กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตํ สมฺมสนํ น นิปฺปริยาเยน วิปสฺสนาสมญฺญํ ลภติ, อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตเมว ลภตีติ อาห ‘‘ยสฺสาธิคมา อารทฺธวิปสฺสโกติ สงฺขํ คจฺฉตี’’ติฯ

วิปสฺสนุปกฺกิเลสกถาวณฺณนา

[732] อิมาย อุทยพฺพยานุปสฺสนาสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย วเสน, น อารทฺธวิปสฺสนานํ ภงฺคานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย, นาปิ นิพฺพิทานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย พลววิปสฺสนาย วเสนาติ อตฺโถฯ น หิ ตทา วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺตีติฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ จ อารทฺธวิปสฺสกสฺเสวาติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนุปกฺกิเลสา หี’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐิคาหาทิวตฺถุภาเวน วิปสฺสนํ อุปกฺกิเลสนฺตีติ วิปสฺสนุปกฺกิเลสาฯ ‘‘อริยสาวกสฺสา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน วุตฺตํ พลววิปสฺสนาปตฺตสฺสาปิ อนุปฺปชฺชนโตฯ วิปฺปฏิปนฺนกสฺสาติ สีลวิปตฺติอาทิวเสน ยถา ตถา วิปฺปฏิปนฺนกสฺสฯ ตสฺส ปน ปฏิปตฺติยา ครหิตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิปฺปฏิปนฺนกสฺสา’’ติ อาหฯ จ-สทฺโท อุปริปททฺวเยปิ โยเชตพฺโพฯ นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐานสฺสาติ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนฺตรา โวสานํ อาปนฺนสฺสฯ กุสีตปุคฺคลสฺสาติ สีลสมฺปนฺนสฺเสว โกสชฺเชน ภาวนํ อนนุยุญฺชนฺตสฺสฯ อถ วา วิปฺปฏิปนฺนกสฺสาติ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อภาเวน วิครหิตปฏิปตฺติกสฺสฯ วิปสฺสนาปฏิปตฺติเยว หิ สสมฺภารา ปุพฺพภาเค สมฺมาปฏิปตฺติ, ตทญฺญา วิปฺปฏิปตฺติ, สา จ ตตฺถ นิกฺขิตฺตธุรสฺส โหติฯ นิกฺขิตฺตธุรตา จ โกสชฺเชนาติ วุตฺตํ ‘‘นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐานสฺส กุสีตปุคฺคลสฺสา’’ติฯ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสาติ โยเคน ญาเณน ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺสฯ สา ปน ยุตฺตปฺปยุตฺตตา สมถวเสนาปิ โหตีติ อาห ‘‘อารทฺธวิปสฺสกสฺสา’’ติฯ อุปฺปชฺชนฺติเยว น นุปฺปชฺชนฺติ อญฺญถา มคฺคามคฺคญาณสฺเสว อสมฺภวโตฯ

โอภาสาทีสุ ‘‘อริยธมฺโม’’ติ ปวตฺตํ อุทฺธจฺจํ วิกฺเขโป ธมฺมุทฺธจฺจํ, เตน ธมฺมุทฺธจฺเจน วิปสฺสนาวีถิโต อุกฺกมเนน วิรูปํ คหิตํ ปวตฺติตํ มานสํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํฯ โอภาโส ธมฺโมติ การณูปจาเรนาห, อีทิสํ โอภาสํ วิสฺสชฺเชนฺโต มม อริยมคฺโคติ อตฺโถฯ โอภาสํ อาวชฺชติ ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วา ‘‘ผล’’นฺติ วาฯ