19. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

ปจฺจยปริคฺคหกถาวณฺณนา

[678] อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐาย ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา วิสยภาเวน ทสฺสิตตฺตา ‘‘เอตสฺเสวา’’ติ วุตฺตํ, น ตทญฺญโต วิเสสนตฺถํ ตทญฺญสฺเสว อภาวโตฯ อชฺฌตฺตํ วา หิ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตุ พหิทฺธา วา, อชฺฌตฺตสิทฺธิยํ ปน ลกฺขณโต สพฺพมฺปิ นามรูปํ อนวเสสโต ปริคฺคหิตเมว โหตีติฯ ปจฺจยปริคฺคเหนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ ปจฺจยปริคฺคหเหตุ หิสฺส อทฺธตฺตยกงฺขาวิตรณํ โหตีติ, กรเณ วา เอตํ กรณวจนํ ปจฺจยปริคฺคหสฺส สาธกตมภาวโต กงฺขาวิตรณกิริยายฯ ยทา หิสฺส สุปริสุทฺโธ นิชฺชโฏ นิคฺคุมฺโพ ปจฺจยปริคฺคโห สิชฺฌติ, ตทาเนน กงฺขา วิตรียตีติฯ วิตริตฺวาติ อติกฺกมิตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ ปน ญาณํ ตถาธิคตํ วสีภาวปฺปตฺตํ ฌานํ วิย โยคิโน สนฺตาเน ปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ฐิตํ ญาณ’’นฺติฯ

ตนฺติ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิํฯ ตํ สมฺปาเทตุกาโม อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ยาถาวโต ทิฏฺฐํ นามรูปํ ติวิธทุกฺขตาโยคโต โรโค วิยฯ ปจฺจยา จสฺส โรคสมุฏฺฐานํ วิย อุปฏฺฐหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นาม…เป.… ปริเยสตี’’ติ อาหฯ สํสารทุกฺขนิมุคฺคสฺส สนฺตานสฺส ตโต วิโมเจตุกามตาวเสน อนุกมฺปิตพฺพตา ลพฺภตีติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวเมว ฐิเต ยเทเก วทนฺติ ‘‘อนุกมฺเปตพฺพกุมารกทสฺสเนน ตสฺส มาตาปิตุอาวชฺชนํ อิธ อนุทาหรณํ นิโรเธตพฺพตาย นามรูปสฺส อนุกมฺปิตพฺพตาภาวโต’’ติ, ตทปาหตํ โหติฯ อวสฺสญฺเจตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา เวเนยฺยปุคฺคลสนฺตาเน สตฺถุ มหากรุณาปวตฺติ เอว วิจาเรตพฺพา สิยาฯ มนฺทพุทฺธิตาย มนฺทํฯ วุฑฺฒตโรปิ โกจิ มนฺทพุทฺธิ โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘กุมาร’’นฺติ วุตฺตํฯ โย โกจิ ปฐมวเย วตฺตมาโน ‘‘กุมาโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ทหร’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอวมฺปิ โย อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจารณโก ตรุณทารโก, โสปิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุตฺตานเสยฺยก’’นฺติ วุตฺตํฯ จตูหิปิ ปเทหิ กรุณายิตพฺพตํเยว ทสฺเสติฯ อาปชฺชตีติ กโรติฯ

ยถา ปนสฺส เหตุปจฺจยปริเยสนาปตฺติ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พฺยติเรกมุเขน อตฺโถ สาธิโต สมฺมเทว สาธิโต โหตีติ อเหตุกภาวํ ตาว ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘น ตาวิทํ นามรูปํ อเหตุก’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินาฯ เหตุมนฺตเรน สติ สมฺภเว สพฺพธมฺมานํ เหตุอภาโว สมาโนติ สพฺพสมานตา สิยา, ตถา จ สติ โสตปเทสาทีสุ, พหิทฺธา จ จกฺขุวิญฺญาณาทิเหตุอภาโวติ สพฺพตฺถ, จกฺขาทีนํ อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ, ปริเภทโต อุทฺธญฺจ เหตุอภาโวติ สพฺพทา จ อนฺธาทีนํ อรูปีนํ, อสญฺญีนญฺจ เหตุอภาโวติ สพฺเพสญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ ภวิตพฺพํ, เหตุอภาวา วิเสสโต ตญฺจ นตฺถีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺเพสญฺจ เอกสทิสภาวาปตฺติโต’’ติฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ ยทิทํ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ หี’’ติฯ ยตฺตกา โลเก วิเสสา, เตหิ สพฺเพสํ, สพฺพกาลญฺจ ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อาทิ-สทฺเทน วา เตสมฺปิ คหณํ กตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺมา อเหตุกภาเว วิสิฏฺฐตาย อสมฺภโว เอวาติ สพฺพตฺถ เอกสทิสภาวาปตฺติโต, สพฺพทา เอกสทิสภาวาปตฺติโต, สพฺเพสํ เอกสทิสภาวาปตฺติโตติ ปจฺเจกํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ เอวํ อเหตุภาเว ปฏิสิทฺเธ วิสมเหตุวาที วเทยฺย ‘‘น อิทํ อเหตุกํ กิญฺจรหิ สเหตุกํ, เกน ปน เหตุนา สเหตุกนฺติ? อิสฺสราทินา’’ติฯ

อาทิ-สทฺเทน ปกติปุริสปชาปติกาลาทีนํ คหณํ เวทิตพฺพํ, ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘น อิสฺสราทิเหตุก’’นฺติอาทิฯ น นามรูปํ อิสฺสราทิเหตุกํ นามรูปโต อญฺญสฺส อนุปลพฺภมานตฺตา อิสฺสรปกติอาทินเมว อภาวโตฯ ยทิ ปน อสโต อิสฺสราทิโต นามรูปสฺส อุปฺปตฺติ, เอวํ สติ สา เอว สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺเพสํ เอกสทิสตา อาปชฺชติฯ อถ นามรูปมตฺตเมว อิสฺสราทิเหตุกํ, นามรูปญฺจ อหุตฺวา สมฺภวนฺตํ, หุตฺวา จ วินสฺสนฺตํ ทิสฺสตีติ อิสฺสราทีหิปิ ตาทิเสหิ ภวิตพฺพํฯ ตถา จ ตทปิ สปฺปจฺจยํ สงฺขตเมวาติ ตสฺสาปิ ปจฺจยปริคฺคโห กาตพฺโพฯ

