นิพฺพตฺตติ ตํตํภววเสนฯ ตเทว เอกูนวีสติปฺปเภทํ จิตฺตํ ภวงฺควเสน นิพฺพตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ ตถา จุติวเสน ตทารมฺมณวเสนาติ เอตฺถาปิฯ ตตฺถาติ เตสุ เอกูนวีสติจิตฺตุปฺปาเทสุฯ อนนฺตรจิตฺตโต ปฏฺฐายาติอาทินาปิ ปวตฺติเยว วุตฺตาฯ

โส ปน ปฏิสนฺธิจิตฺตานํเยว ปวตฺติยํ ปวตฺตนากาโรติ สุทฺธปฺปวตฺติจิตฺตานํ อุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวตฺเต ปนา’’ติอาทิมาหฯ อสมฺภินฺนตฺตาติ อวินฏฺฐตฺตาฯ ‘‘อสมฺภินฺนตฺตา จกฺขุสฺสา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘จกฺขุปสาทสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ฐิติปฺปตฺตเมวา’’ติ อิมินา ยถา นิรุชฺฌมานํ รูปํ กสฺสจิ ปจฺจโย น โหติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานมฺปีติ ทสฺเสติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ เสเสสุปิฯ กามาวจรกุสลากุสลกิริยจิตฺเตสุ เอกํ วา ปญฺจ, สตฺต วา ชวนานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อุเปกฺขาสหคตาเหตุกํ จิตฺตํ วาติ วา-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ โวฏฺฐพฺพนญฺหิ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ, ตํ ปน ทุติยโมฆวารวเสน เวทิตพฺพํฯ ปญฺจ ชวนานิ สุตฺตมุจฺฉิตาทิกาเล, สตฺต ปากติกกาเล เวทิตพฺพานิฯ ชวนารมฺมณานุรูปนฺติ ‘‘ติเหตุกํ เจ ชวนํ, ติเหตุกํ, ทฺวิเหตุกํ วา’’ติอาทินา, ‘‘อิฏฺฐํ เจ อารมฺมณํ, โสมนสฺสสหคต’’นฺติอาทินา จ ชวนสฺส, อารมฺมณสฺส จ อนุรูปํฯ เสสทฺวาเรสูติ โสตทฺวาราทิเสสทฺวาเรสุฯ

อนุกฺกเมนาติ อุทยพฺพยญาณาธิคมานุกฺกเมน ปญฺญาภาวนํ สมฺปาเทติ อรหตฺตํ อธิคจฺฉติฯ

รูปสตฺตกสมฺมสนกถาวณฺณนา

[706] รูเปสุ มนสิการสตฺตกํ รูปสตฺตกํ, รูปธมฺเมสุ สตฺตหากาเรหิ มนสิ กาโรตีติ อตฺโถฯ เอวํ อรูปสตฺตกมฺปิ เวทิตพฺพํฯ อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ อาทานนิกฺเขปนมนสิการาทิปฺปกาเรหิ, อิเมหิ วา ยถาวุตฺตโกฏฺฐาเสหิฯ อาโรเปตฺวาติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาฯ

อาทานนิกฺเขปนโตติ ภวสฺส คหณวิสฺสชฺชนโต, ชาติโต, มรณโต จาติ อตฺโถฯ วโยวุฑฺฒตฺถคามิโตติ วยสา วุฑฺฒสฺส อตฺถคามิภาวโต, อตฺถงฺคมโต อิจฺเจว อตฺโถฯ

อาหารโตติ อาหารเหตุ , รูปสฺส ปจฺจยภูตอาหารโตติ อตฺโถฯ อยโลหาทิภูมิปาสาณาทิเภทํ วิวิธวณฺณสณฺฐานํ กมฺมานเปกฺขํ สภาวสิทฺธํ รูปํ ธมฺมตารูปํฯ สตฺตาติ สตฺตธา สตฺตหากาเรหิฯ วิปสฺสตีติ ตํ ตํ โกฏฺฐาสํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสติ สมฺมสติฯ

