กํสโลหํ วฏฺฏโลหํ หารกูฏนฺติ ตีณิ กิตฺติมโลหานิฯ โมรกฺขกาทิ ปิสาจโลหํฯ ตตฺถ ตมฺพโลหํ เวกนฺตกนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ ชาติโลเหหิ สทฺธิํ เสสํ สพฺพมฺปิ อิธ ‘‘โลห’’นฺติ คหิตนฺติฯ ติปูติ เสตติปุฯ สีสนฺติ กาฬติปุฯ สุวณฺณํ อากรุปฺปนฺนรสวิทฺธาทิเภทํฯ มุตฺตา สามุทฺทิกมุตฺตาทิฯ มณีติ เวฬุริยโลหิตงฺคมสารคลฺลานิ ฐเปตฺวา อวเสโส สพฺโพ มณิวิเสโสฯ เวฬุริโย วํสวณฺณมณิฯ สงฺโข สามุทฺทิกสงฺโขฯ สิลาติ กาฬสิลาปณฺฑุสิลาทิเภทา สพฺพาปิ รตนสมฺมตสิลาฯ ปวาฬํ นาม วฏฺฏุมํ วิทฺธมํฯ โลหิตงฺคํ รตฺตมณิฯ มสารคลฺลํ กพรมณิฯ ภูมิอาทโย ปากฏาวฯ ตทสฺสาติ ตํ ธมฺมตารูปํ อสฺส โยคิโนฯ

ตรุณปลฺลววณฺณนฺติ อมฺพาทีนํ ตรุณปลฺลเวน สมานวณฺณํฯ สภาครูปสนฺตตินฺติ วณฺณาทินา สมานภาคํ รูปสนฺตานํฯ อนุปฺปพนฺธาปยมานนฺติ เหตุผลปรมฺปราย สมฺพนฺธนวเสน ปวตฺตนฺติฯ

โสติ โยคีฯ ตนฺติ อโสกรุกฺขปณฺณํฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ญาเณน ปริจฺฉิชฺช คเหตฺวาฯ อิมินา นเยนาติ อิมินา อโสกปณฺเณ วุตฺเตน นเยนฯ สพฺพมฺปิ อยโลหาทิเภทํ ธมฺมตารูปํฯ ตมฺปิ หิ สีตกาเล สีตลํ, อุณฺหกาเล สูริยสนฺตาเปน อุณฺหตรํ โหติฯ ตตฺถ สีตภาเวน ปวตฺตํ รูปํ อุณฺหํ อุณฺหภาเวน ปวตฺตํ รูปํ สีตํ น ปาปุณาติฯ ตตฺถ ตตฺเถว ตฏตฏายนฺตํ ภิชฺชตีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

อรูปสตฺตกสมฺมสนกถาวณฺณนา

[717] กลาปโตติ อรูปธมฺมกลาปโตฯ

ยสฺมา ตตฺถ ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณา สุปากฏา, สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา เตสํ วเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘กลาปโตติ ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา’’ติ อาหฯ เย อิเม สมฺมสเน อุปฺปนฺนา ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา, สพฺเพ เต วินฏฺฐาติ สมฺพนฺโธฯ

ปวตฺตํ จิตฺตนฺติ สตฺตสุ ฐาเนสุ สมฺมสนวเสน ปวตฺตํ จิตฺตํฯ สมฺมสนฺโตติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา สมฺมสนฺโตฯ ตํ ยุตฺตตรนฺติ ตํ อริยวํสกถายํ วุตฺตํ ยุตฺตตรํ อาสนฺนภาเวน วิภูตตรํ รูปสตฺตเก สมฺมสนํ สห คเหตฺวา สมฺมสนสฺส วุตฺตตฺตาฯ

อปิจ รูปสตฺตเก สมฺมสนสฺส รูปธมฺเมสุ สาติสยํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ปวตฺตตฺตา ตพฺพิสยํ อรูปสมฺมสนํ สาติสยํ อนิจฺจาทิลกฺขณปฺปฏิเวธาย สมฺปวตฺตตีติ ตํ ยุตฺตตรํ, น ปน อปุพฺพเกสาทิสมฺมสนํ กตฺวา ตพฺพิสยํ ปวตฺติตํฯ ตถา สติ กมฺมฏฺฐานํ นวํ นวํ เอว สิยา, ปุพฺเพ คหิตํ สมฺมสนวิสยํ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญสฺส สมฺมสนวิสยสฺส คณฺหนโตฯ เสสานิปีติ ยมกโต สมฺมสนาทีนิปิฯ เตเนวาติ อริยวํสกถานเยเนวฯ

