13. อภิญฺญานิทฺเทสวณฺณนา

ทิพฺพโสตธาตุกถาวณฺณนา

[400] ตตฺถาติ ทิพฺพโสตธาตุยา นิทฺเทเสฯ อภิญฺญาปาฬิยา หิ นิทฺเทสมุเขน อภิญฺญานํ นิพฺพตฺตนวิธิ วิธียติฯ อภิญฺญาสีเสเนตฺถ อภิญฺญาปาฬิ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตโต ปราสุ จ ตีสุ อภิญฺญาสู’’ติฯ ตโต ปราสูติ จ สตฺถุโน เทสนากฺกมํ, อตฺตโน จ อุทฺเทสกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิปตฺติกฺกมํฯ น หิ ปฏิปชฺชนฺตา อิมินาว กเมน ปฏิปชฺชนฺติฯ สพฺพตฺถาติ ทิพฺพโสตธาตุปาฬิยํ, เสสาภิญฺญาปาฬิยญฺจาติ สพฺพตฺถฯ ตตฺราติ วากฺโยปญฺญาเส นิปาตมตฺตํ, ตตฺร วา ยถาวุตฺตปาเฐฯ ทิพฺพสทิสตฺตาติ ทิพฺเพ ภวาติ ทิพฺพา, เทวานํ โสตธาตุ, ตาย ทิพฺพาย สทิสตฺตาฯ อิทานิ ตํ ทิพฺพสทิสตํ วิภาเวตุํ ‘‘เทวานํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตาติ สทฺธาพหุลตาวิสุทฺธทิฏฺฐิตานิสํสทสฺสาวิตาทิสมฺปตฺติยา สุฏฺฐุ จริตตฺตา สุจริเตน เทวูปปตฺติชนเกน ปุญฺญกมฺเมน นิพฺพตฺตาฯ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหีติ อาทิ-สทฺเทน วาตโรคาทีนํ สงฺคโหฯ อปลิพุทฺธาติ อนุปทฺทุตาฯ ปิตฺตาทีหิ อนุปทฺทุตตฺตา, กมฺมสฺส จ อุฬารตาย อุปกฺกิเลสวิมุตฺติ เวทิตพฺพาฯ อุปกฺกิเลสโทสรหิตํ หิ กมฺมํ ติณาทิโทสรหิตํ วิย สสฺสํ อุฬารผลํ อนุปกฺกิลิฏฺฐํ โหติฯ การณูปจาเรน จสฺส ผลํ ตถา โวหรียติ, ยถา ‘‘สุกฺกํ สุกฺกวิปาก’’นฺติ (ที. นิ. 3.312; ม. นิ. 2.81; อ. นิ. 4.233)ฯ ทูเรปีติ ปิ-สทฺเทน สุขุมสฺสาปิ อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถตํ สงฺคณฺหาติฯ ปสาทโสตธาตูติ จตุมหาภูตานํ ปสาทลกฺขณา โสตธาตุฯ

วีริยารมฺภวเสเนว อิชฺฌนโต สพฺพาปิ กุสลภาวนา วีริยภาวนา, ปธานสงฺขารสมนฺนาคตา วา อิทฺธิปาทภาวนาปิ วิเสสโต วีริยภาวนา, ตสฺสา อานุภาเวน นิพฺพตฺตา วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตาฯ ญาณมยา โสตธาตุ ญาณโสตธาตุฯ ตาทิสาเยวาติ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย, ทูเรปิ สุขุมสฺสปิ อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถตาย จ ตํสทิสา เอว ฯ ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตาติ ทิพฺพวิหารสงฺขาตานํ จตุนฺนํ ภูมีนํ วเสน ปฏิลทฺธตฺตา, อิมินา การณวเสนสฺสา ทิพฺพภาวมาหฯ ยํ เจตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเมน อุกฺกํสคตํ ปาทกชฺฌานสงฺขาตํ ทิพฺพวิหารํ สนฺนิสฺสาย ปวตฺตตฺตา, ทิพฺพวิหารปริยาปนฺนํ วา อตฺตนา สมฺปยุตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ นิสฺสยปจฺจยภูตํ สนฺนิสฺสิตตฺตาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สวนฏฺเฐนาติ สทฺทคหณฏฺเฐนฯ ยาถาวโต หิ สทฺทูปลทฺธิ สทฺทสภาวาวโพโธ สวนํฯ สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ สภาวธารณาทีสุ ธาตุอตฺเถสุ อตฺตสุญฺญตาสนฺทสฺสนตฺถา สตฺถุ ธาตุเทสนาติ อาห ‘‘นิชฺชีวฏฺเฐน จา’’ติฯ โสตธาตุกิจฺจํ สทฺทสมฺปฏิจฺฉนํ, สทฺทสนฺนิฏฺฐานปจฺจยตา จฯ

