เมนู

อาหารปจฺจยา ปวตฺตมานานิ รูปานิ อาหารนิสฺสยานิ นาม โหนฺตีติ สุตฺตนฺตนเยน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปรโต อุตุโน นิสฺสยโชตนายปิ เอเสว นโยฯ

[704] กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน จตุพฺพิธายปิ เตโชธาตุยา รูปุปฺปาทเน สมตฺถภาวโต ‘‘อุตุ นาม จตุสมุฏฺฐานา เตโชธาตู’’ติ วุตฺตํฯ เอส ทุวิโธ โหตีติ เอส อุตุ เตโชธาตุภาวาวิเสเสปิ ติกฺขมนฺทตาวิเสเสน อุณฺโห, สีโตติ ทุวิโธ โหติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วิจาริตเมวฯ ยทิปิ อุตุ อุปาทินฺนเกน วินาปิ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, อินฺทฺริยพทฺเธ ปน เตน วินา ตสฺส รูปุปฺปาทนํ นตฺถีติ อาห ‘‘อุปาทินฺนกํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา’’ติฯ เตนาห ‘‘จตุสมุฏฺฐาโน อุตู’’ติฯ อุตุสมุฏฺฐาโนเยว หิ อุตุ อุปาทินฺนเกน วินา รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ อุตุปจฺจยํ นาม จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปํฯ ยญฺหิ อุตุสมุฏฺฐานํ ปนฺนรสวิธํ รูปํ, ยญฺจ ตทญฺญติสนฺตติรูปํ, ตสฺส สพฺพสฺสปิ สภาโค อุตุอุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหตีติฯ ยสฺมา วิสภาโค อุตุ หิมาทิ วิย ปทุมาทีนํ วิสทิสรูปุปฺปตฺติเหตุภูตํ ปุริมรูปํ วินาเสนฺตํ วิย โหติ, ตสฺมา สภาคํ, วิสภาคญฺจ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุตุ จตุสมุฏฺฐานิกรูปานํ ปวตฺติยา จ วินาสสฺส จ ปจฺจโย โหตี’’ติฯ

ทีฆมฺปิ อทฺธานนฺติ ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร’’ติ อญฺญสฺส วุตฺตปริจฺเฉทโต ทีฆมฺปิ กาลํฯ อุตุ หิ สภาคสนฺตติวเสน ลทฺธปจฺจยํ จิรตรมฺปิ กาลํ สทิสาการํ รูปปฺปวตฺติํ สนฺตาเนติ อุปาทินฺนกสนฺนิสฺสเยน วินา, ปเคว อิตรถาฯ เตนาห ‘‘อนุปาทินฺนปกฺเข ฐตฺวาปี’’ติ, มํสวินิมุตฺตเกสโลมนขจมฺมขิลติลกาทิวเสน ชีวมานสรีเร อญฺญตฺถ มตกเฬวราทิวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ รูปสฺส นิพฺพตฺติยา ทิฏฺฐาย ตสฺส ภงฺโคปิ ทิฏฺโฐเยว โหติ อิตฺตรกาลตฺตา ธมฺมปฺปวตฺติยาติ อาห ‘‘นิพฺพตฺติํ ปสฺสนฺโต กาเลน รูปํ สมฺมสติ นามา’’ติฯ น หิ นิพฺพตฺติมตฺตทสฺสนํ สมฺมสนํ นาม โหติ, อุทยพฺพยทสฺสนญฺจ อธิกตนฺติฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิ นิพฺพตฺติคฺคหเณสุฯ

อรูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถาวณฺณนา

[705] โลกิยจิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ อวธารณํ อิตรสฺส อวิสยตฺตาฯ

นิพฺพตฺตติ ตํตํภววเสนฯ ตเทว เอกูนวีสติปฺปเภทํ จิตฺตํ ภวงฺควเสน นิพฺพตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ ตถา จุติวเสน ตทารมฺมณวเสนาติ เอตฺถาปิฯ ตตฺถาติ เตสุ เอกูนวีสติจิตฺตุปฺปาเทสุฯ อนนฺตรจิตฺตโต ปฏฺฐายาติอาทินาปิ ปวตฺติเยว วุตฺตาฯ

โส ปน ปฏิสนฺธิจิตฺตานํเยว ปวตฺติยํ ปวตฺตนากาโรติ สุทฺธปฺปวตฺติจิตฺตานํ อุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวตฺเต ปนา’’ติอาทิมาหฯ อสมฺภินฺนตฺตาติ อวินฏฺฐตฺตาฯ ‘‘อสมฺภินฺนตฺตา จกฺขุสฺสา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘จกฺขุปสาทสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ฐิติปฺปตฺตเมวา’’ติ อิมินา ยถา นิรุชฺฌมานํ รูปํ กสฺสจิ ปจฺจโย น โหติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานมฺปีติ ทสฺเสติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ เสเสสุปิฯ กามาวจรกุสลากุสลกิริยจิตฺเตสุ เอกํ วา ปญฺจ, สตฺต วา ชวนานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อุเปกฺขาสหคตาเหตุกํ จิตฺตํ วาติ วา-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ โวฏฺฐพฺพนญฺหิ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ, ตํ ปน ทุติยโมฆวารวเสน เวทิตพฺพํฯ ปญฺจ ชวนานิ สุตฺตมุจฺฉิตาทิกาเล, สตฺต ปากติกกาเล เวทิตพฺพานิฯ ชวนารมฺมณานุรูปนฺติ ‘‘ติเหตุกํ เจ ชวนํ, ติเหตุกํ, ทฺวิเหตุกํ วา’’ติอาทินา, ‘‘อิฏฺฐํ เจ อารมฺมณํ, โสมนสฺสสหคต’’นฺติอาทินา จ ชวนสฺส, อารมฺมณสฺส จ อนุรูปํฯ เสสทฺวาเรสูติ โสตทฺวาราทิเสสทฺวาเรสุฯ

อนุกฺกเมนาติ อุทยพฺพยญาณาธิคมานุกฺกเมน ปญฺญาภาวนํ สมฺปาเทติ อรหตฺตํ อธิคจฺฉติฯ

รูปสตฺตกสมฺมสนกถาวณฺณนา

[706] รูเปสุ มนสิการสตฺตกํ รูปสตฺตกํ, รูปธมฺเมสุ สตฺตหากาเรหิ มนสิ กาโรตีติ อตฺโถฯ เอวํ อรูปสตฺตกมฺปิ เวทิตพฺพํฯ อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ อาทานนิกฺเขปนมนสิการาทิปฺปกาเรหิ, อิเมหิ วา ยถาวุตฺตโกฏฺฐาเสหิฯ อาโรเปตฺวาติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาฯ

อาทานนิกฺเขปนโตติ ภวสฺส คหณวิสฺสชฺชนโต, ชาติโต, มรณโต จาติ อตฺโถฯ วโยวุฑฺฒตฺถคามิโตติ วยสา วุฑฺฒสฺส อตฺถคามิภาวโต, อตฺถงฺคมโต อิจฺเจว อตฺโถฯ