อนิจฺจานุปสฺสนานิ สรูปโต , ปริยายโต จ อนิจฺจภาววิภาวนโตฯ เอส นโย อิตเรสุปิฯ ‘‘อสารกโต’’ติ อิทํ นิจฺจสาราภาววิภาวนํฯ

เอตฺตาวตา กลาปโต ธมฺเม สงฺคเหตฺวา นยโต สมฺมสนมตฺตํ ทสฺสิตํ, น ตาว อนุปทธมฺมวิปสฺสนา วิหิตาติ ‘‘สมฺมสนารมฺภวิธาน’’นฺติฯ วุตฺตํฯ

อินฺทฺริยติกฺขการณนวกกถาวณฺณนา

[699] เอกจฺจสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส มหาปญฺญสฺส นยวิปสฺสนาวเสเนว อุทยพฺพยญาณํ อุปฺปชฺชติ, อิตรสฺส นุปฺปชฺชติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ยสฺส ปน…เป.… น สมฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อุทยพฺพยญาณุปฺปตฺติ หิ อิธ นยวิปสฺสนาย สมฺปชฺชนนฺติ อธิปฺเปตํฯ เตน ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺติ…เป.… อนฺตรา จ อพฺโพสาเนนา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ นวนฺนํ อาการานํ วเสน อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ กตฺวา สปฺปายานิ เสวมาเนน สมฺมสิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

เตนาติ โยคินาฯ นวหากาเรหีติ วกฺขมาเนหิ นวหิ อากาเรหิฯ อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิฯ ติกฺขานีติ ติขิณานิ วิสทานิ สูรานิฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ ขเณ ขเณ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํฯ สงฺขารานนฺติ วิปสฺสิยมานานํ รูปารูปธมฺมานํฯ ขยเมวาติ ปฐมํ อุปฺปาทํ ทิสฺวา ตํ มุญฺจิตฺวา ขยเมว ภงฺคเมว ปสฺสติฯ ตสฺส ตถาขยทสฺสนปสุตสฺส วิปสฺสนาปญฺญา ติกฺขา สูรา วหติ, อิตรานิ จ อินฺทฺริยานิฯ ตตฺถาติ ขยทสฺสเนฯ สกฺกจฺจกิริยายาติ อาทรการิตาย, ยถา ขยทสฺสนปรเมเนว วิปสฺสนาญาณํ ปวตฺตติ, เอวํ ตํ อาทรชาโต สมฺปาเทติฯ สาตจฺจกิริยายาติ อวิจฺเฉทกิริยาย, ยถา วิปสฺสนาญาณํ ขยทสฺสนวเสน นิรนฺตรเมว ปวตฺตติ, เอวํ ยุตฺตปฺปยุตฺโต นํ สมฺปาเทติฯ สปฺปายกิริยายาติ อนุรูปกิริยาย อาวาสาทิสตฺตวิธสปฺปายาเสวนกิริยาย ฯ นิมิตฺตคฺคาเหนาติ ยถา มนสิกโรนฺตสฺส วิปสฺสนาสมาธิ อุปฺปนฺโน, ตสฺส อาการสฺส สลฺลกฺขณวเสน สมถนิมิตฺตคฺคหเณน สมฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธฯ อนุปวตฺตนตายาติ อนุรูปโต ปวตฺตเนน ภาวนาจิตฺตสฺส ลีนภาเว ปีติวีริยธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคานํ อุทฺธตภาเว ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานํ พฺรูหเนนาติ อตฺโถฯ

กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตนฺติ อตฺตโน กาเย อสุจิภาเวน พาหิรกอวิญฺญาณกกุณเป วิย ชีวิเต อหิตาวหปจฺจตฺถิเก วิย นิรเปกฺขจิตฺตํ อุปฏฺฐเปติฯ ตตฺถ จ อภิภุยฺย เนกฺขมฺเมนาติ ตสฺมิํ กายจิตฺเต อนเปกฺขภาเวน อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทเนน อุปฺปนฺนํ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ วีริเยน อภิภวิตฺวา ภาวนํ สมฺปาเทติฯ อนฺตราติ ยถาธิปฺเปตาย ภาวนาสิทฺธิยา อนฺตราวฯ อพฺโพสาเนนาติ อสงฺโกจเนนฯ

เอวํ วุตฺตานนฺติ เอวํ ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺตี’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตานํฯ เอตฺถ จ ยถา นาม สุขุมานํ มุตฺตาปวาฬาทีนํ วิชฺฌเน สุขุมตเรน เวธเนน ภวิตพฺพํ, เอวเมว สณฺหสุขุมานํ รูปารูปธมฺมานํ, ปจฺจยสฺส จ ปริคฺคณฺหเน ติกฺเขน ญาเณน ภวิตพฺพํฯ เตสํ ปน ขยวยทสฺสเน ติกฺขตเรน ภวิตพฺพํฯ ติกฺขตรตา จสฺส นิสานสิลายํ สณฺหมฏฺฐตาย กรเณน วิย ผรสุธาราย นิสิตภาวาปาทเนน อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทเนน สาเธตพฺพาฯ ตญฺจ เยหิ นวหิ อากาเรหิ โหติ, เตสุ ขณิกานํ สงฺขารานํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนาการทสฺสนํ ปฐมํ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ ขยเมว ปสฺสตี’’ติฯ อสติ ญาณสฺส ติกฺขตรภาเว ตทภาวโต เสสินฺทฺริยติกฺขตา ตสฺส สมฺภารภาวโต วุตฺตา, อวินาภาวโต วาฯ สกฺกจฺจกิริยาทิคฺคหณํ ปน ตสฺส อุปายทสฺสนํฯ อสปฺปายานิ โภชนาทีนิ อนุปยุชฺชนาทิวเสน วชฺเชตฺวา สปฺปายานิ มตฺตโส เสวมาเนนฯ รูปารูปธมฺมานํ อจฺจนฺตวิธุรตาย เอกชฺฌํ อสมฺมสิตพฺพตฺตา, ตถา สมฺมสนสฺส จ อิธ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘กาเลน รูปํ สมฺมสิตพฺพํ, กาเลน อรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ จ รูปสฺส โอฬาริกตาย สุวิญฺเญยฺยตฺตา ปฐมํ สมฺมสิตพฺพตา วุตฺตาฯ นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาติ ปฐมํ ตาว อาคมานุสารโต อนุมานวเสน ทฏฺฐพฺพาฯ ตโต ปรํ อนุกฺกเมน พลปฺปตฺเต ภาวนาญาเณ ปจฺจกฺขโตปิ ทิสฺสตีติฯ

รูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถาวณฺณนา

[700] สพฺเพสนฺติ กามาวจราทิอณฺฑชาทิเภทภินฺนานํ สพฺเพสํ สตฺตานํฯ ปฐมํ กมฺมโต นิพฺพตฺตติ ตํมูลกตฺตา อุตุชาทิรูปานํฯ ปรโต ปวตฺตนกกายทสกาทิวเสน ลพฺภมานํ ปพนฺธตฺตยํ, สนฺตติสีสํ วา สนฺธาย ‘‘ติสนฺตติวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