‘‘ภาราทานํ ทุขํ โลเก’’ติ วจนโต ขนฺธภารสฺส อาทิโต คหณนฺติ กตฺวา ‘‘อาทานนฺติ ปฏิสนฺธี’’ติ อาหฯ ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ (ที. นิ. 2.220; สํ. นิ. 1.186) ปน วจนโต ขนฺธภารนิกฺเขโปติ กตฺวา ‘‘นิกฺเขปนนฺติ จุตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสต’’นฺติ (ที. นิ. 2.7; สํ. นิ. 1.145-146; อ. นิ. 7.74) วจนโต ตโต อูนาธิกภาโว อปฺปมาณนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอกํ วสฺสสตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา’’ติฯ เอตฺถนฺตเร สพฺเพ สงฺขาราติ เอตสฺมิํ อาทานนิกฺเขปนฺตเร ปวตฺตา สพฺเพ ภูตุปาทายรูปปฺปเภทา สงฺขาราฯ รูปธมฺเมสุ หิ อิทํ สมฺมสนวิธานนฺติฯ ‘‘อนิจฺจา’’ติ คหิตมตฺตํ ยุตฺติโต หทเย ปติฏฺฐาปนตฺถํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปฺปาทวยวตฺติโตติ อุปฺปชฺชนวเสน, นิรุชฺฌนวเสน จ ปวตฺตนโต, อหุตฺวา สมฺภวโต หุตฺวา วยูปคมนโตติ อตฺโถฯ วิปริณามโตติ สนฺตานสฺส ปุริมุตฺตรวิสทิสภาวโตติ วทนฺติฯ ตํ วสฺสสตปริจฺฉินฺเน รูเป อิทํ สมฺมสนนฺติ อธิปฺปาเยเนว วุตฺตํ สิยา, ชรามรเณน วิปริณาเมตพฺพโตติ อตฺโถฯ อสติปิ ธมฺมเภเท อวตฺถาเภโท อิจฺฉิตพฺโพฯ น หิ อุปฺปาทาวตฺถา เอว ภงฺคาวตฺถาติ ยุตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา ปริณามปกติตายา’’ติฯ สภาววิคโม เอว วา เอตฺถ วิปริณาโมฯ ขณิกตา ตาวกาลิกตาฯ นิจฺจสภาวาภาโว เอว นิจฺจปฏิกฺเขโปฯ อนิจฺจธมฺมา หิ เตเนว อตฺตโน สภาเวน ชานนฺตานํ นิจฺจตํ ปฏิกฺขิปนฺติ นามฯ ยโต น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อุปฺปาทกฺขเณ ยทวตฺถา สงฺขารา, น ตทวตฺถา ฐิติกฺขเณติ อวตฺถนฺตรปฺปตฺติยา ญายติ เตสํ กิลมนากาโรติ อาห ‘‘ฐิติยํ ชราย กิลมนฺตี’’ติ, สฺวายมตฺโถ ปากฏชราย เวทิตพฺโพฯ เย ปน สงฺขารานํ ฐิติํ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, ตตฺถ วตฺตพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ธมฺมานํ สภาโว นาม ทุรติกฺกโม ชรานนฺตรํ ภงฺโคติ อาห ‘‘ชรํ ปตฺวา อวสฺสํ ภิชฺชนฺตี’’ติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อุปฺปาทชราภงฺควเสน สงฺขารานํ นิรนฺตรพาธตา, ตโต จ เนสํ ทุสฺสหตาย ทุกฺขมตา, ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ, สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺฐานตาย ทุกฺขวตฺถุตา, ตสฺมาฯ อภิณฺห…เป.… ทุกฺขาติ โยชนาฯ

