ยถา รูปกฺขนฺเธ อเภทโต ติวิธํ สมฺมสนํ, เภทโต เตตฺติํสวิธํ, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีสุปีติ อิมมตฺถํ ‘‘เอส นโย’’ติ อติทิสติฯ เตน ขนฺธวเสน ตาว เภทโต ปญฺจสฏฺฐิอธิกา สตํ สมฺมสนวารา ทสฺสิตา โหนฺติฯ อิมินา นเยน ทฺวารฉกฺกาทีสุปิ ยถารหํ สมฺมสนเภโท เวทิตพฺโพฯ

[696] นิยมโต สงฺขตาทิเภทํ โหตีติ เอกํเสน สงฺขตตาทิวิเสสวนฺตํ โหติ อสงฺขตาทิสภาเว อนิจฺจตาย อสมฺภวโตฯ อสฺสาติ อนิจฺจสฺสฯ ปริยายทสฺสนตฺถนฺติ เววจนทสฺสนตฺถํ, ตํ ปน ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทีนํ วเสน เวทิตพฺพํ, น ปุริมานํ ติณฺณํฯ น หิ ตเทว ตสฺส ปริยาโย โหติ, นาปิ สงฺขตปฏิจฺจสมุปฺปนฺนปทานิ หุตฺวา อภาวทีปนโต ปากภาวทีปนโตฯ ปากภาวทีปเนน ปน อนิจฺจตาย สาธนปกฺเข ติฏฺฐนฺติฯ เตเนว หิ สพฺเพสํ ปทานํ ปริยายตาภาวโต ‘‘นานากาเรหิ วา’’ติ วิกปฺปนฺตรํ คหิตํฯ มนสิการปฺปวตฺตีทสฺสนตฺถนฺติ อนิจฺจตาย อุปพฺรูหนมนสิการปวตฺติทสฺสนตฺถํฯ

จตฺตารีสาการอนุปสฺสนากถาวณฺณนา

[697] โสติ โยคาวจโรฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺตเภทสฺส อนิจฺจตาทิสมฺมสนสฺสฯ ถิรภาวตฺถายาติ ทฬฺหภาวตฺถาย อนิจฺจาทิอาการสฺส ปุนปฺปุนํ มนสิกาโร วิย พหุลีการภาวโตฯ ยํ ตํ ภควตา เอตสฺส วิภงฺเค อนิจฺจาทิสมฺมสนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อนุโลมิกนฺติ อริยมคฺคาธิคมสฺส อนุกูลํฯ ขนฺตินฺติ ญาณขนฺติํฯ ญาณญฺหิ วิสยสภาวํ โอคาเหตฺวา ววตฺถาเน ขมติ สหตีติ ขนฺตีติ วุจฺจติฯ สมฺมตฺตนิยามนฺติ อริยมคฺคํฯ โส หิ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิสมฺมตฺตญฺเจว อนิวตฺติธมฺมตาย นิยาโม จาติ วุจฺจติฯ ‘‘อาทินา นเยนา’’ติ อิมินา ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติ, ขนฺธานํ นิโรโธ สุขํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.38) เอวมาทิโก ปาฐเสโส โรคาทิปฏิปกฺขโยชนาวเสน วิตฺถาเรตพฺโพฯ ‘‘ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพาน’’นฺติ วจเนน สงฺขารานํ ทุกฺขโรคตาทิปฏิปกฺโข นิพฺพานสฺส สุขาโรคฺยาทิภาโว ‘‘อาทินา นเยนา’’ติ เอตฺถ นยคฺคหเณน ทีปิโตติฯ อวเสโส สพฺโพ ปาโฐ ปกาสิโต เอว โหตีติฯ

กามญฺเจตํ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมสนํ อนุโลมญาเณ ภาเวตพฺพวิธานํฯ เตนาห ‘‘อนุโลมญาณํ วิภชนฺเตน…เป.… วุตฺต’’นฺติ, อิโต ปฏฺฐาย ปน กตปริจยสฺเสว กิจฺจาวหํ โหตีติ อิธาปิ วุตฺตนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺสาปีติ น เกวลํ กลาปสมฺมสนสฺเสว, อถ โข ยถาทสฺสิตสฺส จตฺตาลีสปฺปเภทสฺส อนิจฺจาทิสมฺมสนสฺสปิฯ ตญฺหิ อนุโลมิกขนฺติปฏิลาภาย, สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนาย จ สํวตฺตนโต เอกํสโต อิจฺฉิตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา…เป.… อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต’’ติ (อ. นิ. 6.98; ปฏิ. ม. 3.36) –

