20. มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

สมฺมสนญาณกถาวณฺณนา

[692] เอวํ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ญตฺวา ฐิตํ ญาณนฺติ อยํ อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตา วีถิปฏิปนฺนา วิปสฺสนาปญฺญา อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค, อยํ โอภาสาทิเภโท ทสวิโธ อุปกฺกิเลโส น มคฺโคติ เอวํ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ยาถาวโต ววตฺถเปตฺวา ฐิตํ ญาณํฯ

อตีตาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน ธมฺเม กลาปโต สงฺขิปิตฺวา สมฺมสนํ กลาปสมฺมสนํ, อยํ กิร ชมฺพุทีปวาสีนํ อภิลาโปฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูป’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.361; 2.113; 3.86; อ. นิ. 4.181) นเยน หิ ธมฺมานํ วิปสฺสนา นยวิปสฺสนา, อยํ กิร ตมฺพปณฺณิทีปวาสีนํ อภิลาโปฯ เตเนวาห ‘‘กลาปสมฺมสนสงฺขาตาย นยวิปสฺสนายา’’ติฯ ตาว-สทฺโท กมตฺโถ, เตน สมฺมสนปฺปการานํ พหุเภทตํ ทีเปติฯ พหุภาวโต หิ เตสํ ปฐมํ นยวิปสฺสนาย โยคารมฺภํ อนุสาสติ ‘‘นยวิปสฺสนาย ตาว โยโค กรณีโย’’ติฯ กสฺมาติ โจทกวจนํฯ ตสฺสายํ อธิปฺปาโย – ยทิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ สมฺปาเทตพฺพา, อถ กสฺมา ‘‘นยวิปสฺสนาย อาทิโต โยโค กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตนฺติฯ อิตโร ตสฺสายํ อธิคมูปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อารทฺธวิปสฺสกสฺสา’’ติอาทิมาหฯ เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘วิปสฺสนาย สติ อุทยพฺพยญาณุปฺปาโท, อุทยพฺพยญาเณ สติ โอภาสาทิอุปกฺกิเลสสมฺภโว, ตโต มคฺคามคฺคววตฺถานํ, ตสฺมา ตสฺส อาทิโตว อารมฺภสฺส สมฺภโว นตฺถีติ วิปสฺสนา ปฐมํ อารทฺธพฺพา’’ติฯ เอวมฺปิ ปฐมํ นยวิปสฺสนาว กสฺมา อารทฺธพฺพาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาย จ กลาปสมฺมสนํ อาที’’ติฯ ตญฺหิ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน ปวตฺตนโต อาทิกมฺมิกสฺส สุกรํ สมฺมสนนฺติ อาทิภูตํฯ

ตสฺมาติ อาทิภูตตฺตาฯ อถ วา ตสฺมาติ ยสฺมา อารทฺธวิปสฺสกสฺส…เป.… กลาปสมฺมสนํ อาทิ, ตสฺมาฯ เอตนฺติ กลาปสมฺมสนํฯ อปิจาติอาทิ กลาปสมฺมสนสฺเสว วิปสฺสนาย อาทิภาเว อุปจยเหตุทสฺสนํฯ