‘‘สุขปฏิกฺเขปโต’’ติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ ฐิติํ มา ปาปุณนฺตุ, อุปฺปชฺชมานากาเรเนว ปวตฺตนฺตูติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อุปฺปนฺนา’’ติ อิมินา อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตา วุตฺตาฯ ฐานปฺปตฺตา มา ชีรนฺตูติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อตฺถโต ฐิติ เอว ชราติ? สจฺจเมตํ, ชราวเสน ปน โย กิลมโถ, โส อิธ ชราคฺคหเณน คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ มา ภิชฺชนฺตูติ นิจฺจตํ อาสีสติฯ กสฺสจิ ธมฺมิสฺสรสฺสาปิ ภควโต วสวตฺติภาโว นตฺถิฯ น หิ ลกฺขณญฺญถตฺตํ เกนจิ กาตุํ สกฺกาฯ ภาวญฺญถตฺตเมว หิ อิทฺธิวิสโยฯ สุญฺญา สงฺขารา เตน ตีสุ ฐาเนสุ วสวตฺตนากาเรนฯ ตสฺมาติ วุตฺตการณปรามสนํฯ สุญฺญโตติ นิวาสีการกเวทกอธิฏฺฐายกวิรเหน ตโต สุญฺญโต, น นิสฺสภาวโตติ เอกจฺจปริกปฺปิตสภาวสุญฺญโตฯ อสฺสามิกโตติ สามิภูตสฺส กสฺสจิ อภาวโตฯ เอเตน อนตฺตนิยตํ ทสฺเสติฯ อวสวตฺติโตติ ยถาวุตฺตวสวตฺติภาวาภาวโตฯ อตฺตปฏิกฺเขปโตติ ปรปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน ปฏิกฺขิปนโตฯ ‘‘สุญฺญโต’’ติอาทินา หิ ธมฺมานํ พาหิรกปริกปฺปิตอตฺตวิรโห วุตฺโต, อิมินา ปน อตํสภาวโต อตฺตา น โหตีติฯ

[707] เอตฺถ จ ‘‘อุปฺปาทวยวตฺติโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ อนิจฺจา, ‘‘อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ ทุกฺขา, ‘‘สุญฺญโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ อนตฺตาติ รูปธมฺเม นิรุฬฺหํ ลกฺขณตฺตยํ ปุพฺเพ อตฺตนา อสลฺลกฺขิตํ สลฺลกฺเขตฺวา สมฺมสนฺโต ตํ ตตฺถ อาโรเปตีติ วุจฺจติฯ ตถา ปนาเนน อาทานนิกฺเขปนวเสน สมฺมสิตตฺตา อาห ‘‘รูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติฯ

ตตฺถ จ ยสฺมา อนิจฺจลกฺขณคฺคหณปุพฺพกํ ทุกฺขลกฺขณคฺคหณํ, ทุกฺขลกฺขณคฺคหณปุพฺพกํ วา อนตฺตลกฺขณคฺคหณํฯ

อนิจฺจลกฺขณญฺเจตฺถ รูปเภเทน ทสฺสิยมานํ ยโถฬาริกโต ทีเปตพฺพนฺติ ตํ วสฺสสตปริจฺเฉเทน ปฐมํ ทสฺเสนฺเตน วสฺสสตํ ฐิตสฺส ‘‘ทส วา วีสติ วา’’ติอาทินา วิภชิตฺวา อนุกฺกเมน ยาวอุทฺธรณาทิโกฏฺฐาสวเสน รูปสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา ตโต ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ติลกฺขณาโรปนํ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต สมฺมสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตเมว วสฺสสต’’นฺติอาทินา วยวเสน รูปสฺส สมฺมสนวิธิ อารทฺโธฯ ตตฺถ ยสฺมา โอฬาริกวเสเนวายํ อาทิโต รูปเภโท คยฺหติ, ตสฺมา น วสฺสสตํ สมโกฏฺฐาสวเสน วิภตฺตํ, มชฺฌิมาวตฺถาย วา ตถารูปตฺตา มชฺฌิมวเย เอกํ วสฺสํ วฑฺฒิตํฯ