อถ ตํ นุปฺปชฺชติ, อเหตุกตา ตสฺส อาปนฺนาฯ เตนาห ‘‘อเหตุกภาวาปตฺติโต’’ติฯ

อปิจ น อิสฺสราทิเหตุกํ นามรูปํฯ กิํ การณํ? กเมน อุปฺปตฺติโตฯ ยทิ หิ เอวํ นิจฺจํ อิสฺสราทิสญฺญิตํ กมฺมกิเลสินฺทฺริยารมฺมณาทินิรเปกฺขการณมฺปิ สิยา, สพฺเพสํเยว เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติ สิยา, ยตฺตเกหิ ตโต อุปฺปชฺชิตพฺพํฯ กสฺมา? การณสฺส สนฺนิหิตภาวโตฯ ยทิ ปน ตสฺส อิจฺฉาวเสน ตสฺส อุปฺปตฺติํ ปริกปฺเปยฺยุํ, ตาสญฺจ อิจฺฉานํ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติยํ โก วิพนฺโธฯ อถ อญฺญมฺปิ กิญฺจิ กมฺมกิเลสินฺทฺริยารมฺมณาทิอเปกฺขิตพฺพํ อตฺถีติ เจ? ตเทว เหตุ การณํ, กิมญฺเญน อทิฏฺฐสามตฺถิเยน ปริกปฺปิเตน ปโยชนํ? ทิฏฺฐญฺหิ กมฺมาทีนํ สามตฺถิยํ ตทญฺญปจฺจยสนฺนิธาเนปิ ตทภาเว อภาวโตฯ ยถา หิ รูปาโลกมนสิการสนฺนิธาเนปิ จกฺขุโน อภาเว จกฺขุวิญฺญาณสฺส อภาวํ, ภาเว จ ภาวํ ทิสฺวา จกฺขุโน จกฺขุวิญฺญาณุปฺปาทนสมตฺถตา อตฺถีติ วิญฺญายติฯ ยถา จ ยฺวายํ ยมกานมฺปิ สมานานํ ชนกชนนีสุกฺกโสณิตาทิพาหิรปจฺจยสมภาเวปิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ, โส จ สสนฺตาเน ตาทิสสฺส อญฺญสฺส เหตุโน อภาวา กมฺมกิเลสเหตุโกติ ตสฺส ตตฺถ สมตฺถตา อตฺถีติ วิญฺญายติ, น เอวมิสฺสราทิกสฺสฯ การณสฺส หิ ภาวาภาเว ผลสฺส ภาวาภาเวหิ การณสฺส สมตฺถตา วิญฺญาเยยฺยฯ น จ สนฺนิหิเต ตทการณสฺส นามรูปสฺส อิสฺสราทิเวกลฺเลน กตฺถจิ อนุปฺปตฺติ ทิฏฺฐา, ตสฺมา อการณมิสฺสโรฯ

อถาปิ สคฺโค เอวํ อิสฺสราทิเหตุโก วุจฺเจยฺย, โสปิ สคฺคปฺปกาโร สพฺพกาลํ ตโต นิพฺพตฺเตยฺยฯ น หิ สนฺนิหิตการณสฺส ผลสฺส อนุปฺปตฺติ ยุตฺตาฯ นิจฺเจ จ สติ อญฺญนิรเปกฺขการเณ สคฺคสฺส อาทิเยว น ยุตฺโต, ยาว อิสฺสราทิกํ การณํ, ตาว สพฺพสฺส อตฺถิภาวปฺปสงฺคโตฯ อถาปิ วเทยฺย ‘‘อญฺเญปิ ยถารหํ ปจฺจยา โหนฺติเยว, อิสฺสราทิกมฺปิ เตสํ สหการีการณํ โหตี’’ติฯ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ยทิ ปโร วเทยฺย ‘‘อิธ พุทฺธิปุพฺโพ ภาวานํ รจนาวิเสโส ทิฏฺโฐ, ยถา ตํ ฆฏเคหาทีนํฯ อตฺถิ จ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ สรีรปทุมาทีนํ รจนาวิเสโส, ตสฺมา เตนาปิ พุทฺธิปุพฺเพน ภวิตพฺพํฯ ยสฺส จ โส พุทฺธิปุพฺโพ, โส อิสฺสราทิโก, ตสฺมา เตน นามรูปสญฺญิตสฺส โลกสฺส การเณน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ

ตยิทํ อสิทฺธํ, รจิตา สรีรปทุมาทโยติ ตตฺเถว อุปฺปนฺนตฺตาฯ อุปฺปนฺนสฺส หิ สนฺนิเวสวเสน ตถา ตถา ปฏฺฐปนํ ‘‘รจนา’’ติ วุจฺจติฯ อเนกนฺติโก จายํ อพุทฺธิปุพฺพสฺสาปิ ทิฏฺฐตฺตาฯ ทิฏฺโฐ หิ นฺหารุอาทีนํ อคฺคิสํโยเคน รจนาวิเสโส, ตถา วิสุสฺสนฺตานํ ปุพฺพจมฺมาทีนํฯ ยทิ ปนายมิสฺสราทิโก ควสฺสชคทฺรภาทีนํ กรีสาวตฺเต ปฏิมหุตํ รเจยฺย, อุมฺมตฺโต วิย วิกฺขิตฺโต สิยาฯ กิญฺจายํ โลกํ สชฺเชนฺโต อตฺตตฺถํ วา สชฺเชยฺย โลกตฺถํ วาฯ

ตตฺถ จ ยทิ ปุริโม มกฺโข กตกิจฺโจ น สิยา โลเกน สาเธตพฺพสฺส อตฺถิภาวโตฯ อถ ทุติโย, กสฺมา โลกสฺส อหิตทุกฺขาวหํ ปาปํ นิรยาทิํ, ชรามรณาทิญฺจ สชติ? อถ ตทุภยํ อนามสิตฺวา กีฬตฺถํ สชติฯ กีฬา จ นาม รติอตฺถา โหติฯ วินา กีฬาย รติํ อชานนฺตานํ รติอตฺถญฺจ กีฬมารภนฺโต รติยํ อิสฺสโร อนิสฺสโร สิยาฯ อถ ปโยชนนิรเปกฺโข, สพฺพกาลํ สเชยฺย, ตสฺส จายํ สชนสมตฺถตา อเหตุกา วา สิยา สเหตุกา วาฯ อเหตุกา เจ, สพฺเพสํ สิยา สเหตุกา วาฯ อเหตุกา เจ, สพฺเพสมฺปิ สิยาฯ อถ สเหตุกา, โส จสฺส เหตุ ปรโต วา สมฺภูโต สิยา อตฺตโต วาฯ ตตฺถ ปรโต เจ สมฺภูโต, ยทสฺส โส ลทฺโธ, ตสฺสายํ เวยฺยาวจฺจกรสทิโส สิยาฯ อถ อตฺตโต ตทุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อยํ กีทิโส โลโก จาติ สพฺพมิทํ อาลุนวิสิณํ อากุลพฺยากุลํ โคยูเถน คตมคฺคสทิสเผณปิณฺฑสมํ อวิมทฺทกฺขมํ อสารํฯ ติฏฺฐตุ ปสงฺโค, ยถาธิกตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิทํ นามรูปํ น อเหตุกํ, นาปิ อิสฺสราทิวิสมเหตุกํ, ตสฺมาฯ เตติ เหตุปจฺจยาฯ

[679] โอฬาริกตฺตา, สุปากฏตฺตา จ รูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ ‘‘อิมสฺส ตาว รูปกายสฺสา’’ติอาทินา ปฐมํ ตสฺส ปจฺจยปริคฺคหวิธิํ อารภติฯ ตตฺถ ยถา นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห อเหตุวิสมเหตุวาทนิวตฺติยา โหติ, เอวํ นิพฺพิทาวิราคาวหภาเวน ตตฺถ อภิรตินิวตฺติยาปิ อิจฺฉิตพฺโพติ ตํ คพฺภเสยฺยกวเสน ทสฺเสนฺโต นิพฺพตฺตฏฺฐานสฺส สุจิภาวปฏิเสธนมุเขน อสุจิภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อยํ กาโย’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อุปฺปลาทีนิ อสุจิฏฺฐาเน นิพฺพตฺตานิปิ สยํ สุจิสมฺมตาเนวาติ ตํทสฺสนตฺถํ อพฺภนฺตรคฺคหณํฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยถา สงฺการธานสฺมิํ, อุชฺฌิตสฺมิํ มหาปเถ;

ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถ, สุจิคนฺธํ มโนรม’’นฺติฯ (ธ. ป. 58);

‘‘นิพฺพตฺตตี’’ติ อิทํ มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ รูปกายสฺส นิพฺพตฺตนสามญฺญโต คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปฐมาภินิพฺพตฺติมตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา อาหารสฺส อุปตฺถมฺภกปจฺจยตาวจนํ, อุทรปฏลสฺส ปจฺฉโต กรณาทิวจนํ, ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลตาวจนญฺจ สมตฺถิตํ โหติฯ เอวมวฏฺฐิเต ยเทกจฺเจหิ ปิฏฺฐิโต, ปุรโต จ กรณํ กิํ สิยา ปฏิสนฺธิกาเลติอาทิ วุตฺตํ, ตํ อปาหตํ โหติฯ ‘‘นิพฺพตฺตกตฺตา’’ติ อิมินา พีชํ วิย องฺกุรสฺส อวิชฺชาทโย รูปกายสฺส อสาธารณการณตาย เหตูติ ทสฺเสติฯ ‘‘อุปตฺถมฺภกตฺตา’’ติ อิมินา ปน องฺกุรสฺส ปถวีสลิลปาริสิอาทโย วิย อาหาโร สาธารณการณตาย ปจฺจโยติ ทสฺเสติฯ

ปญฺจ ธมฺมา เหตุปจฺจยาติ อวิชฺชาทโย ปญฺจ ธมฺมา ยถารหํ เหตุ จ ปจฺจโย จาติ อตฺโถฯ ภเวสุ วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนปตฺถนา ทฬฺหคฺคาหภาเวน สงฺขารภวานํ เหตุภูตา ชนกสหายตาย ภวนิกนฺติ ตํสหชาตอาสนฺนการณตฺตา อภิสงฺขาริกา, อปสฺสยภูตา จาติ ‘‘มาตา วิย ทารกสฺส อุปนิสฺสยา’’ติ วุตฺตาฯ ยถา ปิตุ ชนิตสุกฺเก ปุตฺตสฺส อุปฺปตฺตีติ ปิตา ชนโก, เอวํ กมฺมํ สตฺตสฺส อุปฺปาทกตฺตา ชนกํ วุตฺตํฯ ยถา ธาติ ชาตสฺส ทารกสฺส โปสนวเสน สนฺธาริกา, เอวํ อาหาโร อุปฺปนฺนสฺส กายสฺสาติ สนฺธารโก วุตฺโตฯ

กามญฺเจตฺถ อวิชฺชาทโย นามกายสฺสาปิ ปจฺจโย, ปการนฺตเรน ปน ตสฺส ปากฏํ ปจฺจยปริคฺคหวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จกฺขุญฺจาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ เตน จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาวชฺชนาทิอชฺฌตฺตํ สพฺพํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติฯ รูเป จาติ ปน จ-สทฺเทน ยถา พหุลํ พาหิรรูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, เอวํ อญฺญมฺปิ พาหิรํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติฯ

ปฏิจฺจาติ ปจฺจยภูตํ ลทฺธาติ อตฺโถฯ เตน จกฺขุสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน, รูปสฺส อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน, อิตเรสญฺจ สงฺคหิตานํ อนนฺตราทิสหชาตาทิวเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติฯ วจนเภเท ปน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อาทิ-สทฺเทน จ ผสฺสาทีนํ วิย สหปจฺจเยหิ โสตวิญฺญาณาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติอาทิปาฐสฺส (ม. นิ. 1.204; 3.421, 425-426; สํ. นิ. 2.43-45; กถา. 465, 467) วิย ‘‘โสตญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิปาฐสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ เอวํ สมฺมสนุปคํ สพฺพํ นามํ สหปจฺจเยน สงฺคหิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘นามกายสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรตี’’ติฯ

ปวตฺติํ ทิสฺวาติ เอตรหิ ปวตฺติํ ทิสฺวาฯ เอวนฺติ อิมินา น เกวลํ สปฺปจฺจยตามตฺตเมว ปจฺจามฏฺฐํ, อถ โข ยาทิเสหิ ปจฺจเยหิ เอตรหิ ปวตฺตติ, ตาทิเสหิ อวิชฺชาทิปจฺจเยเหว อตีเตปิ ปวตฺติตฺถาติ ปจฺจยสทิสตาปิ ปจฺจามฏฺฐาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[680] ปุพฺพนฺตนฺติ อตีตํ ขนฺธปฺปพนฺธโกฏฺฐาสํฯ อารพฺภาติ อุทฺทิสฺสฯ อโหสิํ นุ โข, น นุ โข อโหสินฺติ สสฺสตาการํ, อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการญฺจ นิสฺสาย อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติฯ กิํ นุ โข อโหสินฺติ ชาติลิงฺคูปปตฺติโย นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย นุ โข อโหสิํ, พฺราหฺมณาทีสุ คหฏฺฐาทีสุ เทวาทีสุ อญฺญตโร นุ โข’’ติ กงฺขติฯ กถํ นุ โขติ สณฺฐานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีโฆ นุ โข อโหสิํ, รสฺสโอทาตกาฬปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนมฺปิ อญฺญตโร’’ติ กงฺขติฯ อิสฺสรนิมฺมานาทิํ นิสฺสาย ‘‘เกน นุ โข ปกาเรน อโหสิ’’นฺติ นิพฺพตฺตาการโต กงฺขตีติ จ วทนฺติฯ กิํ หุตฺวา กิํ อโหสินฺติ ชาติอาทิํ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมโณ อโหสิํ…เป.… เทโว หุตฺวา นุ โข มนุสฺโส อโหสิ’’นฺติ อตฺตโน อปราปรุปฺปตฺติํ กงฺขติฯ สพฺพตฺเถว จ อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนํฯ ภวิสฺสามิ นุ โขติ สสฺสตาการํ, อุจฺเฉทาการญฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานนฺติ อิทานิ วา ปฏิสนฺธิมาทิํ กตฺวา จุติปริยนฺตํ สพฺพมฺปิ วตฺตมานกาลํฯ อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหตีติ อตฺตโน ขนฺเธสุ วิจิกิจฺฉา โหติฯ อหํ นุ โขสฺมีติ อตฺตโน อตฺถิภาวํ กงฺขติฯ