อุทยพฺพยญาณปริโยสานา ตีรณปริญฺญา, อสมฺปตฺเต เอว จ อุทยพฺพยญาเณ มคฺคามคฺคววตฺถานํ โหตีติ อาห ‘‘ตีรณปริญฺญาย วตฺตมานายา’’ติฯ กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพติ เอตฺถาปิ ตสฺเสว ปฐมารมฺเภ การณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา กลาปสมฺมสนํ นาม เอกวิสุทฺธิยมฺปิ น อนฺโตคธํ, เอกจฺเจ จ ตํ อนามสิตฺวาว วิปสฺสนาจารํ วณฺเณนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ ตํ สุตฺตนฺเตสุ เอกเทเสน, อนวเสสโต จ ทสฺสิตํฯ ปฏิสมฺภิทายํ อาทิกมฺมิกานํ มนสิการสุกรตาย วิปสฺสนาย อาทิภาเวน ฐปิตํฯ วิปสฺสนฺตสฺส จ โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ มคฺคามคฺคญาณสมฺภโว, ตสฺมา ‘‘ตํ สมฺปาเทตุกาเมนา’’ติอาทินา อยํ วิจาโร กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[693] ตตฺราติ ตสฺมิํ ตีรณปริญฺญาย ญาตปริญฺญานนฺตรภาเว, ตาสุ วา ปริญฺญาสุฯ วินิจฺฉโยติ สรูปโต, กิจฺจโต, ภูมิโต จ สนฺนิฏฺฐานํฯ โลกุตฺตราปิ ปุริมสฺมิํ สจฺจทฺวเย มคฺคสมฺปยุตฺตา ติวิธาปิ ปริญฺญา กิจฺจวเสน ลพฺภตีติ ‘‘โลกิยปริญฺญา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ สภาวธมฺมานํ ลกฺขณสลฺลกฺขณโต เญยฺยอภิมุขา ปญฺญา อภิญฺญาปญฺญาฯ ญาตฏฺเฐติ ญาตภาวนิมิตฺตํฯ อภิญฺเญยฺยสฺส ชานนเหตุ ‘‘ญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ปริญฺญาปญฺญาติ อนิจฺจาทิลกฺขณานิ ปริจฺฉิชฺช ชานนปญฺญาฯ ตีรณฏฺเฐติ สมฺมสนภาวเหตุฯ ปหานปญฺญาติ ปหาตพฺพสฺส ปชหนปญฺญาฯ เวทยิตาทิลกฺขณวิธุรตาย รุปฺปนลกฺขณํ ปจฺจตฺตลกฺขณํ วุตฺตํฯ เตสํเยว ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน คหิตธมฺมานํเยวฯ ยถา ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณานิ ตีสุปิ ขเณสุ สลฺลกฺขิตพฺพานิ ปฏินิยตรูปตาย สภาวสิทฺธาเนว หุตฺวา คยฺหนฺติ, น เอวมนิจฺจตาทิลกฺขณานิฯ ตานิ ปน ภงฺคุทยพฺพยปีฬาวสวตฺตนาการมุเขน คเหตพฺพโต สมาโรปิตรูปานิ วิย คยฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สามญฺญลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติฯ โลกิยปริญฺญานํเยว อธิปฺเปตตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาว ‘‘ปหานปริญฺญา’’ติ วุตฺตาฯ

สงฺขารปฏิจฺเฉทโตติ นามรูปววตฺถานโต, ยา ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธี’’ติ วุตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘ขนฺธาทีนํ วิปสฺสนาย ภูมิภาวโต สพฺโพปิ ขนฺธาทิวิจาโร สงฺขารปริจฺเฉโท’’ติ วทนฺติฯ