[708] มนฺทตาพาหุลฺเลน ปวตฺตํ วสฺสานํ ทสกํ มนฺททสกํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ตทาติ ปฐเม วสฺสทสเกฯ โสติ ปุคฺคโลฯ จปโลติ อนวฏฺฐิตกิริยตาย ตรโลฯ เตน โมมูหภาวโต วิเสเสติฯ น เหส นวมทสเก วิย โมมูหภาเวน มนฺโท, อถ โข จปลตายาติฯ เตนาห ‘‘กุมารโก’’ติฯ ตติเย ทสเก มํสปาริปูริยา ยถารหํ ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ อาห ‘‘วณฺณายตนํ เวปุลฺลํ ปาปุณาตี’’ติฯ จตุตฺเถ ทสเก อฏฺฐีนํ, นฺหารูนญฺจ ถิรภาวปฺปตฺติยา พลญฺจ ถาโม จ เวปุลฺลํ ปาปุณาติฯ ปญฺจเม ทสเก โยพฺพนมทสฺส ทูรีภาเวน เยภุยฺเยน กิเลสตนุตาย ปญฺญา ยถารหํ สุวิสทา โหติฯ ขิฑฺฑาย รติ ขิฑฺฑารติฯ กปลฺลิกาทินิสฺสยวิเสเสน ปทีปสฺส สุทฺธตาทิ วิย นิสฺสยวิเสเสน ปญฺจมฉฏฺฐทสเกสุ ปญฺญาย พุทฺธิหานิโย เวทิตพฺพาฯ ปุรโต ปพฺภาโร โหติ กฏิสนฺธิคีวาสนฺธีนํ วเสน รสฺสสฺสาปิ, ปเคว ทีฆสฺสฯ ปพฺภาโรติ จ ครุภาเวน ปลมฺพโกฯ โมมูโห โหติ สติปญฺญาวิปฺปวาสโตฯ สยนพหุโลว โหติ ฐานาทิวเสน สรีรภารํ วหิตุํ อสกฺโกนฺโตฯ

[709] ติณฺณํ ติณฺณํ วสฺสานนฺติ เยภุยฺยตาย วุตฺตํฯ จตุวสฺสิโกปิ หิ เอโก โกฏฺฐาโส โหตีติฯ ทฺวิสตํ โกฏฺฐาเส กตฺวา เอเกกอยนวเสนาติปิ เวทิตพฺพํฯ

วสฺสาเน ปวตฺตรูปนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ตํ ปน วสฺสานํ ทฺวิธา สมตฺตํ, น ปุพฺเพ วิย จตุมาสนฺติ อาห ‘‘ทฺเวมาส’’นฺติฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ โส ปน วสฺสาโน อุตุ สาวณโปฏฺฐปาทมาสา, อสฺสยุชกตฺติกมาสา สรโท, มิคสิรผุสฺสมาสา เหมนฺโต, มาฆผคฺคุนมาสา สิสิโร, จิตฺตเวสาขมาสา วสนฺโต, เชฏฺฐาสฬฺหมาสา คิมฺโห อุตูติ เวทิตพฺโพฯ ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวาติ ทสทสนาฏิกาวเสน ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวาฯ

[710] อภิมุขํ ปุรโต กมนํ อภิกฺกโมฯ ปฏินิวตฺตนวเสน กมนํ ปฏิกฺกโมฯ อามุขํ โลกนํ อาโลกนํฯ วิวิธํ อิโต จิโต จ โลกนํ วิโลกนํฯ หตฺถปาทานํ สงฺกุจนํ สมิญฺชนํฯ อายมนํ ปสารณํฯ