[718] ตมฺปิ จิตฺตนฺติ อาทานนิกฺเขปโต สมฺมสนวเสน ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทมฺปิฯ จิตฺตสีเสน หิ นิทฺเทโสฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ยมกโต สมฺมสติ นาม นามรูปธมฺเม อารพฺภ ยุคฬวเสน สมฺมสนสฺส ปวตฺตนโตฯ อยญฺหิ ปุพฺเพ รูปสตฺตกวเสน สมฺมสิตฺวา ฐิโตปิ อิทานิ อาทานนิกฺเขปาทิวเสน สมฺมสิตฺวาว ตํ สมฺมสติฯ ขณิกโต สมฺมสนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[719] เอตมฺปีติ เอตํ จตุตฺถสมฺมสนจิตฺตมฺปิฯ ปฐมจิตฺตนฺติ อาทานนิกฺเขปาทิวเสน รูปํ สมฺมสิตจิตฺตํ, ยํ รูปปริคฺคาหกจิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํฯ สมฺมสิตสมฺมสิตจิตฺตสมฺมสเนน เตสํ ขณิกภาวสฺส วิภาวนโต อิทํ สมฺมสนํ ‘‘ขณิกโต สมฺมสน’’นฺติ วุตฺตํฯ

[720] อิทเมว จ สมฺมสนํ ทิคุณิตํ อเนกสมฺมสนปฏิปาฏิสมฺภวโต ‘‘ปฏิปาฏิโต สมฺมสน’’นฺติ วุตฺตํฯ วฏฺเฏยฺยาติ สมฺภเวยฺยฯ ตถา สติ ปฏิปาฏิสมฺมสนปสุตา เอว ภาวนา สิยา, น มูลกมฺมฏฺฐานุปการี, น จายํ สมาปตฺติจาโรฯ ยสฺมา จ ตตฺตเกน รูปธมฺเมสุ, อรูปธมฺเมสุ จ อนิจฺจาทิลกฺขณานิ สุฏฺฐุ วิภูตานิ โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยาว ทสมจิตฺตสมฺมสนา…เป.… ฐเปตพฺพ’’นฺติฯ ฐเปตพฺพนฺติ จ น เอกาทสมํ ทฺวาทสเมน สมฺมสิตพฺพนฺติ ปฏิปาฏิโต สมฺมสนสฺส ปริจฺเฉททสฺสนปรํ, น ตโต สมฺมสนโต โอรมนทสฺสนปรํ, ตสฺมา ปุนปิ รูปํ ปริคฺคเหตฺวา ยาว ทสมจิตฺตสมฺมสนา ภาวนมนุยุญฺชเตวฯ วุตฺตนฺติ อริยวํสกถายํ วุตฺตํฯ

[721] วิสุํ สมฺมสนนโย นาม นตฺถีติ อนิจฺจาทิมนสิการวินิมุตฺโต อญฺโญ วิปสฺสนามนสิกาโร นตฺถิฯ วิปสฺสนาย จ ทิฏฺฐิอาทิวิกฺขมฺภนา อิธ ทิฏฺฐิอุคฺฆาฏนาทโยติ อธิปฺเปตาฯ