อยุตฺตํ ปเนตนฺติฯ ยุตฺตํ อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ จินฺตาฯ อุมฺมตฺตโก วิย หิ พาลปุถุชฺชโนฯ โน นุ โขสฺมีติ อตฺตโน นตฺถิภาวํ กงฺขติฯ กิํ นุ โขสฺมีติ ขตฺติโยว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติฯ เอส นโย เสเสสุฯ กถํ นุ โขสฺมินฺติ วุตฺตนยเมวฯ เกวลญฺเหตฺถ ‘‘อพฺภนฺตเร ชีโว นาม อตฺถี’’ติ คเหตฺวา ตสฺส ทีฆาทิภาวํ กงฺขนฺโต ‘‘กถํ นุ โขสฺมิ’’นฺติ กงฺขตีติ เวทิตพฺโพฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปน อตฺตโน สรีรสณฺฐานํ อชานนฺโต นาม นตฺถิฯ กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคติคติฏฺฐานํ กงฺขติฯ สา สพฺพาปิ ปหียตีติ สา ยถาวุตฺตา โสฬสวิธาปิ วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภนวเสน ปหียติฯ

[681] กุสลาทิเภทโต สพฺพปฺปการสฺสาปิ นามสฺส สาธารโณ ปจฺจโยติ, ตโต ปวตฺติโต มนสิการาทิโก กุสลาทิเภทโต สพฺพปฺปการสฺสาปิ นามสฺส อสาธารโณ ปจฺจโยติ จ โยเชตพฺพํฯ กุสลาทิเภทโตติ กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโตฯ ตสฺสาปิ โสมนสฺสสหคตาทิอญฺญตรเภทวเสน สพฺพปฺปการสฺสาปิฯ ยํ เอกนฺตโต ฉทฺวาริกํ, ตมฺปิ ฉทฺวารคฺคหเณเนว คหิตํ ยถา ฉฏฺฐารมฺมณํ ฉฬารมฺมณคฺคหเณนาติปิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพปฺปการสฺสาปี’’ติฯ ตโตติ จกฺขุรูปาทิโตฯ มนสิการาทิโกติ โยนิโสมนสิการอโยนิโสมนสิการาทิโก , กมฺมภวงฺคาทิโก จฯ กามญฺเจตฺถ ทฺวารจฺฉกฺกโยนิโสมนสิการาทิวเสน นามสฺเสว สาธารโณ, อสาธารโณ จ ปจฺจโย วุตฺโต, ตํ ปน อวิเสสวเสน วุตฺตํฯ วิเสสโต ปน กมฺมํ วิปากนามสฺส, กมฺมสมุฏฺฐานรูปานญฺจ จิตฺตํ เจตสิกนามสฺส, จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ สาธารโณ ปจฺจโย, ยถาวุตฺตสฺเสว จ นามสฺส, รูปสฺส จ ตทญฺญนามรูปาเปกฺขาย อสาธารโณ ปจฺจโยฯ ตถา สภาโค, อุตุสภาโค จ อาหาโร ตํสมุฏฺฐานรูปานํ สาธารโณ ปจฺจโย, ตทญฺญาเปกฺขาย อสาธารโณติ รูปสฺสาปิ สาธารโณ, อสาธารโณ จ ปจฺจโย ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺโพฯ ปจฺจยปริคฺคโห นาม อนธิคตารหตฺเตน กาตพฺโพติ ตทเปกฺขาย ‘‘โยนิโสมนสิการสทฺธมฺมสฺสวนาทิโก กุสลสฺเสวา’’ติ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส, จตุนฺนมฺปิ วา สมฺปตฺติจกฺกานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

วิปรีโต อกุสลสฺสาติ วจนโต ยถา โยนิโสมนสิการาทิวิปรีโต อกุสลสฺเสว ปจฺจโย, ตถา โยนิโสมนสิการาทิ กุสลสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ ยสฺส วา กุสลํ สมฺภวติ, อกุสลํ สมฺภวติ, กุสลากุสลานิ วา, ตสฺสาติ อตฺถสิทฺธเมตํฯ กมฺมาทิโกติ อาทิ-สทฺเทน อวิชฺชาทโย วิย คติกาลาทโยปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ภวงฺคาทิโกติ ภวงฺคสนฺตีรณปริตฺตกิริยารหตฺตาทิโกฯ ตตฺถ ภวงฺคํ ปญฺจทฺวารมโนทฺวาราวชฺชนกิริยานํ, สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนสฺส, ปริตฺตกิริยา ยถารหํ ปริตฺตมหคฺคตกิริยานํ, อรหตฺตํ อาวชฺชนวชฺชานํ สพฺพกิริยานํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํฯ

กมฺมนฺติ เจตนาว อธิปฺเปตา, สา จ โข กุสลากุสลาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กุสลากุสลเจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ, กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.427)ฯ น จิตฺตํ วิย สสมฺปยุตฺตาฯ จิตฺตญฺเหตฺถ สสมฺปยุตฺตํ อธิปฺเปตํ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ, ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 1.1.1)ฯ ตตฺถาติ เตสุ กมฺมาทีสุ รูปชนกปจฺจเยสุฯ อตีตโต เอว กมฺมโต ผลํ อุปฺปชฺชติ, น วตฺตมานโตติ วุตฺตํ ‘‘กมฺมํ อตีตเมว กมฺมสมุฏฺฐานสฺส รูปสฺส ปจฺจโย’’ติฯ ยทิ หิ ปจฺจุปฺปนฺนโต กมฺมโต ผลํ อุปฺปชฺเชยฺย, อายูหนกฺขเณ เอว ผเลน อุปฺปชฺชิตพฺพํ ภเวยฺย, น จ ตํ ทิฏฺฐมิจฺฉิตํ วาฯ น หิ โลเก กุทาจนํ กริยมานเมว กมฺมํ ผลํ เทนฺตํ ทิฏฺฐํ, ตถารูโป วา อาคโม อตฺถีติฯ นนุ จ อิทมปิ น ทิฏฺฐํ, ยํ วินฏฺฐโต เหตุโต ผลํ อุปฺปชฺชมานํ, มโต วา กุกฺกุโฏ วสฺสนฺโตติ? สจฺจมทิฏฺฐํ รูปธมฺมานํ ปพนฺธวิจฺเฉเท, อิทํ ปน อรูปํ ปพนฺโธปิ อตฺถีติ อุปมา น สํสนฺทติฯ กมฺมโต หิ อตีตโต เอว กมฺมสฺส กตตฺตา, อุปจิตตฺตา จ ผลํ อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทิ (ธ. ส. 431)ฯ ยสฺมา อนนฺตราทิปจฺจยลาภโต อุปฺปาทกฺขเณ เอว จิตฺตสฺส พลวตา, ตสฺมา ตํ อุปฺปชฺชมานเมว รูปํ ชเนตีติ อาห ‘‘จิตฺตํ จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส อุปฺปชฺชมาน’’นฺติฯ รูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา ปน รูปสฺส ฐิติกฺขเณ พลวตา ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยลาภโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุตุอาหารา…เป.… โหนฺตี’’ติ, พาหิรํ อุตุํ, อาหารญฺจ ปจฺจยํ ลภิตฺวา อตฺตโน ฐิติกฺขเณ อุตุอาหารา รูปํ ชเนนฺตีติ อตฺโถฯ

เอวนฺติ ‘‘สาธารณาสาธารณวเสนา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ

[682] สงฺขารานนฺติ สงฺขตสงฺขารานํฯ ภงฺคนฺติ มรณํฯ ชรามรณํ นาม ชาติยา สตีติอาทิ ผลทสฺสนานุปุพฺพิยา เหตุทสฺสนกฺกเมน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ กตฺวา ทสฺสิโตฯ ตตฺถ ภเว สตีติ กมฺมภเว สติฯ

[683] ปุพฺเพ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิตอนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสนาติ ปริโยสานโต ปฏฺฐาย ปฏิโลมนเยน อาทิปาปนวเสน วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิตอนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสนฯ ‘‘อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 2.4) หิ ปฏิโลมวเสน ทสฺสิเต ปจฺจยากาเร ‘‘ยสฺส อภาวา ยสฺส อภาโว, โส ตสฺส ปจฺจโย’’ติ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติฯ

[684] ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโหติอาทิ วุตฺตตฺถเมวฯ กมฺมสหายตฺตา กิเลสวฏฺฏํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิตฺวา วุตฺตํ ‘‘กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสนา’’ติฯ

[685] ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว, ตตฺถ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํฯ ปจฺจุปฺปนฺนภวโต อนนฺตรํ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํฯ อปราปริยาเยติ ทิฏฺฐธมฺมานนฺตรานาคตโต อญฺญสฺมิํ อตฺตภาวปริยาเย อตฺตภาวปริวตฺเตฯ อโหสิกมฺมนฺติ อโหสิ เอว กมฺมํ, น ตสฺส วิปาโก อโหสิ, ‘‘อตฺถิ, ภวิสฺสติ วา’’ติ เอวํ วตฺตพฺพกมฺมํฯ ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตาย, ปจฺจยวิเสเสน ปฏิลทฺธวิเสสตาย จ พลวภาวํ ปตฺตา ตาทิสสฺส ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส วเสน สาติสยา หุตฺวา ปวตฺตา ปฐมชวนเจตนา ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ผลทายินี ทิฏฺฐธมฺมเวทนียา นามฯ สา หิ วุตฺตากาเรน พลวติ ชวนสนฺตาเน คุณวิเสสยุตฺเตสุ อุปการาปการวสปฺปวตฺติยา, อาเสวนาลาเภน อปฺปวิปากตาย จ ปฐมชวนเจตนา อิตรทฺวยํ วิย ปวตฺตสนฺตานุปรมาเปกฺขํ, โอกาสลาภาเปกฺขญฺจ กมฺมํ น โหตีติ อิเธว ปุปฺผมตฺตํ วิย ปวตฺติวิปากมตฺตํ ผลํ เทติฯ

ตถา อสกฺโกนฺตนฺติ กมฺมสฺส วิปากทานํ นาม อุปธิปโยคาทิปจฺจยนฺตรสมวาเยเนว โหตีติ ตทภาวโต ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตํฯ อตฺถสาธิกาติ ทานาทิปาณาติปาตาทิอตฺถสฺส นิปฺผาทิกาฯ กา ปน สาติ อาห ‘‘สตฺตมชวนเจตนา’’ติฯ สา หิ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตนเยน ปฏิลทฺธวิเสสา, ปุริมชวนเจตนาหิ ลทฺธาเสวนา จ สมานา อนนฺตรตฺตภาเว วิปากทายินี อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นามฯ ‘‘สติ สํสารปฺปวตฺติยา’’ติ อิมินา อสติ สํสารปฺปวตฺติยํ อโหสิกมฺมปกฺเข ติฏฺฐติ วิปจฺจโนกาสสฺส อภาวโตติ ทีเปติฯ

[686] ยํ ครุกนฺติ ยํ อกุสลํ มหาสาวชฺชํ, กุสลํ มหานุภาวํ กมฺมํฯ ยํ พหุลนฺติ ยํ พหุลํ อภิณฺหโส กตํ สมาเสวิตํฯ มรณกาเล อนุสฺสริตนฺติ ปริพฺยตฺตภาเวน มรณสฺส อาสนฺนกาเล อนุสฺสริตํฯ อาสนฺนกาเล กเต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ หิ วุตฺตํฯ ‘‘ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวน’’นฺติ อิมินา ‘‘ยํ พหุล’’นฺติ วุตฺตกมฺมโต วิเสเสติฯ ตถา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ นิวตฺเตติ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนานุชานนโตฯ ปฏิสนฺธิชนกวเสน หิ ครุกาทิกมฺมจตุกฺกํ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ครุกํ สพฺพปฐมํ วิปจฺจติฯ ตถา หิ ตํ ครุกนฺติ วุตฺตํฯ ครุเก อสติ พหุลีกตํ, ตสฺมิํ อสติ อาสนฺนํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ ‘‘กฏตฺตา วา ปนา’’ติ วุตฺตํ ปุริมชาตีสุ กตกมฺมํ วิปจฺจติฯ พหุลาสนฺนปุพฺพกเตสุ จ พลาพลํ วา ชานิตพฺพํ, ปาปโต ปาปนฺตรํ, กลฺยาณญฺจ, กลฺยาณโต จ กลฺยาณนฺตรํ, ปาปญฺจ, พหุลีกตโต จ มหโต จ ปุพฺพกตาทิ, อปฺปญฺจฯ พหุลานุสฺสรเณน วิปฺปฏิสาราทิชนนโต ปฏิปกฺขสฺส อปริปุณฺณตาย อารทฺธวิปากสฺส กมฺมสฺส, กมฺมเสสสฺส วา อปราปริยาเย เวทนียสฺส อปริกฺขีณตาย สนฺตติยา ปริณามวิเสสโตติ เตหิ เตหิ การเณหิ อาหิตพลํ ปฐมํ วิปจฺจติฯ มหานารทกสฺสปชาตเก วิเทหรญฺโญ เสนาปติ อลาโต, พีชโก ทาโส, ราชกญฺญา รุจา จ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ตตฺรานนฺท , ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติฯ

ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ , มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติฯ ยญฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตี โหติ…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเยฯ

‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติฯ ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติฯ ยญฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตี โหติ…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเยฯ

‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติฯ ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติฯ ยญฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเยฯ

‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิ กายสฺส เภทา ปรํ…เป.… นิรยํ อุปปชฺชติฯ ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ …เป.… นิรยํ อุปปชฺชติฯ

ยญฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย’’ติ (ม. นิ. 3.303)ฯ

กิํ พหุนา ยํ ตํ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคญาณํ, ตสฺเสวายํ วิสโย, ยทิทํ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส เตน เตน การเณน ปุพฺพาปรวิปากตา สามตฺถิยํฯ