ปาทุทฺธรณกาเลติ ทุติยปาทุทฺธรณกาเลฯ ปาทสฺสาติ อุทฺธฏปาทสฺสฯ โอมตฺตาติ สตฺติโต หีนปฺปมาณาฯ เตนาห ‘‘มนฺทา’’ติฯ อิตราติ เตโชวาโยธาตุโยฯ ยถา ปาทสฺส อุทฺธรณํ สิชฺฌติ, ตถา ปวตฺตจิตฺตสมุฏฺฐานรูเปสุ เอกํสโต เตโชวาโยธาตูนํ อธิมตฺตตา อิจฺฉิตพฺพา สลฺลหุกสภาวตาย ตาสํฯ ตโต เอว จ อิตราสํ โอมตฺตตา ครุสภาวตฺตาฯ ตํสมฺพนฺธตฺตา ปน เสสํ ติสมุฏฺฐานรูปํ ตคฺคติกเมว โหติฯ กายวจีวิญฺญตฺติปวตฺติยํ วาโยปถวีอธิมตฺตตา อิมสฺส อตฺถสฺส นิทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุรโต หรเณ, ปจฺฉโต หรเณ จ อุทฺธรเณ วิย สลฺลหุกสภาวรูปปฺปวตฺตีติ ตาสํเยว ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อธิมตฺตตา อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘ตถา อติหรณวีติหรเณสู’’ติฯ ยถา อุทฺธรณาทีสุ สลฺลหุกสภาวตฺตา ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ กิจฺจํ อธิกํ โหติ, อิตราสํ หีนํ, เอวํ โวสฺสชฺชนาทีสุ ตีสุ ครุสภาวตฺตา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ กิจฺจํ อธิกํ โหติ, อิตราสํ หีนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โวสฺสชฺชเน’’ติอาทิฯ

ตทุปาทายรูปานีติ ตา ธาตุโย นิสฺสาย ปวตฺตอุปาทารูปานิฯ เอตฺเถวาติ อุทฺธรเณเยวฯ เตนาห ‘‘อติหรณํ อปฺปตฺวา’’ติฯ อิตีติ เอวํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุทฺธรณาทิโกฏฺฐาเสฯ

ปพฺพํ ปพฺพนฺติอาทิ เตสํ ธมฺมานํ โกฏฺฐาสนฺตรสงฺกราภาวทสฺสนํฯ ตฏตฏายนฺตาติ ตฏตฏายนฺติ วิย, เตน เนสํ ปวตฺติกฺขณสฺส อิตฺตรตํ ทสฺเสติฯ

[711] อสฺสาติ สมฺมสนสฺสฯ ทารุติณุกฺกาทีสูติ ทารุอุกฺกาติณุกฺกาทีสุฯ ‘‘กิํ อนฺธพาล เอกฆนํ สตตํ สพฺพทาภาวิํ เอกนฺติ มญฺญสี’’ติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘กิเมตฺถ มนาป’’นฺติฯ อิทมฺปีติ ยทิทํ เตลวฏฺฏิกฺขเยน ปทีปสฺส อปญฺญายนํ วุตฺตํ, อิทมฺปิฯ องฺคุลงฺคุลนฺตเรติ องฺคุลิยา มิตํ องฺคุลนฺติ องฺคุลปฺปมาเณ ปเทเสติ อตฺโถฯ ตนฺตุโน อวยวเลสภูตํ ปรมสุขุมภาวปฺปตฺตํ อํสุํ สนฺธายาห ‘‘อํสุํ ปน มุญฺจิตฺวา’’ติฯ

ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ ตตฺถ กามํ อุปเมยฺเย วิย อุปมายํ ปากโฏ กาลเภโท นตฺถิ, เอกโกฏฺฐาสคตํ ปน โกฏฺฐาสนฺตรํ น ปาปุณาตีติ เอตฺตาวตา อุปมาภาโว เวทิตพฺโพฯ อุปมายมฺปิ วา ตาว ยาวาติ กาลสฺส เภทมตฺตา ลพฺภเตวาติ ตสฺสา คหเณ กาลเภทวเสนาปิ อุปมา โยเชตพฺพาฯ