วิปสฺสนาย เอว หิ ปวตฺติวิเสเสน ทิฏฺฐิอุคฺฆาฏนาทโย อิชฺฌนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปเนต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตฺตสญฺญาติ สตฺตา อตฺถีติ อุปฺปชฺชนกสญฺญาฯ ทุพฺพลาย อตฺตทิฏฺฐิยา สหคตสญฺญาติปิ วทนฺติฯ สตฺตสญฺญํ อุคฺฆาฏิตจิตฺเตนาติ สตฺตสญฺญาย วิกฺขมฺภนวเสน ปวตฺตจิตฺเตน ทิฏฺฐิ นุปฺปชฺชติ, สญฺญาวิปลฺลาสเหตุอุปฺปชฺชนกา จิตฺตทิฏฺฐิวิปลฺลาสา ตทภาเวน โหนฺตีติฯ มาโน นาม โย ทิฏฺฐูปนิสฺสโย อปายคมนีโย, โส ทิฏฺฐิยา วิกฺขมฺภิตาย วิกฺขมฺภิโต เอว โหติ, ทิฏฺฐิยา สมุจฺฉินฺนาย สมุจฺฉิชฺชนโตติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิอุคฺฆาฏิต…เป.… มาโน นุปฺปชฺชตี’’ติฯ มาโน วิกฺขมฺภิยมาโน ตณฺหาย ปวตฺติํ นิวาเรติ, อภิมตวิสเยสุ เอว ตณฺหาย ปวตฺตนโตติ วุตฺตํ ‘‘มานสมุคฺฆาฏิต…เป.… ตณฺหา นุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตณฺหาติ อิธ สุขุมา นิกนฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ตณฺหาย…เป.… ปริยาทินฺนา นาม โหตี’’ติฯ

อยํ นโยติ อิทานิ วุจฺจมาโน สมฺมสนวิธิฯ

มม วิปสฺสนาติ อิมสฺสาปิ อตฺตนิยสญฺญิตาย วิปสฺสนาย สามิภูโต อตฺตา ปรามสียตีติ ทิฏฺฐิคาหตาติ ตถา ‘‘คณฺหโต หิ ทิฏฺฐิสมุคฺฆาฏนํ นาม น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ กามญฺจายํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสมธิคเมน วิสุทฺธทิฏฺฐิโก, มคฺเคน ปน อสมุคฺฆาฏิตตฺตา อโนฬาริกาย จ ทิฏฺฐิยา วเสเนวํ วุตฺตํฯ

สุฏฺฐูติ สมฺมาฯ มนาปนฺติ จ กิริยาวิเสสนํ, มนวฑฺฒนากาเรนาติ อตฺโถฯ อุภเยนาปิ วิปสฺสนาวิสยํ อธิมานมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มานสมุคฺฆาโฏ นาม น โหตี’’ติฯ

วิปสฺสิตุํ สกฺโกมีติ ตตฺถ สมตฺถตาปเทเสน คุณวิเสสโยคโต วิปสฺสนาย อสฺสาเทตพฺพตา ทสฺสียติ, จิตฺตํ วิปสฺสิตุํ สกฺโกมิฯ ตสฺมา วิปสฺสนฺโต เอว กาลํ วีตินาเมสฺสามีติ วิปสฺสนํ อสฺสาเทนฺตสฺสาติ โยชนาฯ

ยสฺมา ทิฏฺฐิสมุคฺฆาฏนํ นาเมตฺถ วิเสสโต อนตฺตานุปสฺสนาย โหติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘สเจ สงฺขารา’’ติอาทินา อนตฺตานุปสฺสนาวิธิํ วตฺวา ยสฺมา ปน อนตฺตโต อนุปสฺสนฺเตน สงฺขารา อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา เอว ตทุปพฺรูหนโต, ตสฺมา ‘‘หุตฺวา อภาวฏฺเฐนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ยสฺมา มานสมุคฺฆาฏนํ นาม อนิจฺจานุปสฺสนาย โหติฯ ขเณ ขเณ ภิชฺชนเก สงฺขาเร ปสฺสนฺตสฺส กุโต มานสฺส อวสโรฯ อนิจฺจสญฺญา ภาเวตพฺพา อสฺมิมานสมุคฺฆาฏายาติ หิ วุตฺตํฯ

ยสฺมา นิกนฺติปริยาทานํ นาม ทุกฺขานุปสฺสนาย โหติฯ น หิ สภาวโต, ทุกฺขวตฺถุโต จ ทุกฺขภูเต สงฺขาเร ปสฺสนฺตสฺส ตตฺถ อีสกมฺปิ อภิรโต โหติฯ อสฺสาทานุปสฺสิโน หิ ตตฺถ ตณฺหา อุปฺปชฺเชยฺยฯ เสสํ อนตฺตลกฺขเณ วุตฺตนยเมวฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – วุตฺตนเยน ปฏิปาฏิโต สมฺมสนํ ปสุตสฺส โยคิโน ยทา อนตฺตานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา วิสทา ปวตฺตติ, อิตรา ทฺเวปิ ตทนุคติกา, ตทาเนน ทิฏฺฐิอุคฺฆาฏนํ กตํ โหติฯ อตฺตทิฏฺฐิมูลิกา หิ สพฺพา ทิฏฺฐิโยฯ อนตฺตานุปสฺสนา จ อตฺตทิฏฺฐิยา อุชุปฏิปกฺขาฯ