[687] ปฏิสนฺธิทานาทิวเสน วิปากสนฺตานสฺส นิพฺพตฺตกํ ชนกํฯ เตนาห ‘‘ตํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนตี’’ติฯ สุขทุกฺขสนฺตานสฺส, นามรูปปฺปพนฺธสฺส วา จิรตรปฺปวตฺติเหตุภูตํ อุปตฺถมฺภกํฯ เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตตี’’ติฯ อุปปีฬกํ สุขทุกฺขปฺปพนฺเธ ปวตฺตมาเน สณิกํ สณิกํ ตํ หาเปติฯ เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตี’’ติฯ ฆาเตตฺวาติ อุปจฺฉินฺทิตฺวาฯ กมฺมสฺส อุปจฺฉินฺทนํ นาม ตสฺส วิปากปฏิพาหนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติฯ ตญฺจ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาสกรณนฺติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติฯ วิปจฺจนาย กโตกาสํ กมฺมํ วิปกฺกเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘เอวํ ปน กมฺเมน กเต โอกาเส ตํ วิปากํ อุปฺปนฺนํ นาม วุจฺจตี’’ติฯ อุปปีฬกํ อญฺญสฺส วิปากํ อุปจฺฉินฺทติ, น สยํ อตฺตโน วิปากํ เทติฯ อุปฆาตกํ ปน ทุพฺพลํ กมฺมํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ อุปฺปาเทตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ พวฺหาพาธตาทิปจฺจยูปนิปาเตน วิปากสฺส วิพาธกํ อุปปีฬกํ, ตถา วิปากสฺเสว อุปจฺเฉทกํ อุปฆาตกํฯ กมฺมํ อุปฆาเตตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสกรเณน วิปจฺจเน สติ ชนกเมว สิยา, ชนกาทิภาโว นาม วิปากํ ปติ อิจฺฉิตพฺโพ, น กมฺมํ ปตีติ วิปากสฺเสว อุปฆาตกตา ยุตฺตา วิย ทิสฺสติ, วีมํสิตพฺพํฯ

กมฺมนฺตรนฺติ กมฺมวิเสโส กมฺมานํ พลาพลเภโทฯ วิปากนฺตรนฺติ วิปากวิเสโส, ตสฺส หีนปณีตตาทิเภโทฯ อปโร นโย – ยสฺมิํ กมฺเม กเต ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ วิปากกฏตฺตารูปานํ อุปฺปตฺติ โหติ, ตํ ชนกํฯ ยสฺมิํ ปน กเต อญฺเญน ชนิตสฺส อิฏฺฐสฺส วา อนิฏฺฐสฺส วา ผลสฺส วิพาธกวิจฺเฉทกปจฺจยานุปฺปตฺติยา, อุปพฺรูหนปจฺจยุปฺปตฺติยา จ ชนกานุภาวานุรูปํ ปริโปสจิรตรปฺปพนฺธา โหนฺติ, ตํ อุปตฺถมฺภกํฯ

ชนเกน นิพฺพตฺติตํ กุสลผลํ วา อกุสลผลํ วา เยน ปจฺจนีกภูเตน โรคธาตุสมตาทินิมิตฺตตาย พาธียติ, ตํ อุปปีฬกํ ฯ เยน ปน กมฺมุนา ชนกสามตฺถิยวเสน จิรตรปฺปพนฺธารหมฺปิ สมานํ ผลํ วิจฺเฉทกปจฺจยุปฺปตฺติยา อุปหญฺญติ วิจฺฉิชฺชติ, ตํ อุปฆาตกํฯ ตตฺถ เกจิ ทุติยสฺส กุสลภาวํ อิตฺถนฺนามคตสฺส อปฺปาพาธทีฆายุกตาสํวตฺตนวเสน, ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ อกุสลภาวํ พวฺหาพาธอปฺปายุกตาสํวตฺตนวเสน วณฺเณนฺติฯ เทวทตฺตาทีนํ, ปน นาคาทีนํ, อิโต อนุปทินฺเนน ยาปนกเปตานญฺจ นรกาทีสุ อกุสลวิปากุปตฺถมฺภนุปปีฬนุปฆาตกานิ น น สนฺตีติ จตุนฺนมฺปิ อกุสลากุสลภาโว น วิรุชฺฌติฯ พุทฺธาเวณิกตาย อสาธารณสฺเสว ญาณสฺส โคจรภาวโต กมฺมนฺตราทิ ‘‘อสาธารณํ สาวเกหี’’ติ วุตฺตํฯ เอกเทสโต ชานิตพฺพํ อนวเสสโต ชานิตุํ น สกฺกา อวิสยตฺตาฯ สพฺเพน สพฺพํ อชานเน ปจฺจยปริคฺคโห น ปริปูรตีติฯ

[688] ยถาวุตฺตํ กมฺมํ วตฺตมานวิปากปฺปพนฺธนิมิตฺตเมว อธิปฺเปตนฺติ กมฺเมกเทสตาย ‘‘ทฺวาทสวิธํ กมฺมํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ กิเลสวฏฺฏมฺปิ กมฺมสหายตาย กมฺมวฏฺฏปกฺขิกเมว กตฺวา อาห ‘‘กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสนา’’ติฯ ยาทิสโต ปจฺจยโต ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธาเน นามรูปสฺส ปวตฺติ, ตาทิสโต เอว อิตรสฺมิมฺปิ อทฺธทฺวเยติ ยถา อตีตานาคเต นยํ เนติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิท’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนาคเตปิ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสเนวาติ เอตฺถ วุตฺตํ เอว-สทฺทํ ‘‘เอตรหิ อตีเตปี’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ อทฺธตฺตเยปิ กิริยากิริยผลมตฺตตาทสฺสนปรตฺตา โจทนายฯ อิติ กมฺมญฺเจวาติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํฯ อปราปรํ วฏฺฏนฏฺเฐน วฏฺฏํฯ ตถา ปวตฺตนํ ปวตฺตํฯ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธตีติ สนฺตติ, ปพนฺโธฯ กรณฏฺเฐน, ปจฺจเยหิ กรียตีติ วา กิริยาฯ

กมฺมาติ กมฺมโตฯ สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, กมฺมํ สมฺภโว เอตสฺสาติ กมฺมสมฺภโว, วิปาโกฯ

การณสามคฺคิยํ ทานาทีหิ สาธิตกิริยาย วตฺตมานาย การณมตฺเต กตฺตุโวหาโรติ อาห ‘‘เนว การณโต อุทฺธํ การกํ ปสฺสตี’’ติฯ กโรตีติ หิ การกํฯ

วิปากปฏิสํเวทกํ น ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ ฯ กามํ พาลาปิ ‘‘การโก ปฏิสํเวทโก’’ติ วทนฺตา อตฺถโต ปญฺญตฺติมตฺตเมว วทนฺติ, เต ปน วิปรีตาภินิเวสวเสนาปิ วทนฺตีติ ตํ อปฺปมาณนฺติ อาห ‘‘สมญฺญามตฺเตน ปณฺฑิตา โวหรนฺตี’’ติฯ

[689] เอเวตนฺติ เอวํวิธํ เอตํ ทสฺสนํ, สมฺมทสฺสนํ, อวิปรีตทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ พีชรุกฺขาทิกานํวาติ ยถา พีชโต รุกฺโข, รุกฺขโต ปุน พีชนฺติ อนาทิกาลิกตฺตา พีชรุกฺขสนฺตานสฺส ปุพฺพโกฏิ นตฺถิ, เอวํ กมฺมปจฺจยา วิปาโก, วิปากปจฺจยา กมฺมนฺติ อนาทิกาลิกตฺตา กมฺมวิปากสนฺตานสฺส ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, อณฺฑโต กุกฺกุฏี, ปุนปิ กุกฺกุฏิยา อณฺฑ’’นฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อนาคเตปิ สํสาเรติ ยถา อตีเต, เอวํ อนาคเตปิ อทฺธาเน ‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 2.619; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95 อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.60; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.199; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขารปทนิทฺเทส; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.523; อุทา. อฏฺฐ. 39; อิติวุ. อฏฺฐ. 14, 58; เถรคา. อฏฺฐ. 1.67, 99; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.117; จูฬนิ. อฏฺฐ. 6; พุ. วํ. อฏฺฐ. 2.58) วุตฺเต สํสาเร สติ กมฺมวิปากานํ อปฺปวตฺตํ น ทิสฺสติ, กมฺมวิปากานํ อปฺปวตฺติ น ทิสฺสติ, ปวตฺตติ เอวาติ อตฺโถฯ