‘‘ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจ’’นฺติ อิมินา นามรูปปจฺจยปริคฺคหปญฺญานํ ตีรณปหานาสมตฺถตํ ทสฺเสติ ฯ ตาสมฺปิ ปน ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺติ อรูปรูปานํ สาธารณาการสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺติยา เอเกนากาเรน ตีรณปริยาโย, ทิฏฺฐิกงฺขาวิกฺขมฺภเนน ปหานปริยาโย ลพฺภตีติ สิยา ตีรณปหาเนสุปิ อาธิปจฺจนฺติ วทนฺติฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ปน ยถา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยาว สงฺขารปริจฺเฉทตา, เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย เอว ตีรณปหานกิจฺจตา เวทิตพฺพาฯ เอวํ หิ ติสฺโสปิ ปริญฺญา ววตฺถิตา โหนฺติ, อญฺญถา สงฺกาโร สิยาฯ ตีรณปริญฺญาย ภูมิ ตตฺถ ปญฺญาย อนิจฺจตาทิลกฺขณสนฺตีรณโตฯ เตนาห ‘‘เอตสฺมิํ…เป.… อาธิปจฺจ’’นฺติฯ กามํ อุทยพฺพยญาณมฺปิ กญฺจิ มิจฺฉาภินิเวสํ ปชหติ, ตสฺส ปน อถามคตตฺตา น สาติสยํ ปหานนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภงฺคานุปสฺสนํ อาทิํ กตฺวา อุปริ ปหานปริญฺญาย ภูมี’’ติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโตติ อนิจฺจาการโต สงฺขาเร อนุปสฺสนฺโต สมฺมสนฺโตฯ นิจฺจสญฺญนฺติ ‘‘เต นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตํ มิจฺฉาสญฺญํฯ สญฺญาสีเสน ทิฏฺฐิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิฯ นิพฺพินฺทนฺโตติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิสมฺภูตาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย สงฺขาเร นิพฺพิชฺชนวเสน ปสฺสนฺโตฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํฯ วิรชฺชนฺโตติ วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนวเสน ยถา สงฺขาเรสุ ราโค นุปฺปชฺชติ, เอวํ อนุปสฺสนฺโตฯ ตถาภูโต หิ ราคํ ปชหตีติ วุจฺจติฯ นิโรเธนฺโตติ นิโรธานุปสฺสนาย ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, น อายติํ ปุนพฺภววเสน อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ อนุปสฺสนฺโตฯ ตถาภูโต หิ สงฺขารานํ สมุทยํ ปชหติ นาม อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนโตฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโตติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย ยถา สงฺขารา น ปุน อาทิยนฺติ, เอวํ โวสฺสชฺชนฺโตฯ เตนาห ‘‘อาทานํ ปชหตี’’ติ, นิจฺจาทิวเสน วา คหณํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถฯ สาธิตตฺตาติ สมฺปาทิตตฺตาฯ อิตราติ ตีรณปหานปริญฺญาฯ เอวํ ปริญฺญา นิทฺทิสิตฺวา ปริญฺญากฺกมวเสนปิ กงฺขาวิตรณานนฺตรํ ‘‘กลาปสมฺมสเน โยโค กาตพฺโพ’’ติ ยฺวายมตฺโถ วุตฺโต, ตํ นิคมวเสน ปจฺจาหรนฺโต ‘‘เตน วุตฺต’’นฺติอาทิมาห, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

[694] ตตฺราติ ตสฺมิํ กลาปสมฺมสเน วิภาเวตพฺเพ, ตสฺส วา กลาปสมฺมสนสฺส อาทิภาเวฯ อยํ ปาฬีติ ทสฺสิยมานํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิมาหฯ

ตตฺถ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญาติ อตีตาทิเภทภินฺเน ธมฺเม เอกโต สงฺคเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน วินิจฺฉเย สาเธตพฺเพ ตํสาธนียา ปญฺญาฯ สมฺมสเน อนิจฺจตาทิวเสน ตีรเณ ญาณนฺติ ปวุจฺจติ, สา กถํ โหตีติ อตฺโถฯ ววตฺถาเน สมฺมสเนติ จ นิปฺผาเทตพฺเพ ภุมฺมวจนํฯ ยํ กิญฺจิ รูปนฺติอาทีนิ ปทานิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปตีติอาทีนิ ปน ยสฺมา ปรโต วณฺณิยิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตตฺเถว เนสํ อตฺถํ วิภาวยิสฺสามฯ

ปาฬิววตฺถานํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – เอตฺถ หิ อาทิกมฺมิกานํ วิปสฺสนามนสิการสุขตฺถํ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูป’’นฺติอาทินา ปฐมํ ตาว ปญฺจกฺขนฺธา อตีตาทิวิภาคมุเขน คหิตา, เต ปน ขนฺธา ยสฺมา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมวเสน วิภาคํ ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ ทฺวารฉกฺกาทิวเสน ทส ฉกฺกา คหิตาฯ ยสฺมา ปน ลกฺขเณสุ อนตฺตลกฺขณํ ทุกฺขวิภาคํ, ตสฺมา ตสฺส วิภาวนาย ฉ ธาตุโย คหิตาฯ ตโต เยสุ กสิเณสุ อิโต พาหิรกานํ อตฺตาภินิเวโส, ตานิ อิเมสํ ฌานานํ อารมฺมณภาเวน อุปฏฺฐานาการมตฺตานีติ ทสฺสนตฺถํ ทส กสิณานิ คหิตานิฯ ตโต ทุกฺขานุปสฺสนาย ปริวารภาเวน ปฏิกฺกูลาการวเสน ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา คหิตาฯ ปุพฺเพ ขนฺธวเสน สงฺเขปโต คหิตา ธมฺมา นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน, วิตฺถารนเยน จ มนสิ กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย จ คหิตาฯ เตสุ อิเม ธมฺมา สติปิ สุญฺญนิรีหอพฺยาปารภาเว ธมฺมสภาวโต อาธิปจฺจวเสน ปวตฺตนฺตีติ อนตฺตลกฺขณวิภาวนตฺถํ อินฺทฺริยานิ คหิตานิฯ เอวํ อเนกเภทภินฺนาปิเม ธมฺมา ภูมิตฺตยปริยาปนฺนตาย ติวิธาว โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ติสฺโส ธาตุโย คหิตาฯ

เอตฺตาวตา นิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปวตฺตํ ทสฺเสตุํ กามภวาทโย นว ภวา คหิตาฯ เอตฺตเก อภิญฺเญยฺยวิเสเส ปวตฺตมนสิการโกสลฺเลน สณฺหสุขุเมสุ นิพฺพตฺติตมหคฺคตธมฺเมสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพติ ทสฺสนตฺถํ ฌานปฺปมญฺญารุปฺปานิ คหิตานิฯ ตตฺถ ฌานานิ นาม วุตฺตาวเสสารมฺมณานิ รูปาวจรชฺฌานานิฯ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคโต อิเม ธมฺมา ภินฺทิตฺวา มนสิ กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ คหิตานิฯ ปจฺจยาการมนสิกาโร หิ ลกฺขณตฺตยํ สุเขน, สุฏฺฐุตรญฺจ วิภาเวติ, ตสฺมา ปจฺฉโต คหิโตฯ

เอวเมเต สมฺมสนียภาเวน คหิตา ขนฺธาทิวเสน โกฏฺฐาสโต ปญฺจวีสติวิธาฯ ปเภทโต ปน อตีตาทิเภทํ อนามสิตฺวาว คยฺหมานา ทฺวีหิ อูนานิ ทฺเวสตานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ อนิจฺจโต ววตฺถเปตีติอาทิโก ปฐโม ลกฺขณววตฺถาปนวาโรฯ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติอาทิโก ทุติโย เหตุวาโร ลกฺขณานํ เหตุกิตฺตนโตฯ อนิจฺจํ สงฺขตนฺติอาทิโก ปน เหตุปติฏฺฐาปนวาโร ปากฏภาวสลฺลกฺขณโตฯ ขยฏฺเฐนาติ หิ ขยสภาวโต ยสฺมา รูปํ ขยสภาวํ อุปฺปชฺชิตฺวา ขยํ วยํ เภทํ คจฺฉติ, ตสฺมา อนิจฺจนฺติ อตฺโถฯ ภยฏฺเฐนาติ ภายิตพฺพภาวโต ยสฺมา รูปํ ปภงฺคุรตาย ภยานกํ, ตสฺมา ทุกฺขนฺติฯ เตนาห ภควา ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 30.15, 45, 46, 76, 85; 2.4.14; ปฏิ. ม. 2.10)ฯ อสารกฏฺเฐนาติ อสารกภาวโต, อตฺตสารวิรหโตติ อตฺโถฯ ตติยวาเร ปน ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วตฺวา ตสฺส เหตุํ ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘สงฺขต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตํ, อนุรูเป จ ปจฺจเย ปฏิจฺจ, น วินา เตหิ สมํ, สมฺมา จ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมา ขยวยวิราคนิโรธธมฺมนฺติฯ น หิ ปจฺจยนิพฺพตฺตํ อนิรุชฺฌนกํ นาม อตฺถิฯ เตนาห ภควา ‘‘ยํ ตํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. 5.379)ฯ เอเตน อนิจฺจา ปถวีธาตุ ปจฺจยนิพฺพตฺตตฺตา ตทญฺญํ ปจฺจยนิพฺพตฺตํ วิยาติ ทสฺเสติฯ เอส นโย เสสธมฺเมสุปิฯ

