ปาทกชฺฌานสฺส หิ อารมฺมณภูตํ กสิณนิมิตฺตํ ‘‘เอตฺตกํ ฐานํ ผรตู’’ติ มนสิ กริตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชนฺตสฺส กสิณนิมิตฺตํ ตตฺตกํ ฐานํ ผริตฺวา ติฏฺฐติ ฯ โส สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ตตฺถ คเต สทฺเท อาวชฺชติ, สุภาวิตภาวนตฺตา ตตฺถ อญฺญตรํ สทฺทํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ จตฺตาริ, ปญฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสุ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, อิตรสฺส ปุนปิ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตพฺพเมวฯ ตโต เอว หิ ปาทกชฺฌานารมฺมเณน ผุฏฺโฐกาสพฺภนฺตรคเตปิ สทฺเท สุณาติเยวาติ สาสงฺกํ วทติฯ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลาทิคฺคหณญฺเจตฺถ สุขุมสทฺทาเปกฺขาย กตํฯ

เอวํ สุณนฺโตวาติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา สวเนน วสีกตาภิญฺโญ หุตฺวา ยถาวชฺชิเต สทฺเท สุณนฺโต เอวฯ ปาฏิเยกฺกนฺติ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาเนปิ เต สทฺเท ปจฺเจกํ วตฺถุเภเทน ววตฺถเปตุกามตาย สติฯ

ทิพฺพโสตธาตุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เจโตปริยญาณกถาวณฺณนา

[401] ปริยาตีติ สราคาทิวิภาเคน ปริจฺฉิชฺช ชานาติฯ เตนาห ‘‘ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ’’ติฯ เยสญฺหิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถฯ ‘‘ปรสตฺตาน’’นฺติ เอตฺถ ปร-สทฺโท อญฺญตฺโถติ อาห ‘‘อตฺตานํ ฐเปตฺวา เสสสตฺตาน’’นฺติ, ยถา หิ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาฯ โย อตฺตา น โหติ, โส ปโรติฯ สตฺตานนฺติ เจตฺถ รูปาทีสุ สตฺตาติ สตฺตาฯ ตสฺสา ปน ปญฺญตฺติยา สวิญฺญาณกสนฺตาเน นิรุฬฺหตฺตา นิจฺฉนฺทราคาปิ สตฺตาตฺเวว วุจฺจนฺติ, ภูตปุพฺพคติยา วาฯ ‘‘ปุ’’นฺติ นรกํ, ตตฺถ คลนฺติ ปปตนฺตีติ ปุคฺคลา, ปาปการิโนฯ อิตเรปิ สํสาเร สํสาริโน ตํสภาวานาติวตฺตนโต ปุคฺคลาตฺเวว วุจฺจนฺติฯ ตํตํสตฺตนิกายสฺส วา ตตฺถ ตตฺถ อุปปตฺติยา ปูรณโต, อนิจฺจตาวเสน คลนโต จ ปุคฺคลาติ เนรุตฺตาฯ

เอตญฺหีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ

ยสฺมา ‘‘เอตํ เจโตปริยญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณวเสน อิชฺฌตี’’ติ ตํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ, เอตสฺส เจโตปริยญาณสฺส อุปฺปาทเน ปริกมฺมํ, ตสฺมา เตน เจโตปริยญาณํ อุปฺปาเทตุกาเมน อธิคตทิพฺพจกฺขุญาเณน ภิกฺขุนาติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา ฯ หทยรูปนฺติ น หทยวตฺถุ, อถ โข หทยมํสเปสิฯ ยํ พหิ กมลมกุฬสณฺฐานํ, อนฺโต โกสาตกีผลสทิสนฺติ วุจฺจติ, ตญฺหิ นิสฺสาย ทานิ วุจฺจมานํ โลหิตํ ติฏฺฐติฯ หทยวตฺถุ ปน อิมํ โลหิตํ นิสฺสาย ปวตฺตตีติฯ กถํ ปน ทิพฺพจกฺขุนา โลหิตสฺส วณฺณทสฺสเนน อรูปํ จิตฺตํ ปริเยสตีติ อาห ‘‘ยทา หี’’ติอาทิฯ กถํ ปน โสมนสฺสสหคตาทิจิตฺตวุตฺติยา กมฺมชสฺส โลหิตสฺส วิวิธวณฺณภาวาปตฺตีติ? โก วา เอวมาห ‘‘กมฺมชเมว ตํ โลหิต’’นฺติ จตุสนฺตติรูปสฺสาปิ ตตฺถ ลพฺภมานตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิฯ เอวมฺปิ ยํ ตตฺถ อจิตฺตชํ, ตสฺส ยถาวุตฺตวณฺณเภเทน น ภวิตพฺพนฺติ? ภวิตพฺพํ, เสสติสนฺตติรูปานํ ตทนุวตฺตนโตฯ ยถา หิ คมนาทีสุ จิตฺตชรูปานิ อุตุกมฺมาหารสมุฏฺฐานรูเปหิ อนุวตฺตียนฺติ, อญฺญถา กายสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเยว น สิยา, เอวมิธาปิ จิตฺตชรูปํ เสสติสนฺตติรูปานิ อนุวตฺตมานานิ ปวตฺตนฺติฯ ปสาทโกธเวลาสุ จกฺขุสฺส วณฺณเภทาปตฺติเยว จ ตทตฺถสฺส นิทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปริเยสนฺเตนาติ ปฐมํ ตาว อนุมานโต ญาณํ เปเสตฺวา คเวสนฺเตนฯ เจโตปริยญาณญฺหิ อุปฺปาเทตุกาเมน โยคินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อภินีหารกฺขมํ กตฺวา ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส ลาภี สมาโน อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา ปรสฺส หทยมํสเปสิํ นิสฺสาย ปวตฺตมานสฺส โลหิตสฺส วณฺณทสฺสเนน ‘‘อิทานิ อิมสฺส จิตฺตํ โสมนสฺสสหคต’’นฺติ วา ‘‘โทมนสฺสสหคต’’นฺติ วา ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติ วา นยคฺคาหวเสนปิ ววตฺถเปตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามี’’ติ ปริกมฺมํ กาตพฺพํฯ กาลสตมฺปิ กาลสหสฺสมฺปิ ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตเถว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ ตสฺเสวํ ทิพฺพจกฺขุนา หทยโลหิตวณฺณทสฺสนาทิวิธินา ปฏิปชฺชนฺตสฺส อิทานิ เจโตปริยญาณํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ยํ ตทา ปวตฺตตีติ ววตฺถาปิตํ จิตฺตํ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ นิรุทฺเธ จตฺตาริ, ปญฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติฯ เตสํ ปุริมานิ ตีณิ, จตฺตาริ วา ปริกมฺมาทิสมญฺญานิ กามาวจรานิ, จตุตฺถํ, ปญฺจมํ วา อปฺปนาจิตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํฯ ตตฺถ ยํ อนฺเตน อปฺปนาจิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปนฺนํ ญาณํ, อิทํ เจโตปริยญาณํฯ

ตญฺหิ ยตฺถาเนน ปริกมฺมํ กตํ, ตํ ปรสฺส จิตฺตํ ปจฺจกฺขโต ปฏิวิชฺฌนฺตํ วิภาเวนฺตเมว หุตฺวา ปวตฺตติ รูปํ วิย จ ทิพฺพจกฺขุญาณํ, สทฺทํ วิย จ ทิพฺพโสตญาณํฯ ตโต ปรํ ปน กามาวจรจิตฺเตหิ สราคาทิววตฺถาปนํ โหติ นีลาทิววตฺถาปนํ วิยฯ เอวมธิคตสฺส ปน เจโตปริยญาณสฺส ถามคมนวิธานมฺปิ อธิคมนวิธานสทิสเมวาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา เตน…เป.… ถามคตํ กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอวํ ถามคเต หีติอาทิ ถามคตานิสํสทสฺสนํฯ สพฺพมฺปิ กามาวจรจิตฺตนฺติ จตุปณฺณาสวิธมฺปิ กามาวจรจิตฺตํฯ ‘‘สพฺพมฺปี’’ติ ปทํ ‘‘รูปาวจรารูปาวจรจิตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เตน ปญฺจทสวิธมฺปิ รูปาวจรจิตฺตํ, ทฺวาทสวิธมฺปิ อรูปาวจรจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปชานาตีติ สราคาทิปกาเรหิ ชานาติ, ปจฺจกฺขโต ปฏิวิชฺฌตีติ อธิปฺปาโยฯ ปุถุชฺชนวเสนายํ อภิญฺญากถาติ โลกุตฺตรํ จิตฺตํ อิธ อนุทฺธฏํฯ ตมฺปิ หิ อุปริโม, สทิโส วา อริโย เหฏฺฐิมสฺส, สทิสสฺส จ จิตฺตมฺปิ ปชานาติ เอวฯ เตนาห ‘‘อนุตฺตรํ วา จิตฺต’’นฺติอาทิฯ สงฺกมนฺโตติ ญาเณน อุปสงฺกมนฺโตฯ เอกจฺจญฺหิ จิตฺตํ ญตฺวา ปริกมฺเมน วินา ตทญฺญํ จิตฺตํ ชานนฺโต ‘‘จิตฺตา จิตฺตํ สงฺกมนฺโต’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘วินาปิ หทยรูปทสฺสเนนา’’ติฯ หทยรูปทสฺสนาทิวิธานํ หิ อาทิกมฺมิกวเสน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ปญฺจโวการภเว, จตุโวการภเวปิ วาฯ น กโต อภิญฺญานุโยคสงฺขาโต อภินิเวโส เอเตนาติ อกตาภินิเวโส, ตสฺส, อาทิกมฺมิกสฺสาติ อตฺโถฯ อยํ กถาติ ‘‘อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตปริกมฺมกถาฯ

อวเสสนฺติ วุตฺตาวเสสํฯ เอวํ อวิภาเคน วุตฺตํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘จตุภูมกํ กุสลาพฺยากตํ จิตฺตํ วีตราค’’นฺติ อาหฯ ตญฺหิ โยนิโสมนสิการปฺปจฺจยตํเหตุกตาหิ ราเคน สมฺปโยคาสงฺกาภาวโต ‘‘วีตราค’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ เสสากุสลจิตฺตานํ ราเคน สมฺปโยคาภาวโต นตฺเถว สราคตา, ตํนิมิตฺตกตาย ปน สิยา ตํสหิตตาเลโสติ นตฺเถว วีตราคตาปีติ ทุกวินิมุตฺตตาว ยุตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมิํ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺตี’’ติฯ ยทิ เอวํ ปเทสิกํ เจโตปริยญาณํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ทุกนฺตรปริยาปนฺนตฺตา เตสํฯ

เย ปน ‘‘ปฏิปกฺขภาเว อสติปิ สมฺปโยคาภาโว เอเวตฺถ ปมาณํ เอกจฺจอพฺยากตานํ วิยา’’ติ เสสากุสลจิตฺตานมฺปิ วีตราคตํ ปฏิชานนฺติ , เต สนฺธายาห ‘‘เกจิ ปน เถรา ตานิปิ สงฺคณฺหนฺตี’’ติฯ สโทสทุเกปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปาฏิปุคฺคลิกนเยนาติ อาเวณิกนเยน, ตทญฺญากุสลจิตฺเตสุ วิย โลภโทเสหิ อมิสฺสิตสฺส โมหสฺเสว สพฺภาวโตติ อตฺโถฯ อกุสลมูลสงฺขาเตสุ สห โมเหเนวาติ สโมหํ ปฐมนเย, ทุติยนเย ปน สเหว โมเหนาติ สโมหนฺติ เอวํ อุตฺตรปุริมปทาวธารณโต ทฺวีสุ นเยสุ เภโท เวทิตพฺโพฯ อตฺตนา สมฺปยุตฺตํ ถินมิทฺธํ อนุวตฺตนวเสน คตํ ปวตฺตํ ถินมิทฺธานุคตํ ปญฺจวิธํ สสงฺขาริกากุสลจิตฺตํ สํขิตฺตํ, อารมฺมเณ สงฺโกจนวเสน ปวตฺตนโตฯ วุตฺตนเยน อุทฺธจฺจานุคตํ เวทิตพฺพํ, ตํ ปน อุทฺธจฺจสหคตํ จิตฺตํ, ยตฺถ วา อุทฺธจฺจํ ปจฺจยวิเสเสน ถามชาตํ หุตฺวา ปวตฺตติฯ กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย, วิปุลผลตาย, ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตํ, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทวีริยจิตฺตปญฺเญหิ คตํ ปฏิปนฺนนฺติ มหคฺคตํฯ อวเสสนฺติ ปริตฺตอปฺปมาณํฯ อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตรํฯ อุตฺติณฺณนฺติ อุตฺตรํ, โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตรนฺติ โลกุตฺตรํฯ ตโต เอว นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํฯ อุปนิชฺฌานลกฺขณปฺปตฺเตน สมาธินา สมฺมเทว อาหิตนฺติ สมาหิตํฯ ตทงฺควิมุตฺติปฺปตฺตํ กามาวจรกุสลจิตฺตํฯ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติปฺปตฺตํ มหคฺคตจิตฺตํฯ สมุจฺเฉทวิมุตฺติปฺปตฺตํ มคฺคจิตฺตํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติปฺปตฺตํ ผลจิตฺตํฯ นิสฺสรณวิมุตฺติปฺปตฺตมฺปิ ตทุภยเมวฯ กามํ กานิจิ ปจฺจเวกฺขณจิตฺตาทีนิ นิพฺพานารมฺมณานิ โหนฺติ, นิสฺสรณวิมุตฺติปฺปตฺตานิ ปน น โหนฺติ ตาทิสกิจฺจาโยคโตฯ ปาฬิยํ อาคตสราคาทิเภทวเสน เจว เตสํ อนฺตรเภทวเสน จ สพฺพปฺปการมฺปิฯ

เจโตปริยญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณกถาวณฺณนา

[402] ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, ตสฺส วา อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ตํ นิสฺสยาทิปจฺจยภูตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนโต ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหิ ยํ ญาณํ, ตทตฺถายา’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ปุพฺเพนิวาสํ ตาว ทสฺเสตฺวา ตตฺถ สติญาณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาโส’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ อิทํ ปทํ ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิวจนโต อตีตภววิสยํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อตีตชาตีสู’’ติ นิวาส-สทฺโท กมฺมสาธโน, ขนฺธวินิมุตฺโต จ นิวสิตธมฺโม นตฺถีติ อาห ‘‘นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติฯ นิวุตฺถตา เจตฺถ สสนฺตาเน ปวตฺตตา, ตถาภูตา จ เต อนุ อนุ ภูตา ชาตา ปวตฺตา ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตาว โหนฺตีติ อาห ‘‘นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา’’ติฯ เอวํ สสนฺตติปริยาปนฺนธมฺมวเสน นิวาส-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ อวิเสเสน วตฺตุํ ‘‘นิวุตฺถธมฺมา วา นิวุตฺถา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ ‘‘โคจรนิวาเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โคจรภูตาปิ หิ โคจราเสวนาย อาเสวิตา อารมฺมณกรณวเสน อนุภูตา นิวุตฺถา นาม โหนฺตีติฯ เต ปน ทุวิธา สปรวิญฺญาณโคจรตายาติ อุภเยปิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา’’ติ วตฺวา ‘‘ปริจฺฉินฺนา’’ติ วจนํ เย เต โคจรนิวาเสน นิวุตฺถธมฺมา, เต น เกวลํ วิญฺญาเณน วิญฺญาณมตฺตา, อถ โข ยถา ปุพฺเพ ชาตินามโคตฺตวณฺณลิงฺคาหาราทิวิเสเสหิ ปริจฺเฉทการิกาย ปญฺญาย ปริจฺฉิชฺช คหิตา, ตเถเวตํ ญาณํ ปริจฺฉิชฺช คณฺหาตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา นิวุตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ น เกวลํ อตฺตโนว วิญฺญาเณน, อถ โข ปเรสํ วิญฺญาเณน วิญฺญาตาปิ วาติ อตฺโถฯ อิธาปิ ‘‘ปริจฺฉินฺนา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘ปเรสมฺปิ วา วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา’’ติฯ ตสฺส จ คหเณ ปโยชนํ วุตฺตนเยเนว วตฺตพฺพํฯ เต จ โข ยสฺมา อภีตาสุ เอว ชาตีสุ อญฺเญหิ วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา, เต จ ปรินิพฺพุตาปิ โหนฺติฯ เย หิ เต วิญฺญาตา, เตสํ ตทา วตฺตมานสนฺตานานุสาเรน เตสมฺปิ อตีเต ปวตฺติ ญายตีติ สิขาปฺปตฺตํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส วิสยภูตํ ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสู’’ติ วุตฺตํฯ ฉินฺนวฏุมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ อนุสฺสรณา ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณํฯ อาทิ-สทฺเทน ปจฺเจกสมฺพุทฺธพุทฺธสาวกานุสฺสรณานิ คยฺหนฺตีติ วทนฺติฯ