เอตมตฺถนฺติ ‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 2.689) วุตฺตมตฺถํฯ อสยํวสีติ น สยํวสิโน, มิจฺฉาภินิเวสปรวสาติ อตฺโถฯ อญฺญมญฺญวิโรธิตาติ อิตรีตรวิโรธิตา, ทิฏฺฐิโย, ทิฏฺฐิยา วา อญฺญมญฺเญน วิโรธิตา วิรุทฺธาฯ

คมฺภีรญาณโคจรตาย คมฺภีรํฯ ตถา นิปุณํฯ สตฺตสุญฺญตาย, อญฺญมญฺญสภาวสุญฺญตาย จ สุญฺญํฯ ปจฺจยนฺติ นามรูปสฺส ปจฺจยํ, ตปฺปจฺจยปฏิเวเธเนว จ สพฺพํ ปฏิวิทฺธํ โหตีติฯ กมฺมํ นตฺถิ วิปากมฺหีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ปจฺจยสุญฺญํ ผลนฺติ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา น สูริเย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตสนฺติ สูริยาทีนํฯ โสติ อคฺคิฯ สมฺภาเรหีติ อาตปาทีหิ การเณหิฯ

ยทิ จ เหตุ จ ผลญฺจ อญฺญมญฺญรหิตํ, กถํ เหตุโต ผลํ นิพฺพตฺตตีติ อาห ‘‘กมฺมญฺจ โข อุปาทายา’’ติฯ น เกวลํ กมฺมผลเมว สุญฺญํ กตฺตุรหิตํ, สพฺพมฺปิ ธมฺมชาตํ การกรหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เหตฺถ เทโว’’ติ คาถา วุตฺตาฯ เหตุสมฺภารปจฺจยาติ เหตุสมูหนิมิตฺตํ, เหตุปจฺจยนิมิตฺตํ วาฯ

[690] จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺตีติ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสน ปจฺจยปริคฺคหสฺส กตตฺตา จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺตีติ วทนฺติฯ วุตฺตนเยน ปน สปฺปจฺจยนามรูปสฺส ทสฺสเนน ตีสุ อทฺธาสุ ปหีนวิจิกิจฺฉสฺส อทฺธตฺตยปริยาปนฺนา ธมฺมา อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตภเวสุ จ จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺติ, น อนุปทธมฺมวเสน ตถาปริคฺคหสฺส อกตตฺตาฯ สาสฺส โหติ ญาตปริญฺญาติ ยาย นามรูปปริคฺคหํ, ตสฺส จ ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ, สา อสฺส โยคิโน ‘‘อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นาม’’นฺติอาทินา, ‘‘ตสฺส อยํ ปจฺจโย, เอตฺตโก ปจฺจโย’’ติอาทินา จ ปริจฺเฉทวเสน ญาตวตี ปญฺญาติ กตฺวา ญาตปริญฺญาฯ

อิทานิ เยน การเณน อทฺธตฺตยปริยาปนฺนา ธมฺมา จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส เอวํ ปชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน ธมฺมานํ ภวนฺตรสงฺกโม นาม น กทาจิปิ อตฺถิ, ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนโตติ ทสฺเสติฯ สชฺฌาย มนฺโตทกปาน มุขมณฺฑน ปทีปสีขูปมาหิ ตเมว ธมฺมานํ สงฺกมาภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อปิจ โข’’ติอาทิมาหฯ

มโนธาตุอนนฺตรนฺติ กิริยมโนธาตุยา อนนฺตรํ ลพฺภมานํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ น เจว อาคตนฺติ กิริยมโนธาตุโต น เจว อาคตํ กิริยมโนธาตุยํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อภาวโตฯ นาปิ น นิพฺพตฺตํ อนนฺตรนฺติ กิริยมโนธาตุโต อนาคจฺฉนฺตมฺปิ ปจฺจยสามคฺคิลาเภน ตโต อนนฺตรํ นาปิ น นิพฺพตฺตํ, นิพฺพตฺตเมว โหติฯ ยถายํ ปวตฺติยํ จิตฺตปฺปวตฺติ, ตเถว ปฏิสนฺธิมฺหิ วตฺตเต จิตฺตสนฺตติ, จุติจิตฺตโต อนาคจฺฉนฺตมฺปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ตโต อนนฺตรํ นาปิ น นิพฺพตฺตติ, ปจฺจยสามคฺคิวเสน นิพฺพตฺตเตวาติ อตฺโถฯ สนฺตติคหเณน เจตฺถ กุโตจิ อาคมาภาวเมว วิภาเวติฯ เหตุผลภาเวน หิ สมฺพนฺธตาติ ธมฺมปฺปวตฺติ สนฺตตีติฯ เตนาห ‘‘ปุริมํ ภิชฺชเต จิตฺต’’นฺติอาทิฯ ปุริมนฺติ จุติจิตฺตํฯ

ภิชฺชเตติ นิรุชฺฌติฯ ปจฺฉิมนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตํฯ ตโตติ จุติจิตฺตโต อนนฺตรเมว ชายติฯ ยตฺถ หิ จุติจิตฺตโต ทูเรปิ กาลนฺตเรปิ อุปฺปชฺชมานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อนนฺตรเมว ชายตีติ วุจฺจติฯ ตสฺมา เตสํ อนฺตริกา นตฺถิ เตสํ จุติปฏิสนฺธิจิตฺตานํ พฺยวธายกํ กิญฺจิ นตฺถิฯ วีจิ เตสํ น วิชฺชตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ อิโตติ จุติจิตฺตโต อนนฺตรํ น จ คจฺฉติ กิญฺจิ จิตฺตํฯ ตญฺหิ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ตเถว นิรุชฺฌติฯ ปฏิสนฺธิ จาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺจ อญฺญเมว ยถาปจฺจยํ ชายติ นิพฺพตฺตตีติ ปุนปิ สงฺกมาภาวเมว วิภาเวนฺโต สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ นิคเมติฯ

