ โกสชฺเชนาติ วุตฺตํ ‘‘นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐานสฺส กุสีตปุคฺคลสฺสา’’ติฯ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสาติ โยเคน ญาเณน ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺสฯ สา ปน ยุตฺตปฺปยุตฺตตา สมถวเสนาปิ โหตีติ อาห ‘‘อารทฺธวิปสฺสกสฺสา’’ติฯ อุปฺปชฺชนฺติเยว น นุปฺปชฺชนฺติ อญฺญถา มคฺคามคฺคญาณสฺเสว อสมฺภวโตฯ

โอภาสาทีสุ ‘‘อริยธมฺโม’’ติ ปวตฺตํ อุทฺธจฺจํ วิกฺเขโป ธมฺมุทฺธจฺจํ, เตน ธมฺมุทฺธจฺเจน วิปสฺสนาวีถิโต อุกฺกมเนน วิรูปํ คหิตํ ปวตฺติตํ มานสํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํฯ โอภาโส ธมฺโมติ การณูปจาเรนาห, อีทิสํ โอภาสํ วิสฺสชฺเชนฺโต มม อริยมคฺโคติ อตฺโถฯ โอภาสํ อาวชฺชติ ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วา ‘‘ผล’’นฺติ วาฯ

นิพฺพานนฺติ คณฺหนฺโต ตตฺถ ปวตฺตธมฺเม มคฺคผลภาเวน คณฺหาติ, ญาณาทิเก ปน มคฺคผลภาเวเนว คณฺหาติฯ ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจนฺติ ตโต โอภาสเหตุ โย วิกฺเขโป, ตํ อุทฺธจฺจนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อนิจฺจโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อนิจฺจ…เป.… นปฺปชานาติ ‘‘มคฺคํ ปตฺโตสฺมี’’ติ สญฺญาย อนิจฺจตาทิวเสน มนสิการสฺเสว อภาวโตฯ อยญฺจ อตฺโถ –

‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปฺปตฺติํ พฺยากโรติ, สพฺโพ โส จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อญฺญตเรนฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติ, โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต…เป.… กโรโต สํโยชนานิ ปหียนฺติ อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ…เป.… สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ, โหติ โส, อาวุโส, สมโย ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺฐติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ, ตสฺส มคฺโค สญฺชายติ…เป.… อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.170) –

อิมินา สุตฺตปเทเนว เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ หิ จตุตฺถมคฺควิสฺสชฺชเน ยถาวุตฺตมคฺคผลนิพฺพานธมฺมา ธมฺโมฯ ตตฺถ อุทฺธจฺจํ ‘‘อธิคตมคฺคาทิโกหมสฺมี’’ติ อมคฺคาทีสุ วิกฺเขโป ธมฺมุทฺธจฺจํ, เตน อุปทฺทุตํ วิคฺคหิตมานสํ โหติฯ นิกนฺติ โอภาสาทีสุ อเปกฺขา สุขุมรูปา ตณฺหา, สา วิปสฺสนาภิรติอากาเรน อุปฏฺฐหนฺตี อธิมานิเกน ‘‘ธมฺโม’’ติ คยฺหตีติ อาห ‘‘นิกนฺติ ‘ธมฺโม’ติ นิกนฺติํ อาวชฺชตี’’ติฯ

[733] วิปสฺสโนภาโสติ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐิตํ, สสนฺตติปติตํ อุตุสมุฏฺฐานญฺจ ภาสุรํ รูปํฯ