[712] ปุพฺเพ อาทานนิกฺเขปาทิวเสน จตุสนฺตติรูปํ สงฺฆริตฺวา ทสฺสิตํ, อิทานิ อาหารสมุฏฺฐานาทิวเสน ภินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทว รูปํ วิสงฺขริตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิสงฺขริตฺวา วิภชิตฺวาฯ ‘‘วิสงฺฆริตฺวา’’ติ วา ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ อาหารมยนฺติ อาหาเรน นิพฺพตฺตํฯ ฌตฺตนฺติ มิลาตํฯ กิลนฺตนฺติ ขินฺนํฯ ธาตนฺติ ติตฺตํฯ ปีณิตนฺติ มํสูปจยสมฺปตฺติยา ปีณิตํฯ ตโต เอว มุทุฯ สินิทฺธนฺติ สินิทฺธจฺฉวิตาย สณฺหํฯ ตโต เอว ผสฺสวนฺตํฯ

[713] อุณฺหกาเล สมุฏฺฐิตํ รูปนฺติ อุณฺหสนฺตาเปน สนฺตตฺตํ รูปํ สนฺธายาหฯ สีตอุตุนาติ สปฺปาเยน สีตอุตุนาฯ

[714] อายตนทฺวารวเสนาติ อายตนสงฺขาตทฺวารวเสนฯ กมฺมทฺวารนิวตฺตนตฺถํ อายตนคฺคหณํฯ กายทฺวาเรติ ปสาทกายทฺวาเรฯ มโนทฺวารํ นาม สาวชฺชนํ ภวงฺคํฯ ตสฺส นิสฺสยภาวโต หทยวตฺถุํ สนฺธาย นิสฺสิตโวหาเรน ‘‘มโนทฺวาเร’’ติ วุตฺตํ, ยตฺถ มโนทฺวารุปฺปตฺติฯ

[715] โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตวเสนาติ โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตปุคฺคลวเสน, โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตกาลวเสน วาฯ

อยมตฺโถติ อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน สงฺขารานํ อติอิตฺตรขณตาสงฺขาโต อตฺโถฯ

ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขเวทนาฯ อุเปกฺขาปิ หิ สุขทุกฺขาสุ เอว อนฺโตคธา อิฏฺฐานิฏฺฐภาวโตฯ อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิญฺญาณานิ ฐเปตฺวา อวสิฏฺฐธมฺมา วุตฺตาฯ สญฺญาติ เกจิฯ เกวลาติ อตฺตนา นิจฺจภาเวน วา อโวมิสฺสาฯ เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอเกเกน จิตฺเตน สหิตาฯ ลหุโส วตฺตเต ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติฯ

จุลฺลาสีติสหสฺสานิ กปฺปนฺติ จตุราสีติสหสฺสปริมาณํ กปฺปํ, อจฺจนฺตสํโยเค เอตํ อุปโยควจนํฯ กปฺปนฺติ จ สามญฺญวเสน เอกวจนํฯ มรูติ เทวาฯ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตาติ เอวํ จิรชีวิโนปิ เต ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สหิตา หุตฺวา น ติฏฺฐนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตสมฺปิ สนฺตาเน ชีวิตาทีนิ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สห น ติฏฺฐนฺติ, เอเกน จิตฺเตน สห อุปฺปนฺนานิ เตเนว สห นิรุชฺฌนโต ยาว ทุติยา น ติฏฺฐนฺตีติฯ

เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺสาติ จวนฺตสฺส สตฺตสฺส จุติจิตฺเตน สทฺธิํ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพา เย ขนฺธาฯ ติฏฺฐมานสฺส วา อิธาติ เย วา อิธ ปวตฺติยํ ติฏฺฐนฺตสฺส ธรนฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา นิรุทฺธกฺขนฺธาฯ สพฺเพปิ สทิสา เต สพฺเพปิ เอกสทิสา อตฺถงฺคตา อปฺปฏิสนฺธิกา ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน วิคตาฯ ยถา หิ จุติกฺขนฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ ตโต ปุพฺเพปิ ขนฺธาฯ ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อนนฺตรา จ เย ภคฺคาติ เย สงฺขารา อนนฺตรเมว ภคฺคา นิรุทฺธาฯ เย จ ภคฺคา อนาคเตติ เย จ สงฺขารา อนาคเต ภคฺคา ภญฺชนสีลา ภิชฺชิสฺสนฺติฯ ตทนฺตรา นิรุทฺธานนฺติ เตสํ อตีตานาคตานํ อนฺตรา เวมชฺเฌ ปจฺจุปฺปนฺนตํ ปตฺวา นิรุทฺธานํ ภคฺคานํฯ เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณติ เตสํ ติวิธานมฺปิ ภงฺคลกฺขณนิมิตฺตํ วิสมตา วิสทิสตา นตฺถิฯ