ญาณสฺส ปริสุทฺธิ อุปกฺกิเลสวิคเมเนวาติ อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสายา’’ติฯ มานุสิกา มนุสฺส สนฺตกา, มํสโสตธาตุ, ทิพฺพวิทูราทิวิสยคฺคหณสงฺขาเตน อตฺตโน กิจฺจวิเสเสน อติกฺกนฺตํ มานุสิกํ เอตายาติ อติกฺกนฺตมานุสิกาฯ เตนาห ‘‘มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา สทฺทสวเนนา’’ติฯ ตตฺถ มนุสฺสูปจารนฺติ มนุสฺเสหิ อุปจริตพฺพฏฺฐานํ, ปกติยา โสตทฺวาเรน คเหตพฺพํ วิสยนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘สทฺทสวเนนา’’ติฯ ทิพฺเพติ เทวโลกปริยาปนฺเนฯ เต ปน วิเสสโต เทวานํ กถา สทฺทา โหนฺตีติ อาห ‘‘เทวานํ สทฺเท’’ติฯ มนุสฺสานํ เอเตติ มานุสา, เต มานุเสฯ เอวํ เทวมนุสฺสสทฺทานํเยว คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปเทสปริยาทาน’’นฺติ, เอกเทสคฺคหณนฺติ อตฺโถฯ สเทหสนฺนิสฺสิตา อตฺตโน สรีเร สนฺนิสฺสิตาฯ นิปฺปเทสปริยาทานํ ฐานเภทคฺคหณมุเขน สวิญฺญาณกาทิเภทภินฺนสฺส สทฺทสฺส อนวเสเสน สงฺคณฺหนโตฯ

อยํ ทิพฺพโสตธาตุฯ ปริกมฺมสมาธิจิตฺเตนาติ ปริกมฺมภูตาเวณิกสมาธิจิตฺเตน, ทิพฺพโสตญาณสฺส ปริกมฺมวเสน ปวตฺตกฺขณิกสมาธินา สมาหิตจิตฺเตนาติ อตฺโถฯ ปริกมฺมสมาธิ นาม ทิพฺพโสตธาตุยา อุปจาราวตฺถาติปิ วทนฺติฯ สา ปน นานาวชฺชนวเสน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ สพฺโพฬาริกสทฺททสฺสนตฺถํ สีหาทีนํ สทฺโท ปฐมํ คหิโตฯ ติโยชนมตฺถเกปิ กิร เกสรสีหสฺส สีหนาทสทฺโท สุยฺยติฯ อาทิ-สทฺเทน เมฆสทฺทพฺยคฺฆสทฺทาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ยถา โอฬาริกสทฺทาวชฺชนํ ยาวเทว สุขุมสทฺทาวชฺชนูปายทสฺสนตฺถํ, ตถา สทฺทคฺคหณภาวนาพเลน สุขุมตรสทฺทคฺคหณสํสิทฺธิโตฯ

เอวํ อาสนฺนสทฺทคฺคหณานุสาเรน ทูรทูรตรสทฺทคฺคหณมฺปิ สมิชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสายา’’ติอาทินา ทิสาสมฺพนฺธวเสน สทฺทานํ มนสิการวิธิ อารทฺโธฯ ตตฺถ สทฺทนิมิตฺตนฺติ ญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต สทฺโท เอว สทฺทนิมิตฺตํ, โย วา ยถาวุตฺโต อุปาทายุปาทาย ลพฺภมาโน สทฺทานํ โอฬาริกสุขุมากาโร, ตํ สทฺทนิมิตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺต’’นฺติฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘โอฬาริกานมฺปิ สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ, ตํ โอฬาริกสุขุมสมฺมเตสุปิ โอฬาริกสุขุมสพฺภาวทสฺสนตฺถํฯ ตญฺจ สพฺพํ สุขุเม ญาณปริจยทสฺสนตฺถํ ทฏฺฐพฺพํฯ สทฺทนิมิตฺตสฺส อปจฺจุปฺปนฺนสภาวตฺตา ‘‘สทฺโทว สทฺทนิมิตฺต’’นฺติ อยเมว ปกฺโข ญายาคโตติ เกจิ, ตํ น โอฬาริกสุขุมานํ สทฺทานํ วณฺณารมฺมเณน ญาเณน นีลปีตาทิวณฺณานํ วิย ตตฺเถว คเหตพฺพโตฯ โอฬาริกสุขุมภาโว เจตฺถ สทฺทนิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปตนฺติฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺเตน วิธินา ปฏิปชฺชนฺตสฺส โยคิโนฯ เต สทฺทาติ เย สพฺโพฬาริกโต ปภุติ อาวชฺชนฺตสฺส อนุกฺกเมน สุขุมสุขุมา สทฺทา อาวชฺชิตา, เตฯ ปากติกจิตฺตสฺสาปีติ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนโต ปุพฺเพ ปวตฺตจิตฺตสฺสาปิฯ ปริกมฺมสมาธิจิตฺตสฺสาติ ทิพฺพโสตธาตุยา อุปฺปาทนตฺถํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส สทฺทํ อารพฺภ ปริกมฺมกรณวเสน ปวตฺตกฺขณิกสมาธิจิตฺตสฺสฯ ปุพฺเพปิ ญาเณน ปริมทฺทิตตฺตา อติวิย ปากฏา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