ยทา ปน อนิจฺจานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา วิสทา ปวตฺตติ, อิตรา ทฺเวปิ ตทนุคติกา , ตทาเนน มานสมุคฺฆาฏนํ กตํ โหติฯ สติ หิ นิจฺจคาเห มานชปฺปนา ‘‘อิทํ นิจฺจํ, อิทํ ธุว’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.501) พกพฺรหฺมุโน วิยฯ อนิจฺจานุปสฺสนา จ นิจฺจคาหสฺส อุชุปฏิปกฺขาฯ

ยทา ปน ทุกฺขานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา วิสทา ปวตฺตติ, อิตรา ทฺเวปิ ตทนุคติกา, ตทาเนน นิกนฺติปริยาทานํ กตํ โหติฯ สติ หิ สุขสญฺญาย ตณฺหาคาโหว, ทุกฺขานุปสฺสนา จ นิกนฺติยา อุชุปฏิปกฺขาฯ เอวํ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ กิจฺจวิเสสวเสน ทิฏฺฐิอุคฺฆาฏนาทีนิ โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิติ อยํ วิปสฺสนา อตฺตโน อตฺตโน ฐาเนเยว ติฏฺฐตี’’ติฯ อนุปสฺสนานํ ยถารหํ สกกิจฺจกรณญฺหิ สกฏฺฐาเนเยว ฐานํ, ตสฺมา วิสุํ สมฺมสนนโย นตฺถีติ น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[722] สพฺพาการโตติ อิธ วิย เอกเทเสน อวตฺวา สพฺพาการโต สรูปโต, กิจฺจโต จ อนวเสสโต วตฺตพฺพาฯ อิเธวาติ ตีรณปริญฺญายเมวฯ

เอกจฺจานํเยเวตฺถ อนุปสฺสนานํ ปฏิลาโภติ อาห ‘‘เอกเทสํ ปฏิวิชฺฌนฺโต’’ติ, ตา ปน สยเมว สรูปโต ทสฺเสสฺสติ ฯ ตปฺปฏิปกฺเข ธมฺเมติ ยา อนุปสฺสนา อิธ สมฺภวนฺติ, ตาสํ ปฏิปกฺเข ธมฺเม นิจฺจสญฺญาทิเก ปชหติ วิกฺขมฺเภติฯ

ขยานุปสฺสนนฺติ สงฺขารานํ ขณภงฺคานุปสฺสนํฯ ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโตฯ ฆนสญฺญนฺติ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณานํ วเสน เอกตฺตคฺคหณํฯ ขยานุปสฺสนนฺติ หุตฺวา อภาวานุปสฺสนนฺติ วทนฺติฯ ยาย ปญฺญาย ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.48) ปสฺสติ, สา ขยานุปสฺสนาฯ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ตสฺสา ปาริปูรีติ ฆนสญฺญาย ปหานํ โหติ, ตโต ปุพฺเพ อปริปุณฺณตาย ตํ น โหติฯ เอวมญฺญตฺถาปีติ ปริปุณฺณาปริปุณฺณตา ปหานตีรณปริญฺญาสุ วิปสฺสนาปญฺญาย ทฏฺฐพฺพาฯ ปจฺจกฺขโต, อนฺวยโต จ สงฺขารานํ ภงฺคํ ทิสฺวา ตตฺเถว ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ อธิมุตฺตตา วยานุปสฺสนา, ตาย อายูหนํ ปชหติฯ ยทตฺถํ, ยาย จ อายูหติ, ตสฺมิํ ปวตฺเต ตณฺหาย จสฺส จิตฺตํ น นมตีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วยานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต อายูหนํ ปชหตี’’ติฯ ชาตสฺส ชรามรเณหิ ทฺวิธา ปริณามทสฺสนํ, รูปสตฺตกาทิวเสน วา ปริคฺคหิตสฺส ตํตํปริจฺเฉทโต ปรํ อญฺญภาวทสฺสนํ วิปริณามานุปสฺสนา, ตาย ธุวสญฺญํ ถิรภาวคหณํ ปชหติฯ