อนิพฺพตฺเตน น ชาโตติ อนุปฺปนฺเนน จิตฺเตน ชาโต น โหติ, อชาโต นาม โหติฯ ปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมาเนน จิตฺเตน ชีวติ ชีวมาโน นาม โหติฯ จิตฺตภงฺคา มโต โลโกติ จุติจิตฺตสฺส วิย สพฺพสฺสปิ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา อยํ โลโก ปรมตฺถโต มโต นาม โหติ นิรุทฺธสฺส อปฺปฏิสนฺธิกตฺตาฯ เอวํ สนฺเตปิ ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยา ยายํ ตํ ตํ สนฺตํ สนิสฺสยํ จิตฺตํ อุปาทาย ‘‘ติสฺโส ชีวติ, ผุสฺโส ชีวตี’’ติ เอวํ วจนปฺปวตฺติยา วิสยภูตา สนฺตานปญฺญตฺติ, สา เอตฺถ ปรมตฺถิยา ปรมตฺถภูตาฯ ตถา หิ วทนฺติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. 1.76)ฯ

อนิธานคตา ภคฺคาติ เย ภคฺคา, น เต กตฺถจิ นิธานํ คตา, อถ โข อภาวเมว คตาฯ ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต ยโต อาคจฺเฉยฺยุํ วตฺตมานภาวํฯ นิพฺพตฺตา เยปีติ เย ปฏิลทฺธตฺตภาวา ปจฺจุปฺปนฺนา, เตปิ อารคฺเค สาสปูปมา ติฏฺฐนฺติฯ ยถา นาม สูจิยํ ฐิตายํ สาสโป ขิตฺโต ตสฺสา สิขํ ผุฏฺฐมตฺโต วิคจฺฉติ น ติฏฺฐติ, เอวํ สงฺขารา อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺติ, น เตสํ อวฏฺฐานํ อตฺถีติฯ

ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโตติ เตสํ นิพฺพตฺตธมฺมานํ ภงฺโค นาม ปุรโต เอว กโต, เอกํสภาวี น อปสกฺกตีติ อตฺโถฯ ปุราเณหีติ ปุริมเกหิ อตีเตหิฯ

อทสฺสนโตติ อปสฺสิตพฺพโตฯ อายนฺตีติ อาคจฺฉนฺติฯ ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อิมินาปิ กุโตจิ ราสิโต อาคมนาภาวเมวาหฯ ภคฺคา คจฺฉนฺตุทสฺสนนฺติ ภคฺคาปิ กตฺถจิ อุปคมนาภาวโต สพฺเพน สพฺพํ อทสฺสนํ อภาวเมว คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ นิทสฺสนมาห ‘‘วิชฺชุปฺปาโท…เป.… วยนฺติ จา’’ติฯ

[716] ‘‘วิวฏฺฏกปฺปโต ปฏฺฐาย อุปฺปชฺชนกรูป’’นฺติ อิมินา สยเมว อุปฺปชฺชนกธมฺมตาย ‘‘ธมฺมตารูป’’นฺติ อนฺวตฺถนามตํ ทสฺเสติฯ อยโลหาทีสุ อโย นาม กาฬโลหํฯ โลหํ นาม ชาติโลหํ วิชาติโลหํ กิตฺติมโลหํ ปิสาจโลหนฺติ จตุพฺพิธํฯ ตตฺถ อโย รชตํ สุวณฺณํ ติปุ สีสํ ตมฺพโลหํ เวกนฺตกโลหนฺติ อิมานิ สตฺต ชาติโลหานิฯ นาคนาสิกโลหํ วิชาติโลหํฯ