ตตฺถ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐิตํ โยคิโน สรีรฏฺฐเมว ปภสฺสรํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, อิตรํ สรีรํ มุญฺจิตฺวา ญาณานุภาวานุรูปํ สมนฺตโต ปตฺถรติ, ตํ ตสฺเสว ปญฺญายติ, เตน ผุฏฺโฐกาเส รูปคตมฺปิ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสติ, อุทาหุ มโนวิญฺญาเณนาติ วีมํสิตพฺพนฺติ วทนฺติฯ ทิพฺพจกฺขุลาภิโน วิย ตํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวาติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติฯ วิปสฺสนาวีถิ นาม ปฏิปาฏิยา ปวตฺตมานา วิปสฺสนาวฯ อุกฺกนฺตา นาม โหติ โยคินา ‘‘มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติ อธิมาเนน วิสฺสฏฺฐตฺตา, ตสฺส วา โยคิโน วิปสฺสนา ตโต เอว วีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนเมวาหฯ

เวมตฺตตายาติ อปฺปวิปุลตาวเสน วิสทิสตายฯ อสฺสาติ โอภาสสฺสฯ ทฺวีหิ กุฏฺเฏหิ ปริจฺฉินฺนํ เคหํ ทฺวิกุฏฺฏเคหํฯ ตสฺส กิร อพฺภนฺตเรปิ เอกา ภิตฺติ โหติ พหิปิ, อุภินฺนํ อนฺตเร อนุปริยายปถํ โหติ, สายนฺเห ตตฺถ สนฺถริตานิ ปญฺจวณฺณานิ กุสุมานิ, วิสทญาณสฺส โอภาเสน ผริตฏฺฐาเน รูปคตญฺจ ทิพฺพจกฺขุโน วิย ปญฺญายนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภนฺเต มยฺห’’นฺติอาทิฯ

เอวํ โอภาสสฺส เวมตฺตตาย วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา จิรกาลวิปฺปลมฺพเน วตฺถุํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อยํ ปน วิปสฺสนุปกฺกิเลโสติ วกฺขมานปฺปการํ สนฺธายาห, น สพฺพํฯ โสติ โส สมถวิปสฺสนาลาภี อธิมานิโกฯ

ทิวาสเนติ ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตพฺพอาสเนฯ ปฐมํ ‘‘ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺติตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปญฺหํ, ภนฺเต, ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหี’’ติฯ

ปจฺฉา อุปาเยน ปุถุชฺชนภาวํ วิญฺญาเปตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชสฺสามีติ จินฺติตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อวสฺสโย ภวิสฺสามิจฺเจวาหํ อาคโต’’ติ, ตสฺส จ ปธานตฺตา สาวธารณํ กตฺวา วุตฺตํฯ อยํ ธมฺโมติ อยํ อริยมคฺคานุคโต ปฏิสมฺภิทาธมฺโมติ เถรสฺส อชฺฌาสยวเสน วทติฯ สมาธินฺติ อภิญฺญาสมาธิํฯ อญฺจิตกณฺโณติ นิจฺจลฏฺฐปิตกณฺณปุโฏฯ ปลายิตุํ อารทฺโธ ภเยนฯ เตนาห ‘‘เถโร กิร โทสจริโต’’ติฯ โทสจริตสฺส หิ สูรสฺสาปิ สหสา ภยํ อุปฺปชฺชติฯ

เตนสฺส ขีณาสวตฺเถโร อชฺฌาสยํ ญตฺวา ‘‘อิมินา อุปาเยน ปุถุชฺชนภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ หตฺถินิมฺมาปนาทิมกาสิฯ โทสจริตตฺตา หิ เถโร ขิปฺปํ ปฏิวิชฺฌิฯ ขิปฺปวิราคี หิ โทสจริโตฯ

[734] ตสฺสาติ อุทยพฺพยญาณํ มตฺถกํ ปาเปนฺตสฺส โยคิโนฯ ‘‘เอวมฺปิ รูปํ อุเทติ, เอวมฺปิ รูปํ เวตี’’ติอาทินา อุทยพฺพยานุปสฺสนเมเวตฺถ ตุลนํ, ตีรณญฺจ เวทิตพฺพํฯ ยถา เทวานมินฺเทน ขิตฺตํ วชิรํ อโมฆํ, อปฺปฏิหตญฺจ โหติ, เอวมิทมฺปิ ญาณํ นิปุณํ อุทยพฺพยทสฺสเนติ วุตฺตํ ‘‘วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ติขิณนฺติ อกุณฺฐํฯ สูรนฺติ เตชวนฺตํฯ อติวิสทนฺติ นิสิตภาเวน อติวิย ปฏุตรํ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ตถา หิเนน โยคี ‘‘มคฺคปฺปตฺโตสฺมี’’ติ มญฺญติฯ

วิปสฺสนาปีตีติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปีติฯ ขุทฺทกาทโย ปีติโย เหฏฺฐา วณฺณิตา เอวฯ ยสฺมา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย วีถิปฏิปนฺนาย อนุกฺกเมน ปญฺจ ปีติโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อยํ ปญฺจ…เป.… อุปฺปชฺชตี’’ติฯ มตฺถกปฺปตฺเตน ปน อุทยพฺพยญาเณน สทฺธิํ ผรณาปีติเยว โหติฯ อุปจารปฺปนากฺขณโต อญฺญทาปิ หิ ผรณาปีติ โหติเยวฯ เตนาห ‘‘สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

ปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคฬกานิ อญฺญมญฺญาวิโยคินีติ ปสฺสทฺธิยา อุปฺปนฺนาย อิตราปิ อุปฺปนฺนา เอว โหนฺตีติ กิจฺจทสฺสนมุเขน ตา สพฺพาปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ, น คารว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กายคฺคหเณน รูปกายสฺสปิ คหณํ เวทิตพฺพํ, น เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺเสวฯ กายปฺปสฺสทฺธิอาทโย หิ รูปกายสฺสาปิ ทรถาทินิมฺมทฺทิกาติฯ กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธานิ…เป.… อุชุกานิเยว โหนฺติ เตสํ อปสฺสทฺธาทิภาวสฺส เหตุภูตานํ อุทฺธจฺจาทิถินมิทฺธาทิทิฏฺฐิมานาทิเสสนีวรณาทิอสฺสทฺธิยาทิมายาสาเถยฺยาทิสํกิเลสธมฺมานํ วิธมนวเสน ตทา วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนโตฯ ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ อุทยพฺพยญาณุปฺปตฺติสมเยฯ มนุสฺสานํ อยนฺติ มานุสี, มนุสฺสโยคฺคา กามสุขรติ, ตาทิเสหิ มนุสฺสวิเสเสหิ อนุภวิตพฺพตานติวตฺตนโต ทิพฺพา รติปิ สงฺคหิตา, มานุสีสทิสตาย กามสุขภาเวน ทิพฺพา รติปิ วา, ตสฺสา อติกฺกนฺตตาย น มานุสีติ อมานุสีฯ

สุญฺญาคารนฺติ ยํ กิญฺจิ วิวิตฺตํ เสนาสนํ, วิปสฺสนํ เอว วาฯ สาปิ หิ นิจฺจภาวาทิสุญฺญตาย, โยคิโน สุขสนฺนิสฺสยตาย จ ‘‘สุญฺญาคาร’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ จิตฺตสฺส อนุปสฺสนกรานํ กิเลสานํ วิคเมน สนฺตจิตฺตสฺสฯ สํสาเร ภยสฺส อิกฺขเนน ภิกฺขุโนฯ สมฺมา ญาเยน รูปารูปธมฺมานํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน วิปสฺสโตฯ สมฺมสโต อนารทฺธวิปสฺสนานํ มนุสฺสานํ อวิสยตาย อมานุสีฯ วิปสฺสนาปีติสุขสญฺญิตา รติ โหตีติ อยเมตฺถ คาถาย สงฺเขปตฺโถฯ ทุติยคาถา ปน อุทยพฺพยญาณเมว สนฺธาย วุตฺตาฯ ตตฺถ ยโต ยโตติ รูปโต วา อรูปโต วาฯ

วิปสฺสนาสุขนฺติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตํ เจตสิกสุขํฯ ยสฺมา ตํสมุฏฺฐิเตหิ อติปณีตรูเปหิ สพฺโพ กาโย ปริผุโฏ, ปริพฺรูหิโต จ โหติฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สกลสรีรํ อภิสนฺทยมาน’’นฺติฯ

อธิโมกฺโขติ สทฺธา, น เยวาปนกาธิโมกฺโขติ อธิปฺปาโยฯ สา เจตฺถ น กมฺมผลํ, รตนตฺตยํ วา สทฺทหนวเสน ปวตฺตา, อถ โข กิเลสกาลุสฺสิยาปคเมน สมฺปยุตฺตานํ อติวิย ปสนฺนภาวเหตุภูตาฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา…เป.… สทฺธา อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

ปุริมุปฺปนฺนภาวนาพลสํสิทฺธํ สมปฺปวตฺตํ วีริยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํกิเลสปกฺขโต โกสชฺชโต ปคฺคณฺหนโต ปคฺคโหฯ เตนาห ‘‘ปคฺคโหติ วีริย’’นฺติอาทิฯ

สุปฏฺฐิตาติ สภาวสลฺลกฺขเณน อารมฺมเณ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตาฯ สุปติฏฺฐิตาติ ปฏิปกฺขวิคเมน เตน อจลนียตาย สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตาฯ ตโต เอว นิขาตา วิย อจลาฯ อจลภาเวเนว ปพฺพตราชสทิสาติ ตีหิปิ ปเทหิ สุปติฏฺฐิตเมว ทสฺเสติฯ โสติ โยคาวจโรฯ ยํ ยํ ฐานนฺติ ยํ ยํ อตฺตโน อุปติฏฺฐานฏฺฐานํ รูปํ วา อรูปํ วาฯ โอกฺขนฺทิตฺวาติ อนุปวิสิตฺวาฯ ปกฺขินฺทิตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ทิพฺพจกฺขุโน ปริภณฺฑภูตสฺส ยถากมฺมูปคญาณสฺส อุปฏฺฐหนฺเต ปรโลกสญฺญิเต สตฺเต สนฺธายาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิยา’’ติ น ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลกวิสยตฺตาฯ วณฺณายตนวิสยญฺหิ ตนฺติฯ อสฺส สติ อุปฏฺฐาติ ขายติ, อุปติฏฺฐตีติ วา อตฺโถฯ

ยทคฺเคน หิ สติ อารมฺมณํ โอกฺขนฺทิตฺวา อุปติฏฺฐติ, ตทคฺเคน อารมฺมณมฺปิสฺส โอกฺขนฺทิตฺวา อุปติฏฺฐตีติ วุจฺจติฯ

วิจินิตวิสยตฺตา สงฺขารานํ วิจินเน มชฺฌตฺตภาเวน ฐิตา วิปสฺสนุเปกฺขาฯ สา ปน อตฺถโต ตถาปวตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาวฯ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตสมฺปยุตฺตา เจตนา อาวชฺชเน อชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺติยา ‘‘อาวชฺชนุเปกฺขา’’ติ วุตฺตาฯ อุทยพฺพยานํ สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐานโต ตทนุปสฺสนายํ มชฺฌตฺตภูตา อิธ วิปสฺสนุเปกฺขา นามฯ เต ปน อุทยพฺพยา สพฺพสงฺขารานนฺติ อาห ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา’’ติฯ อาวชฺชนาย อินฺทวชิรตตฺตนาราจสทิสตา, สูรติกฺขภาโว จ สพฺพญฺญุตญฺญาณปุเรจรา วิย ตทนุจรญาณสฺส ตถาภาเวน ทฏฺฐพฺพาฯ