อาทิ สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพฯ ตถา ‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต, ทุกฺขโต, กญฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต, อนตฺตโต’’ติ (ปฏิ. ม. 3.36) วิตฺถาเรตพฺโพฯ

[698] เอเกกํ ขนฺธํ อนิจฺจาทิสมฺมสนสฺส วเสน สมฺมสตีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส ปน สมฺมสนสฺส ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สาธารณตาย ‘‘เอเกกํ ขนฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ อนจฺจนฺติกตายาติ อจฺจนฺติกตาภาวโต, อสสฺสตตายาติ อตฺโถฯ สสฺสตญฺหิ อจฺจนฺติกํ ปราย โกฏิยา อภาวโตฯ อาทิอนฺตวนฺตตายาติ ปุพฺพาปรโกฏิวนฺตตาย, อุทยพฺพยธมฺมโตติ อตฺโถฯ อนิจฺจโต สมฺมสตีติ สมฺพนฺโธฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

อนิจฺจโตติ จ อทฺธุวโตฯ เอตญฺหิ น นิจฺจํ, ขณิกตาย อสทาภาวิตาย วา น อิจฺจํ น อุปคนฺตพฺพนฺติ อนิจฺจํฯ อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตายาติ อุปฺปาเทน, วเยน จ ปติ ปติ ขเณ ขเณ ตํสมงฺคิโน วิพาธนสภาวตฺตา, เตหิ วา สยเมว วิพาเธตพฺพตฺตาฯ อุทยพฺพยวนฺโต หิ ธมฺมา อภิณฺหํ เตหิ ปฏิปีฬิตา เอว โหนฺติ, ยา ปีฬนา ‘‘สงฺขารทุกฺขตา’’ติ วุจฺจติฯ

ทุกฺขวตฺถุตายาติ ติวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส, สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺฐานภาวโตฯ ปจฺจยยาปนียตายาติ ยถารหํ ปจฺจเยหิ ยาเปตพฺพตายฯ โรคมูลตายาติ มูลพฺยาธิ วิย อนุพนฺธพฺยาธีนํ มูลภาวโต, ปททฺวเยนาปิ ยาปฺยโรคสทิสโตติ ทสฺเสติฯ ยาปฺยพฺยาธิ หิ โรโค อิตโร อาพาโธติฯ ทุกฺขตาสูลโยคิตายาติ ติวิธทุกฺขตาสงฺขาเตน รุชฺชเนน ยุชฺชตายฯ กิเลสาสุจิปคฺฆรณตายาติ ยถารหมารมฺมณวเสน, สมนฺนาคมวเสน จ ราคาทิกิเลสาสุจิวิสฺสนฺทนโตฯ อหุตฺวา สมฺภวโต อุปฺปตฺติยา อุทฺธุมาตตาฯ