อิทานิ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สงฺขตธมฺมานํ อนิจฺจตํ ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘ชาติปจฺจยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนิจฺจลกฺขณสฺเสว เจตฺถ ปติฏฺฐาปนํ ตสฺมิํ ปติฏฺฐาปิเต เสสลกฺขณทฺวยสฺสปิ ปติฏฺฐาปนสิทฺธิโตฯ

อิมินา เปยฺยาเลน อิเม ธมฺมราสโย สํขิตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตา ธมฺมา, ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ อิทํ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.3; สํ. นิ. 4.46) ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺเต ธมฺเม ทสฺเสตฺวา เตสํ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ อภิญฺเญยฺยํ…เป.… วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺย’’นฺติ อาคตตฺตา วุตฺตํฯ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.48) ปน ‘‘ยํ กิญฺจิ รูป’’นฺติอาทินา ปฐมํ ปญฺจกฺขนฺเธ ทสฺเสตฺวา ‘‘จกฺขุ’’นฺติอาทินา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตา ธมฺมา ทสฺสิตาฯ ตถาทสฺสเน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อิเม ธมฺมราสโย สํขิตฺตาติ ปาฬิยํ วิตฺถารโต อาคตตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาหฯ เตเนวาห ‘‘ตํ ตตฺถ…เป.… สํขิตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ ตนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ เอตฺถาติ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเสฯ ‘‘วิญฺญาณํ มโน ธมฺมา’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ โกฏฺฐาเส เย โลกุตฺตรธมฺมา อาคตาฯ เกจิ ปน ‘‘เอตฺถาติ ปฏิสมฺภิทาย’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ สมฺมสนุปคา เอว หิ ธมฺมา ปฏิสมฺภิทายํ คหิตา สมฺมสนวารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส (ปฏิ. ม. 1.3; สํ. นิ. 4.46) วิย สพฺเพว อภิญฺเญยฺยา ธมฺมาฯ เย รูปารูปธมฺมาฯ ยสฺสาติ โยคิโนฯ เตสุ เตน สมฺมสนํ อารภิตพฺพํ ยถาปากฏํ วิปสฺสนาภินิเวโสติ กตฺวาฯ ปจฺฉา ปน อนุปฏฺฐหนฺเตปิ อุปาเยน อุปฏฺฐหาเปตฺวา อนวเสสโตว สมฺมสิตพฺพาฯ

[695] ‘‘อตีตํ รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา อนิจฺจโต สมฺมสนสฺส อตีตาทิวิภาคา ปวตฺติฏฺฐานภูตาติ อาห ‘‘เอกาทสหิ โอกาเสหี’’ติฯ ววตฺถาปนํ นาม สนฺนิฏฺฐานํฯ อนิจฺจโต สนฺนิฏฺฐานญฺเจตฺถ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วิปสฺสนาวาติ อาห ‘‘อนิจฺจนฺติ สมฺมสตี’’ติฯ