เตสุ สทฺเทสูติ เย ปริกมฺมสฺส วิสยทสฺสนตฺถํ พหู สทฺทา วุตฺตา, เตสุ สทฺเทสุฯ อญฺญตรนฺติ ยตฺถสฺส ปริกมฺมกรณวเสน อภิณฺหํ มนสิกาโร ปวตฺโต, ตํ เอกํ สทฺทํฯ ตโต ปรนฺติ ตโต อปฺปนุปฺปตฺติโต ปรํฯ ตสฺมิํ โสเตติ ตสฺมิํ ญาณโสเตฯ ปติโต โหตีติ ทิพฺพโสตธาตุ อนฺโตคธา โหติ อปฺปนาจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติโต ปภุติ ทิพฺพโสตญาณลาภี นาม โหติ, น ทานิสฺส ตทตฺถํ ภาวนาภิโยโค อิจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถฯ ตนฺติ ทิพฺพโสตธาตุํฯ ถามชาตนฺติ ชาตถามํ ทฬฺหภาวปฺปตฺตํฯ วฑฺเฒตพฺพํ ปาทกชฺฌานารมฺมณํฯ กินฺติ กิตฺตกนฺติ อาห ‘‘เอตฺถนฺตเร สทฺทํ สุณามีติ เอกงฺคุลมตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา’’ติฯ

ปาทกชฺฌานสฺส หิ อารมฺมณภูตํ กสิณนิมิตฺตํ ‘‘เอตฺตกํ ฐานํ ผรตู’’ติ มนสิ กริตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชนฺตสฺส กสิณนิมิตฺตํ ตตฺตกํ ฐานํ ผริตฺวา ติฏฺฐติ ฯ โส สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ตตฺถ คเต สทฺเท อาวชฺชติ, สุภาวิตภาวนตฺตา ตตฺถ อญฺญตรํ สทฺทํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ จตฺตาริ, ปญฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสุ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, อิตรสฺส ปุนปิ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตพฺพเมวฯ ตโต เอว หิ ปาทกชฺฌานารมฺมเณน ผุฏฺโฐกาสพฺภนฺตรคเตปิ สทฺเท สุณาติเยวาติ สาสงฺกํ วทติฯ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลาทิคฺคหณญฺเจตฺถ สุขุมสทฺทาเปกฺขาย กตํฯ

เอวํ สุณนฺโตวาติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา สวเนน วสีกตาภิญฺโญ หุตฺวา ยถาวชฺชิเต สทฺเท สุณนฺโต เอวฯ ปาฏิเยกฺกนฺติ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาเนปิ เต สทฺเท ปจฺเจกํ วตฺถุเภเทน ววตฺถเปตุกามตาย สติฯ

ทิพฺพโสตธาตุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เจโตปริยญาณกถาวณฺณนา

[401] ปริยาตีติ สราคาทิวิภาเคน ปริจฺฉิชฺช ชานาติฯ เตนาห ‘‘ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ’’ติฯ เยสญฺหิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถฯ ‘‘ปรสตฺตาน’’นฺติ เอตฺถ ปร-สทฺโท อญฺญตฺโถติ อาห ‘‘อตฺตานํ ฐเปตฺวา เสสสตฺตาน’’นฺติ, ยถา หิ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาฯ โย อตฺตา น โหติ, โส ปโรติฯ สตฺตานนฺติ เจตฺถ รูปาทีสุ สตฺตาติ สตฺตาฯ ตสฺสา ปน ปญฺญตฺติยา สวิญฺญาณกสนฺตาเน นิรุฬฺหตฺตา นิจฺฉนฺทราคาปิ สตฺตาตฺเวว วุจฺจนฺติ, ภูตปุพฺพคติยา วาฯ ‘‘ปุ’’นฺติ นรกํ, ตตฺถ คลนฺติ ปปตนฺตีติ ปุคฺคลา, ปาปการิโนฯ อิตเรปิ สํสาเร สํสาริโน ตํสภาวานาติวตฺตนโต ปุคฺคลาตฺเวว วุจฺจนฺติฯ ตํตํสตฺตนิกายสฺส วา ตตฺถ ตตฺถ อุปปตฺติยา ปูรณโต, อนิจฺจตาวเสน คลนโต จ ปุคฺคลาติ เนรุตฺตาฯ

เอตญฺหีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