อนฺโตตุทนตายาติ อพฺภนฺตเร ตุทนโตฯ ทุกฺขเวทนาทโย วิย หิ อิเม สงฺขารา อตฺตภาวสฺส อพฺภนฺตรคตา เอว อุทยพฺพยวเสน ตุทนฺติฯ อริยมคฺคสณฺฑาเสน วินา นีหริตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุนฺนีหรณียตา ตณฺหาทิฏฺฐาภินิเวสทฬฺหภาวโตฯ อฆนฺติ ปาปํ วิย อริยชเนหิ วิครหิตพฺพํฯ สตฺตานํ อนตฺถชนนโต อวฑฺฒิอาวหํ, ปาปสฺส จ วตฺถุภูตํ ขนฺธปญฺจกนฺติ อาห ‘‘วิครห…เป.… อฆโต’’ติฯ อเสริภาวชนกตายาติ ปรวสตาชนนโตฯ ยถา คิลาโน อญฺเญหิ สํเวสนวุฏฺฐาปนาทินา ปรปฏิพทฺธสรีรวุตฺติโก อเสรี, เอวเมเตปิ อเสริภาวชนกาฯ อวสตายาติ อวสวตฺตนโตฯ ยถา ปโรสตนฺโต ปุริโส ปรสฺส วสํ น คจฺฉติ, เอวํ สุภสุขาทิภาเวน วเส วตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยโตฯ อวิเธยฺยตายาติ ‘‘มา ชีรถ, มา มียถา’’ติอาทินา วิธาตุํ อสกฺกุเณยฺยโตฯ ปลุชฺชนตายาติ พฺยาธิอาทีหิ ปกาเรหิ ฉิชฺชนโต วินสฺสนโตฯ เตหิ เอว วา อาพฺยสนโตฯ พฺยสนตฺโถ หิ โลกสทฺโท, ปสทฺโท ภุสตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ พฺยาธิอาทีหิ จ ขนฺธานํ พฺยสนนฺติฯ พฺยสนาวหภาเวน เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลปกฺขิยานํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจนํฯ ขนฺธา จ เอทิสาติ อาห ‘‘อเนกพฺยสนาวหตาย อีติโต’’ติฯ

อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ, ราชทณฺฑาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ ขนฺธา จ เอทิสาติ วุตฺตํ ‘‘อวิทิตานํ…เป.… อุปทฺทวโต’’ติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหโต, อภยปฏิปกฺขโต จ ขนฺธา ภยนฺติ อาห ‘‘สพฺพภยานํ…เป.… ภยโต’’ติฯ

พหิทฺธา ญาติพฺยสนาทีหิ, อชฺฌตฺตํ ราคาทีหิ อนตฺเถหิ อุปสชฺชนฏฺเฐน, อุปสคฺคสทิสตาย จ อุปสคฺโคฯ อุปสคฺโคติ จ เทวตูปสํหารวเสน ปวตฺโต พฺยาธิอาทิอนตฺโถฯ โส อตฺถกาเมน มุหุตฺตมฺปิ น อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อเนเกหิ…เป.… อุปสคฺคโต’’ติฯ โทสูปสฏฺฐตายาติ อารมฺมณโต, สมฺปโยคโต จ ราคาทิโทเสหิ อุเปตตายฯ โลกธมฺมา ลาภาทิเหตุกา อนุนยปฏิฆา, เตหิ, พฺยาธิอาทีหิ จ อนวฏฺฐิตตา ปจลิตตาฯ

อุปกฺกเมนาติ อตฺตโน, ปรสฺส วา ปโยเคนฯ สรเสนาติ สภาเวนฯ ปภงฺคุปคมนสีลตา ภิทุรตาฯ สพฺพาวตฺถนิปาติตายาติ รุกฺขผลํ วิย อติตรุณกาลโต ปฏฺฐาย สพฺพาสุ อวตฺถาสุ นิปตนสีลตายฯ อนิปตสฺสปิ สพฺเพน สพฺพํ อสารตาย ถิรภาวสฺส อภาวตายฯ ถิรญฺหิ ธุวํ นาม โหติฯ ตายิตุํ รกฺขิตุํ อสมตฺถตาย น ตายโนติ อตายโน, ตพฺภาโว อตายนตาฯ ตาณาสีสาย อุปคตสฺส อลพฺภเนยฺยเขมตาฯ ทุกฺขภีติยา อุปลียนาธิปฺปาเยน อลฺลียิตุํฯ ทุกฺขนิวตฺตนํ เลณกิจฺจํฯ ชาติอาทิภยานํ หิํสนํ วิธมนํ ภยสารกตฺตํฯ ยถาปริกปฺปิเตหีติ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนหิ พาเลหิ ปริกปฺปิตปฺปกาเรหิฯ ริตฺตตายาติ วิวิตฺตตาย, วิรหิตตายาติ อตฺโถฯ อนฺโตสาราภาโว ริตฺตตาฯ สา เอว จ ตุจฺฉตาติ อาห ‘‘ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต’’ติฯ อปฺปกตฺตาติ ปริตฺตตฺตา, ลามกตฺตา วาฯ ธุวสาราภาวาทีหิ สทฺธิํ อตฺตสาราภาวํ ริตฺตปเทน วตฺวา นิพฺพตฺติตมตฺตสาราภาวเมว สุญฺญปเทน ทสฺเสตุํ ‘‘สามิ…เป.… สุญฺญโต’’ติ วุตฺตํฯ ยถา เกนจิ สามิอาทิลกฺขเณน อตฺตนา สุญฺญา เอเต, เอวํ สยมฺปิ อตํสภาโวติ อาห ‘‘สยญฺจ…เป.… อนตฺตโต’’ติฯ น อตฺตาติ หิ อนตฺตาติฯ