กํสโลหํ วฏฺฏโลหํ หารกูฏนฺติ ตีณิ กิตฺติมโลหานิฯ โมรกฺขกาทิ ปิสาจโลหํฯ ตตฺถ ตมฺพโลหํ เวกนฺตกนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ ชาติโลเหหิ สทฺธิํ เสสํ สพฺพมฺปิ อิธ ‘‘โลห’’นฺติ คหิตนฺติฯ ติปูติ เสตติปุฯ สีสนฺติ กาฬติปุฯ สุวณฺณํ อากรุปฺปนฺนรสวิทฺธาทิเภทํฯ มุตฺตา สามุทฺทิกมุตฺตาทิฯ มณีติ เวฬุริยโลหิตงฺคมสารคลฺลานิ ฐเปตฺวา อวเสโส สพฺโพ มณิวิเสโสฯ เวฬุริโย วํสวณฺณมณิฯ สงฺโข สามุทฺทิกสงฺโขฯ สิลาติ กาฬสิลาปณฺฑุสิลาทิเภทา สพฺพาปิ รตนสมฺมตสิลาฯ ปวาฬํ นาม วฏฺฏุมํ วิทฺธมํฯ โลหิตงฺคํ รตฺตมณิฯ มสารคลฺลํ กพรมณิฯ ภูมิอาทโย ปากฏาวฯ ตทสฺสาติ ตํ ธมฺมตารูปํ อสฺส โยคิโนฯ

ตรุณปลฺลววณฺณนฺติ อมฺพาทีนํ ตรุณปลฺลเวน สมานวณฺณํฯ สภาครูปสนฺตตินฺติ วณฺณาทินา สมานภาคํ รูปสนฺตานํฯ อนุปฺปพนฺธาปยมานนฺติ เหตุผลปรมฺปราย สมฺพนฺธนวเสน ปวตฺตนฺติฯ

โสติ โยคีฯ ตนฺติ อโสกรุกฺขปณฺณํฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ญาเณน ปริจฺฉิชฺช คเหตฺวาฯ อิมินา นเยนาติ อิมินา อโสกปณฺเณ วุตฺเตน นเยนฯ สพฺพมฺปิ อยโลหาทิเภทํ ธมฺมตารูปํฯ ตมฺปิ หิ สีตกาเล สีตลํ, อุณฺหกาเล สูริยสนฺตาเปน อุณฺหตรํ โหติฯ ตตฺถ สีตภาเวน ปวตฺตํ รูปํ อุณฺหํ อุณฺหภาเวน ปวตฺตํ รูปํ สีตํ น ปาปุณาติฯ ตตฺถ ตตฺเถว ตฏตฏายนฺตํ ภิชฺชตีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

อรูปสตฺตกสมฺมสนกถาวณฺณนา

[717] กลาปโตติ อรูปธมฺมกลาปโตฯ

ยสฺมา ตตฺถ ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณา สุปากฏา, สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา เตสํ วเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘กลาปโตติ ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา’’ติ อาหฯ เย อิเม สมฺมสเน อุปฺปนฺนา ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา, สพฺเพ เต วินฏฺฐาติ สมฺพนฺโธฯ

ปวตฺตํ จิตฺตนฺติ สตฺตสุ ฐาเนสุ สมฺมสนวเสน ปวตฺตํ จิตฺตํฯ สมฺมสนฺโตติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา สมฺมสนฺโตฯ ตํ ยุตฺตตรนฺติ ตํ อริยวํสกถายํ วุตฺตํ ยุตฺตตรํ อาสนฺนภาเวน วิภูตตรํ รูปสตฺตเก สมฺมสนํ สห คเหตฺวา สมฺมสนสฺส วุตฺตตฺตาฯ