วิปสฺสนานิกนฺตีติ วิปสฺสนาย นิกามนา อเปกฺขาฯ โอภาสาทโย วิปสฺสนาย วิชมฺภนภูตา ตสฺสา อลงฺกาโร วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตายา’’ติฯ อาลยนฺติ อเปกฺขํฯ สุขุมา, สนฺตาการาติ สุขุมาการา, สนฺตาการา จ, สา จสฺสา สุขุมสนฺตาการตา ภาวนาย สาติสยปฺปวตฺติยา, ยโต กิเลสภาโวปิสฺสา ทุวิญฺเญยฺโย โหติฯ เตนาห ‘‘ยา นิกนฺติ กิเลโสติ…เป.… โหตี’’ติฯ

เอเตสุปีติ ยถาทสฺสิเตสุ ญาณาทีสุปิฯ ‘‘อญฺญตรสฺมิํ อุปฺปนฺเน’’ติ อิทํ อุปฺปนฺเน อญฺญตรสฺมิํ ‘‘มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติอาทิคฺคหณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น อญฺญตรญฺญตรสฺเสว อุปฺปชฺชนโตฯ น วาปิ หิ อุปกฺกิเลสา เอกกฺขเณปิ อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺจเวกฺขณา ปน วิสุํ วิสุํ โหติฯ ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปา นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา’’ติ อิทํ ธมฺมสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ปน ตทา โยคิโน ตถาจิตฺตปฺปวตฺติวเสนฯ น หิ โส ตทา ตํ ‘‘นิกนฺตี’’ติ ชานาติ, ตถา สติ ตพฺพิสยสฺส ‘‘มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติอาทิคฺคหณสฺส อสมฺภโว เอวฯ ตสฺมา เอวมสฺส สิยา ‘‘น วต เม เอวรูปา ภาวนาภิรติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติฯ

[735] อุปกฺกิเลสวตฺถุตายาติ นิปฺปริยายโต ทิฏฺฐิมานตณฺหา อิธ อุปกฺกิเลสา เตสํ วตฺถุตาย อุปฺปตฺติฏฺฐานตายฯ น สภาวโตติ อาห ‘‘น อกุสลตฺตา’’ติฯ

ยถา ปน โอภาสาทโย, เอวํ นิกนฺติปิ ทิฏฺฐิคาหาทีนํ ฐานํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปกฺกิเลสวตฺถุ จา’’ติฯ วตฺถุวเสเนวาติ คาเห อนามสิตฺวา คาหานํ วตฺถุตาวเสเนวฯ อตฺตวาที หิ ‘‘อหํพุทฺธินิพนฺธโน’’ติ ปริกปฺปิโต อตฺตา โอภาสสฺส สามิภูโต ‘‘มมา’’ติ สามิวจนสฺส วิสยภาเวน คหิโตติ อาห ‘‘มม โอภาโส อุปฺปนฺโนติ คณฺหโต หิ ทิฏฺฐิคาโห’’ติฯ โอภาสสฺส มนาปคฺคหณมุเขน เตน อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ทหตีติ วุตฺตํ ‘‘มนาโป วต โอภาโส อุปฺปนฺโนติ คณฺหโต มานคาโห’’ติฯ อสฺสาทยโตติ สมฺปิยายโตฯ เตสนฺติ ทิฏฺฐิคาหาทิสญฺญิตานํ อุปกฺกิเลสานํ วเสนฯ โอภาสาทีสูติ โอภาสาทินิมิตฺตํฯ กมฺปนํ ยถารทฺธวิปสฺสนาย อฏฺฐตฺวา วิกฺเขปาปตฺติ, สา จ โอภาสาทีสุ ตณฺหาทิคาโหติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอภาสาทีสุ กมฺปติ…เป.… สมนุปสฺสตี’’ติ อาหฯ

โอภาสนิมิตฺตํ จิตฺตํ วิกมฺปตีติ สมฺพนฺโธฯ โอภาเส วา วิสยภูเต อุปกฺกิเลเสหิ จิตฺตํ วิกมฺปตีติ โยชนาฯ เตนาห ‘‘เยหิ จิตฺตํ ปเวธตี’’ติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อุปฏฺฐาเนติ สติยํฯ อุเปกฺขาย จาติ วิปสฺสนุเปกฺขาย จฯ