ปวตฺติทุกฺขตายาติ ภวปวตฺติทุกฺขภาวโตฯ ภวปวตฺติ จ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อนิจฺจาทิอากาเรน ปวตฺตนเมว, โส จ อาทีนโวฯ ยถาห ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาฯ อยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อาทีนโว’’ติฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตายา’’ติฯ อาทีนนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ยถา ‘‘เอกมนฺต’’นฺติ (ที. นิ. 1.165), อติวิย กปณนฺติ อตฺโถฯ ภุสตฺโถ หิ อยํ อา-กาโรฯ

ยถา ‘‘ทฺวิธา ฉิทฺทกํ วิจฺฉิทฺทก’’นฺติ เอตฺถ ทฺวิ-สทฺทสฺส อตฺเถ วิ-สทฺโท, เอวมิธาปีติ อาห ‘‘ทฺเวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโต’’ติฯ วิปริณาโม จ วิปรีตสภาวาปตฺติฯ ทุพฺพลตายาติ สรสภิทุรตาย พลาภาวโตฯ ทุพฺพลมฺปิ กิญฺจิ มุทุกมฺมญฺญาภาเวน ทุปฺปธํสิยาฯ อิเม ปน สุปธํสิยา เอวาติ อาห ‘‘เผคฺคุ วิย สุขภญฺชนียตาย จา’’ติฯ อฆสฺส ปาปสฺส เหตุตา อฆเหตุตาฯ ขนฺธปฏิพทฺธเมว หิ สพฺพํ กิพฺพิสนฺติฯ อิเม รูปาทโย สุขเหตุ, น ทุกฺขเหตูติ ชนิตวิสฺสาสานํ หนนสีลตาย, ขนฺเธสุ หิ ‘‘เอตํ มมา’’ติ คาหวเสน สตฺตา พฺยสนํ ปาปุณนฺติ, วิสฺสาสํ วา หนนฺตีติ วิสฺสาสฆาติโน, ตพฺภาวโตฯ

วิคตภวตายาติ อปคตวฑฺฒิตายฯ วิภวตณฺหา, วิภวทิฏฺฐิ จ วิภโว อุตฺตรปทโลเปน, ตโต วิภวโต, ปิตุสทิสสฺส วา สภาวเหตุโน วิภวโต วินาสโต สมฺภูตตายฯ อาสวานํ อารมฺมณาทินา ปจฺจยภาโว อาสวปทฏฺฐานตาฯ พีชาทิโก อสาธารโณ เหตุ, ภูตสลิลาทิโก สาธารโณ ปจฺจโยฯ เอส นโย อชฺฌตฺเตปิฯ เตหิ สเมจฺจ สมฺภูย กโต สงฺขโตฯ มจฺจุมารสฺส อธิฏฺฐานภาเวน, กิเลสมารสฺส ปจฺจยภาเวน สํวฑฺฒนโต อามิสภูตตา, ขนฺธาปิ ขนฺธานํ อามิสภูตา ปจฺจยภาเวน สํวฑฺฒนโต, ตทนฺโตคธา อภิสงฺขาราฯ เทวปุตฺตมารสฺส ปน ‘‘มเมต’’นฺติ อธิมานวเสน อามิสภาโวติ ขนฺธาทิมารานมฺปิ อิเมสํ ยถารหํ อามิสภูตตา วตฺตพฺพาฯ ธมฺมสทฺโท ‘‘ชาติธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.373; ปฏิ. ม. 1.33) วิย ปกติอตฺโถ , ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 718 อาทโย) วิย เหตุอตฺโถ จาติ อาห ‘‘ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย, โสกปริเทวอุปายาสเหตุตายา’’ติฯ สํกิเลสตฺตยคฺคหเณน ตเทกฏฺฐานํ ทสนฺนํ กิเลสวตฺถูนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตทารมฺมณาปิ หิ ธมฺมา ตทนติวตฺตนโต สํกิเลสิกา เอวฯ ตถา ขุทฺทา, ตณฺหา, ชฏาทีสุ สรีรสฺส, สํกิเลสสฺส จ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