อนิมิตฺตานุปสฺสนาทโย อนิจฺจานุปสฺสนาทโย เอวฯ นิมิตฺตนฺติ สนฺตติยํ, สมูเห จ เอกตฺตสญฺญาย คยฺหมานํ กาลนฺตราวฏฺฐายิภาเวน, นิจฺจภาเวน จ สงฺขารานํ สกิจฺจปริจฺเฉทตาย สวิคฺคหํ วิย อุปฏฺฐานมตฺตํฯ ปณิธินฺติ สุขปตฺถนํ, ราคาทิปณิธิํ วา, อตฺถโต ตณฺหาวเสน สงฺขาเรสุ นินฺนตํฯ อภินิเวสนฺติ อตฺตาภินิเวสํฯ เอเตสญฺหิ นิมิตฺตาทีนํ ปฏิปกฺขภาเวน อนิจฺจานุปสฺสนาทโย อนิมิตฺตาทินาเมหิ วุตฺตาติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ปหาตพฺพา นิจฺจสญฺญาทโย วิย นิมิตฺตคฺคาหาทโยว ปฏิปกฺขาติ ทฏฺฐพฺพาฯ รูปาทิอารมฺมณํ ญตฺวา ตทารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา สงฺขารา เอว ภิชฺชนฺติ, สงฺขารานํ มรณํ, น อญฺโญ โกจิ อตฺถีติ ภงฺควเสน สุญฺญตํ คเหตฺวา ปวตฺตา วิปสฺสนา อธิปญฺญา จ สา ธมฺเมสุ จ วิปสฺสนาติ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนา, ตาย นิจฺจสาราทิอาทานวเสน ปวตฺตํ อภินิเวสํ สตณฺหํ ทิฏฺฐิํ ปชหติฯ ยถาภูตญาณทสฺสนํ นาม สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํฯ

เตน ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) เอวมาทิกํ, ‘‘อิสฺสรโต โลโก สมฺภวตี’’ติ เอวมาทิกญฺจ สมฺโมหาภินิเวสํ ปชหติฯ ภยตุปฏฺฐานวเสน อุปฺปนฺนํ สพฺพภวาทีสุ อาทีนวทสฺสนญาณํ อาทีนวานุปสฺสนา, ตาย กสฺสจิปิ อาลยนิสฺสยอทสฺสนโต อาลยาภินิเวสํ ตถาปวตฺตํ ตณฺหํ ปชหติฯ สงฺขารานํ มุญฺจนสฺส อุปายภูตํ ปฏิสงฺขาญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา, ตาย อนิจฺจาทีสุ อปฺปฏิสงฺขาตตฺตา ปฏิสงฺขานสฺส ปฏิปกฺขภูตํ อวิชฺชํ ปชหติฯ สงฺขารุเปกฺขา, อนุโลมญาณญฺจ วิวฏฺฏานุปสฺสนาฯ ตสฺสา หิ วเสน ตสฺส ปทุมปลาเส อุทกพินฺทุ วิย สพฺพสงฺขาเรหิ จิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ, ตสฺมา ตาย สํโยคาภินิเวสํ กามสํโยคาทิกิเลสปฺปวตฺติํ ปชหติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทโย สตฺต อนุปสฺสนา เหฏฺฐา อตฺถโต วิภตฺตาติ, ปรโต จ สํวณฺณียนฺตีติ อิธ น วุตฺตาฯ

ตาสูติ อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุฯ อิมินาติ โยคินาฯ ตสฺมาติ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยวเสน สงฺขารานํ ทิฏฺฐตฺตาฯ ตํทสฺสนญฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนาติฯ ปฏิวิทฺธาติ ปฏิลทฺธาฯ ยทคฺเคน หิ ญาเณน สวิสโย ปฏิวิทฺโธ, ตทคฺเคน ตํ ปฏิลทฺธํ นาม โหติฯ พฺยญฺชนเมว นานํ ยถา ‘‘รุกฺโข ปาทโป ตรู’’ติฯ ตาปิ อนิมิตฺตาปณิหิตสุญฺญตานุปสฺสนาฯ