มคฺคามคฺคววตฺถานกถาวณฺณนา

[736] กุสโล ปนาติอาทีสุ กมฺมฏฺฐานโกสลฺลโยเคน กุสโลฯ ปริปกฺกญาณตาย ปณฺฑิโตฯ อาคมพฺยตฺติยา พฺยตฺโตฯ อุปกฺกิเลสตพฺพิโสธเนสุ อาทีนวานิสํสาวโพธโยคโต พุทฺธิสมฺปนฺโนฯ อยํ โข โสติ โย โส อาจริเยน กมฺมฏฺฐานทานกาเล อุทยพฺพยญาณุปฺปตฺติสมเย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺโต, อยํ โข โส โอภาโส อุปฺปนฺโนติ อุปกฺกิเลสวตฺถุภาวววตฺถานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิสฺส วิปสฺสนาย วิสยภาวูปนยนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฐมนเย อนิจฺจลกฺขณวิภาวนเมว ทสฺสิตํ, ตสฺมิํ สิทฺเธ อิตรมฺปิ ลกฺขณทฺวยํ สิทฺธเมว โหติฯ ทุติยนเย ปน โอภาสาทิเก นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกทิฏฺฐิคาหาทีนํ อุคฺฆาฏนสมุคฺฆาฏนปริยาทานวเสน มนสิการวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรูปสตฺตเก ‘‘สเจ สงฺขารา อตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติอาทิ (วิสุทฺธิ. 2.721) สพฺพสงฺขารสงฺคณฺหนวเสน สามญฺญโต วุตฺตํ, อิธ โอภาสาทิวเสน สงฺขาเร วิภชฺช วุตฺตํฯ เสโส มนสิการวิธิ ตตฺถ วุตฺตนโยวาติ อาห ‘‘สพฺพํ อรูปสตฺตเก วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติฯ

โอภาสํ ‘‘เนตํ มมา’’ติ สมนุปสฺสนฺโต ตณฺหาคาหโต จิตฺตํ วิโสเธติ, ‘‘เนโสหมสฺมี’’ติ สมนุปสฺสนฺโต มานคาหโต, ‘‘น เมโส อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิคาหโตฯ เตนาห ‘‘โอภาสํ เนตํ มมา’’ติอาทิฯ เอส นโย ญาณาทีสุปิฯ

อิมานิ ทส ฐานานีติ อิมานิ ยถาวุตฺตานิ โอภาสาทีนิ ทส อุปกฺกิเลสการณานิฯ ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตาติ ยสฺส โยคิโน ปญฺญา โอภาสาทีสุ อนิจฺจตาทิคฺคหณวเสน ปริจิตวตี ปริคฺคเหตฺวา อุปปริกฺขิตฺวา ฐิตาฯ ธมฺมุทฺธจฺจสฺส สมคฺคภาวชานเนน ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติฯ

วีถิปฏิปนฺนนฺติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาวีถิปฏิปนฺนํฯ

ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยนฺติ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยํ อธิคตายํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิญาเณน วา ทิฏฺฐิยา วิโสธเน ทุกฺขสจฺจสฺส ววตฺถานํ กตํ โหติ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนสฺส นามรูปสฺส ววตฺถานโตฯ นามรูปสฺส ปจฺจยา นามรูปสมุทยปกฺขิยาติ อาห ‘‘กงฺขา…เป.… สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ กต’’นฺติฯ อภิธมฺมนเยน หิ สพฺพกิเลสา, กมฺมญฺจ สมุทยสจฺจํฯ อิมิสฺสนฺติ อิมายํฯ สมฺมาติ อวิปรีตํฯ มคฺคสฺสาติ อริยมคฺคสฺส อุปายภูตมคฺคสฺสฯ

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ วีสติมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