กถนฺติ สมฺมสนากาโร ปุจฺฉิโตติ ตํ ปรโต อิเธว ปาฬิยํ ทุติยวาเร วุตฺตนเยเนวาติ สงฺเขเปเนว วิสฺสชฺเชติฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ หี-ติ เหตุอตฺเถ นิปาโตฯ ยสฺมา ‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนา’’ติ เอวํ วุตฺตํ, ตสฺมา อิมินา วุตฺตนเยน อนิจฺจนฺติ สมฺมสตีติ โยชนาฯ

เอวมฺปิ สงฺเขโปเยวาติ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตีเตติ อตีเต ภเวฯ อาทิกมฺมิกสฺส หิ อิทํ สมฺมสนวิธานํ, ตสฺมา ภววเสน อทฺธาเภโท อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘นยิมํ ภวํ สมฺปตฺตนฺตี’’ติฯ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ อตีตภเว ปริยาปนฺนํ รูปํ, ตํ อตีเตเยว ภเว ขีณํ, ตโต น อิมํ ภวํ สมฺปตฺตํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ขยสภาวตฺตาติ สมฺมสตีติฯ เอส นโย ยํ อนาคตนฺติอาทีสุปิฯ

ยํ พหิทฺธา, ตมฺปิ พหิทฺธา เอว ขียติ, น อชฺฌตฺตภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ, ยํ โอฬาริกํ, ตมฺปิ ตตฺเถว ขียตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

อิทํ สพฺพมฺปีติ อิทํ อตีตาทิเภทสฺส รูปสฺส สมฺมสนโต สพฺพํ เอกาทสวิธมฺปิ สมฺมสนํ เอกํ สมฺมสนํ อนิจฺจโต สมฺมสนนฺติ กตฺวาฯ

ตนฺติ ตํ เอกาทสวิธมฺปิ รูปํฯ สปฺปฏิภยตายาติ ภยานกตายฯ ภยาวหํ โหตีติ อปฺปหีนวิปลฺลาสสฺส ‘‘อหํ วินสฺสามิ, มม สนฺตกํ วินสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺตสฺส ภยชนกํ โหติฯ สีโหปมสุตฺเต เทวานํ วิยาติ สีโหปมสุตฺเต เทสิยมาเน เทวานํ วิยฯ ตตฺถ หิ –

‘‘ยทา ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป.… โส ธมฺมํ เทเสติ ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโมฯ อิติ เวทนา… อิติ สญฺญา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิญฺญาณํ, อิติ วิญฺญาณสฺส สมุทโย, อิติ วิญฺญาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติฯ เยปิ เต, ภิกฺขเว, เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺฐิติกา, เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ ‘อนิจฺจาว กิร โภ มยํ สมานา นิจฺจมฺหาติ อมญฺญิมฺห, อทฺธุวาว…เป.… อสสฺสตาว กิร โภ มยํ สมานา สสฺสตมฺหาติ อมญฺญิมฺห, มยมฺปิ กิร โภ อนิจฺจา อทฺธุวา อสสฺสตา สกฺกายปริยาปนฺนา’’’ติ (สํ. นิ. 3.78; อ. นิ. 4.33) –

เอวํ เทวานํ ภยุปฺปตฺติ อาคตาฯ

ขนฺธปญฺจกํ, ตเทกเทโส วา อตฺตวาทีหิ ‘‘อตฺตา’’ติ ปริกปฺปียติ, ตญฺจ เอกนฺตโต อนิจฺจํ, ทุกฺขญฺจาติ อาห ‘‘ยญฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติอาทิฯ ตีสุ ทุกฺขตาสุ สงฺขารทุกฺขตาว พฺยาปินี, ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ จ อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจตํ วา อุทยพฺพยปฏิปีฬนํ วา’’ติฯ อตฺตา อภวิสฺสาติ ‘‘การโก เวทโก สยํวสี’’ติ เอวํภูโต อตฺตา อภวิสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ สติ รูปสฺส อาพาธาย สํวตฺตนํ อยุชฺชมานกํ สิยาฯ