สพฺพาปิ วิปสฺสนา, ตสฺมา เอกเทเสน ปฏิวิทฺธา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา เอว สงฺคหิตํ, ตสฺมา ตํ ปเคว สิทฺธนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อิทมฺปิ ทฺวยํ ปฏิวิทฺธเมว โหตี’’ติฯ เสเสสุ นิพฺพิทานุปสฺสนาทีสุ ทสสุฯ ‘‘กิญฺจิ ปฏิวิทฺธํ กิญฺจิ อปฺปฏิวิทฺธ’’นฺติ อิมินา เตสํ เอกเทสปฏิเวธมาหฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย หิ สิทฺธาย นิโรธานุปสฺสนา, ขยานุปสฺสนา, วยานุปสฺสนา, วิปริณามานุปสฺสนา จ เอกเทเสน สิทฺธา นาม โหนฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนาย สิทฺธาย นิพฺพิทานุปสฺสนา, อาทีนวานุปสฺสนา จ, อนตฺตานุปสฺสนาย สิทฺธาย อิตราติฯ

อุทยพฺพยญาณกถาวณฺณนา

[723] ปรโต ปฏิปทาญาณทสฺสนกถายํ อพฺภาทิวิคเมน อากาสสฺส วิย, ปงฺกมลวิคเมน อุทกสฺส วิย, กาฬกาปคเมน สุวณฺณสฺส วิย สํกิเลสวิคเมน ญาณสฺส ปริสุทฺธีติ อาห ‘‘นิจฺจสญฺญาทีนํ ปหาเนน วิสุทฺธญาโณ’’ติฯ อเนกาการโวการสงฺขาเรสุ ลกฺขณตฺตยสลฺลกฺขณสมฺมสนสฺส กตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สมฺมสนญาณสฺส ปารํ คนฺตฺวา’’ติฯ ตตฺถ สมฺมสนญาณสฺสาติ นยวิปสฺสนาสงฺขาตสฺส กลาปสมฺมสนญาณสฺสฯ ตสฺเสว หิ ถิรภาวาย อิตเร สมฺมสนวิเสสาติ วทนฺติฯ สมฺมสนญาณสฺสาติ วา กลาปสมฺมสนาทิสมฺมสนญาณสฺสฯ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย สทิสา หิ สาฯ ตาย หิ ทิฏฺฐิอุคฺฆาฏนาทิ สมฺภวตีติฯ วิตฺถารโต ภาวนาวิธานํ ปรโต วตฺตุกาโม ‘‘สงฺเขปโต ตาว อารภตี’’ติ อาหฯ สงฺเขปโต หิ อารมฺโภ อาทิกมฺมิกสฺส สุกโรฯ ตตฺราติ สงฺเขเปน อารมฺเภฯ

กถนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ยํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ…เป.… อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ กถํ ญาตพฺพนฺติ เจติ อตฺโถฯ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺเน, ขณปจฺจุปฺปนฺเน วา ธมฺเม อุทยพฺพยทสฺสนาภินิเวโส กาตพฺโพ, น อตีตานาคเตติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมาน’’นฺติฯ อุทยทสฺสนญฺเจตฺถ ยาวเทว วยทสฺสนตฺถนฺติ วยทสฺสนสฺส ปธานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา’’ติ วตฺวา ตํ ปน วยทสฺสนํ อุทยทสฺสนปุพฺพกนฺติ อาห ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณ’’นฺติฯ

ชาตนฺติ นิพฺพตฺตํ ปฏิลทฺธตฺตภาวํฯ อยํ หิ ชาตสทฺโท ขณตฺตยสมงฺคิตํ สนฺธาย วุตฺโต ‘‘เย ธมฺมา ชาตา ภูตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1046) วิย, น อตีตํ

‘‘เย เต ชาตา น เต สนฺติ, เย น ชาตา ตตฺเถว เต;

ลทฺธตฺตภาวา โน ภคฺคา, เตว สนฺติ สภาวโต’’ติฯ –

อาทีสุ วิย, นาปิ ชาตตามตฺตํ ‘‘ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขต’’นฺติอาทีสุ วิยฯ เตนาห ‘‘ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ (ที. นิ. 2.207; สํ. นิ. 5.379), ปจฺจุปฺปนฺนรูปํ นาม ชาตํ ขณตฺตยปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปน อาทิโต ทุปฺปริคฺคหนฺติ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน วิปสฺสนาภินิเวโส กาตพฺโพฯ ตสฺสาติ รูปสฺสฯ