จตฺตารีสาปิ สมฺมสนานิ ตีสุ อนุปสฺสนาสุ อนฺโตคธาเนวาติ ตทนฺโตคธภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อนิจฺจานุปสฺสนานิ สรูปโต , ปริยายโต จ อนิจฺจภาววิภาวนโตฯ เอส นโย อิตเรสุปิฯ ‘‘อสารกโต’’ติ อิทํ นิจฺจสาราภาววิภาวนํฯ

เอตฺตาวตา กลาปโต ธมฺเม สงฺคเหตฺวา นยโต สมฺมสนมตฺตํ ทสฺสิตํ, น ตาว อนุปทธมฺมวิปสฺสนา วิหิตาติ ‘‘สมฺมสนารมฺภวิธาน’’นฺติฯ วุตฺตํฯ

อินฺทฺริยติกฺขการณนวกกถาวณฺณนา

[699] เอกจฺจสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส มหาปญฺญสฺส นยวิปสฺสนาวเสเนว อุทยพฺพยญาณํ อุปฺปชฺชติ, อิตรสฺส นุปฺปชฺชติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ยสฺส ปน…เป.… น สมฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อุทยพฺพยญาณุปฺปตฺติ หิ อิธ นยวิปสฺสนาย สมฺปชฺชนนฺติ อธิปฺเปตํฯ เตน ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺติ…เป.… อนฺตรา จ อพฺโพสาเนนา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ นวนฺนํ อาการานํ วเสน อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ กตฺวา สปฺปายานิ เสวมาเนน สมฺมสิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

เตนาติ โยคินาฯ นวหากาเรหีติ วกฺขมาเนหิ นวหิ อากาเรหิฯ อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิฯ ติกฺขานีติ ติขิณานิ วิสทานิ สูรานิฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ ขเณ ขเณ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํฯ สงฺขารานนฺติ วิปสฺสิยมานานํ รูปารูปธมฺมานํฯ ขยเมวาติ ปฐมํ อุปฺปาทํ ทิสฺวา ตํ มุญฺจิตฺวา ขยเมว ภงฺคเมว ปสฺสติฯ ตสฺส ตถาขยทสฺสนปสุตสฺส วิปสฺสนาปญฺญา ติกฺขา สูรา วหติ, อิตรานิ จ อินฺทฺริยานิฯ ตตฺถาติ ขยทสฺสเนฯ สกฺกจฺจกิริยายาติ อาทรการิตาย, ยถา ขยทสฺสนปรเมเนว วิปสฺสนาญาณํ ปวตฺตติ, เอวํ ตํ อาทรชาโต สมฺปาเทติฯ สาตจฺจกิริยายาติ อวิจฺเฉทกิริยาย, ยถา วิปสฺสนาญาณํ ขยทสฺสนวเสน นิรนฺตรเมว ปวตฺตติ, เอวํ ยุตฺตปฺปยุตฺโต นํ สมฺปาเทติฯ สปฺปายกิริยายาติ อนุรูปกิริยาย อาวาสาทิสตฺตวิธสปฺปายาเสวนกิริยาย ฯ นิมิตฺตคฺคาเหนาติ ยถา มนสิกโรนฺตสฺส วิปสฺสนาสมาธิ อุปฺปนฺโน, ตสฺส อาการสฺส สลฺลกฺขณวเสน สมถนิมิตฺตคฺคหเณน สมฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธฯ อนุปวตฺตนตายาติ อนุรูปโต ปวตฺตเนน ภาวนาจิตฺตสฺส ลีนภาเว ปีติวีริยธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคานํ อุทฺธตภาเว ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานํ พฺรูหเนนาติ อตฺโถฯ