ยถา รูปกฺขนฺเธ อเภทโต ติวิธํ สมฺมสนํ, เภทโต เตตฺติํสวิธํ, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีสุปีติ อิมมตฺถํ ‘‘เอส นโย’’ติ อติทิสติฯ เตน ขนฺธวเสน ตาว เภทโต ปญฺจสฏฺฐิอธิกา สตํ สมฺมสนวารา ทสฺสิตา โหนฺติฯ อิมินา นเยน ทฺวารฉกฺกาทีสุปิ ยถารหํ สมฺมสนเภโท เวทิตพฺโพฯ

[696] นิยมโต สงฺขตาทิเภทํ โหตีติ เอกํเสน สงฺขตตาทิวิเสสวนฺตํ โหติ อสงฺขตาทิสภาเว อนิจฺจตาย อสมฺภวโตฯ อสฺสาติ อนิจฺจสฺสฯ ปริยายทสฺสนตฺถนฺติ เววจนทสฺสนตฺถํ, ตํ ปน ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทีนํ วเสน เวทิตพฺพํ, น ปุริมานํ ติณฺณํฯ น หิ ตเทว ตสฺส ปริยาโย โหติ, นาปิ สงฺขตปฏิจฺจสมุปฺปนฺนปทานิ หุตฺวา อภาวทีปนโต ปากภาวทีปนโตฯ ปากภาวทีปเนน ปน อนิจฺจตาย สาธนปกฺเข ติฏฺฐนฺติฯ เตเนว หิ สพฺเพสํ ปทานํ ปริยายตาภาวโต ‘‘นานากาเรหิ วา’’ติ วิกปฺปนฺตรํ คหิตํฯ มนสิการปฺปวตฺตีทสฺสนตฺถนฺติ อนิจฺจตาย อุปพฺรูหนมนสิการปวตฺติทสฺสนตฺถํฯ

จตฺตารีสาการอนุปสฺสนากถาวณฺณนา

[697] โสติ โยคาวจโรฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺตเภทสฺส อนิจฺจตาทิสมฺมสนสฺสฯ ถิรภาวตฺถายาติ ทฬฺหภาวตฺถาย อนิจฺจาทิอาการสฺส ปุนปฺปุนํ มนสิกาโร วิย พหุลีการภาวโตฯ ยํ ตํ ภควตา เอตสฺส วิภงฺเค อนิจฺจาทิสมฺมสนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อนุโลมิกนฺติ อริยมคฺคาธิคมสฺส อนุกูลํฯ ขนฺตินฺติ ญาณขนฺติํฯ ญาณญฺหิ วิสยสภาวํ โอคาเหตฺวา ววตฺถาเน ขมติ สหตีติ ขนฺตีติ วุจฺจติฯ สมฺมตฺตนิยามนฺติ อริยมคฺคํฯ โส หิ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิสมฺมตฺตญฺเจว อนิวตฺติธมฺมตาย นิยาโม จาติ วุจฺจติฯ ‘‘อาทินา นเยนา’’ติ อิมินา ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติ, ขนฺธานํ นิโรโธ สุขํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.38) เอวมาทิโก ปาฐเสโส โรคาทิปฏิปกฺขโยชนาวเสน วิตฺถาเรตพฺโพฯ ‘‘ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพาน’’นฺติ วจเนน สงฺขารานํ ทุกฺขโรคตาทิปฏิปกฺโข นิพฺพานสฺส สุขาโรคฺยาทิภาโว ‘‘อาทินา นเยนา’’ติ เอตฺถ นยคฺคหเณน ทีปิโตติฯ อวเสโส สพฺโพ ปาโฐ ปกาสิโต เอว โหตีติฯ