[691] นามรูปคฺคหเณน , ตสฺส จ ปจฺจยธมฺมคฺคหเณน อคฺคหิตสฺส เตภูมกธมฺมสฺส อภาวโต ‘‘วิทิตสพฺพธมฺมสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ น เจตฺถ โลกุตฺตรธมฺมา อธิคตาฯ ถามคตํ โหติ อเนกาการโวการปจฺจยปริคฺคหวิธิโน อนุฏฺฐิตตฺตาฯ สุฏฺฐุตรํ ปหียติ ติยทฺธคตธมฺมปฺปวตฺติยา วิคตสมฺโมหตฺตาฯ สา เอวาติ โสฬสวิธา กงฺขา เอวฯ ยสฺมา เอตฺถ ‘‘พุทฺโธ, ธมฺโม, สงฺโฆ, สิกฺขา’’ติ จ กงฺขาย โคจรภูตา โลกิยา ธมฺมา อธิปฺเปตาฯ น หิ โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ กิเลสา ปวตฺติตุํ สกฺโกนฺติฯ ปุพฺพนฺโตติ อตีตา ขนฺธายตนธาตุโยฯ อปรนฺโตติ อนาคตาฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺโตติ ตทุภยํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วา ตทุภยภาคยุตฺตตฺตาฯ เอวํ พุทฺธาทิคฺคหเณน, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมคฺคหเณน จ คหิโต อฏฺฐโม กงฺขาวิสโย นามรูปมตฺตํ, อิทปฺปจฺจยตาคฺคหเณน ปน ตสฺส ปจฺจโย คหิโต, ตสฺมา โสฬสวตฺถุกาย กงฺขาย ปหีนาย อฏฺฐวตฺถุกา กงฺขา อปฺปติฏฺฐาว โหตีติ อาห ‘‘น เกวลญฺจ…เป.… ปหียติเยวา’’ติฯ

ทิฏฺเฐกฏฺฐตฺตา วิจิกิจฺฉาย ยถา ทิฏฺฐิ สมุจฺฉิชฺชมานา วิจิกิจฺฉาย สทฺธิํเยว สมุจฺฉิชฺชติ, เอวํ วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภิยมานา ทิฏฺฐิยา สทฺธิํเยว วิกฺขมฺภียตีติ อาห ‘‘ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ วิกฺขมฺภนฺตี’’ติฯ อตฺตาภินิเวสูปนิสฺสยา หิ ‘‘อโหสิํ นุ โข อห’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) นยปฺปวตฺตา โสฬสวตฺถุกา กงฺขา, สา เอว จ ปุพฺพนฺตาทิวตฺถุกภาเวน วุตฺตาฯ อตฺตาภินิเวสวตฺถุกานิ จ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ, พุทฺธาทิวตฺถุกา จ กงฺขา ตเทกฏฺฐาติฯ

ธรียนฺติ อตฺตโน ปจฺจเยหีติ ธมฺมา, ติฏฺฐติ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลนฺติ ฐิติ, ธมฺมานํ ฐิติ ธมฺมฏฺฐิติ, ปจฺจยธมฺโมฯ อถ วา ธมฺโมติ การณํ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 718 อาทโย) วิย, ธมฺมสฺส ฐิติ สภาโว, ธมฺมโต จ อญฺโญ สภาโว นตฺถีติ ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาโว ธมฺมฏฺฐิติ, ธมฺมฏฺฐิติยํ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ สงฺขารานํ ยํ ยํ ภูตํ อนิจฺจตาทิ ยถาภูตํ, ตตฺถ ญาณนฺติ ยถาภูตญาณํฯ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทสฺสนํฯ

อวิชฺชา ปจฺจโยติ อวิชฺชา เหตุอาทิวเสน สงฺขารานํ ยถารหํ ปจฺจโยฯ ตโต เอว สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเตติ ยสฺมา อวิชฺชาปิ อาสวาทิวเสน ปจฺจยสมฺภูตาว, ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขาราติ อุภเยปิ เอเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาฯ อิตีติ เอวํฯ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญาติ ปจฺจยานํ ปริจฺฉิชฺช คหณวเสน ปวตฺตา ปญฺญาฯ วุตฺตนเยน ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ

นิมิตฺตนฺติ สงฺขารนิมิตฺตํ, อตฺถโต ปญฺจกฺขนฺธาฯ เต หิ ฆนสญฺญาปวตฺติยา วตฺถุภาวโต นิมิตฺตํ, สวิคฺคหภาเวน อุปฏฺฐานโต วาฯ ยสฺมา อนิจฺจตา นาม สงฺขารานํ อวิปรีตากาโรฯ ตตฺถ นิจฺจตาย เลสสฺสาปิ อภาวโต อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต ยถาภูตํ ชานาติฯ ตญฺจ ญาณํ อวิปรีตคฺคหณตาย สมฺมาทสฺสนํฯ ตํสมงฺคินา จ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วิย อตีตานาคเตสุปิ นยํ เนนฺเตน เต สุปริวิทิตา โหนฺติฯ

อนิจฺจตา จ นาม อุปฺปตฺติมโต, อุปฺปาโท จ ปจฺจยวเสนาติ อนิจฺจตา สิชฺฌมานา สงฺขารานํ สปฺปจฺจยตํ สาเธนฺตี ยถาวุตฺตกงฺขปฺปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจโต…เป.… ปหียตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ตทนฺวเยนาติ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐสฺส อนุคมเนนฯ เอตฺถาติ ยถาทิฏฺเฐสุ ธมฺเมสุฯ ทุกฺขโต มนสิ กโรนฺโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปวตฺตนฺติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปฺปวตฺตํฯ ตญฺหิ กิเลสาภิสงฺขาเรหิ ปวตฺติตตฺตา สาติสยํ ทุกฺขภาเวน อุปฏฺฐาติฯ ปวตฺตนฺติ ฐานนิสชฺชาทิวเสน ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน จ สงฺขารปฺปวตฺตนฺติ อปเรฯ ‘‘นิมิตฺตํ, ปวตฺต’’นฺติ จ วุตฺเต อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตานสญฺญิเต สพฺพสฺมิํ สปฺปจฺจเย นามรูเป ยาถาวโต ปวตฺตา เอกาว ปญฺญา ปริยายวเสน ‘‘ยถาภูตญาณ’’นฺติปิ ‘‘สมฺมาทสฺสน’’นฺติปิ ตตฺถ กงฺขาวิกฺขมฺภเนน ‘‘กงฺขาวิตรณา’’ติปิ วุจฺจติฯ ยถา ‘‘รุกฺโข ปาทโป ตรู’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยญฺจ ยถาภูตญาณ’’นฺติอาทิฯ

ปรมตฺถโต สาสเน อสฺสาโส นาม อริยผลํ, ปติฏฺฐา นาม อริยมคฺโค, อยํ ปน อนธิคตมคฺคผโลปิ ตทธิคมุปายปฏิปตฺติยํ ฐิตตฺตา ลทฺธสฺสาโส วิย, ลทฺธปติฏฺโฐ วิย จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ลทฺธสฺสาโส ลทฺธปติฏฺโฐ’’ติฯ อปริหีนกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโก วิปสฺสโก โลกิยาหิ สีลสมาธิปญฺญาสมฺปทาหิ สมนฺนาคตตฺตา อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต สุคติปรายโณ จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยตคติโก’’ติฯ ตโต เอว จูฬโสตาปนฺโน นาม โหติฯ โสตาปนฺโน หิ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติฯ

อถ วา ลทฺธสฺสาโส ทิฏฺฐิวิสุทฺธิสมธิคเมนฯ นามรูปปริจฺเฉเทน หิ ขนฺธาทิเก สภาวสรสโต สลฺลกฺเขตฺวา สาสเน ธมฺมุปสํหิตปาโมชฺชปฺปฏิลาเภน ลทฺธสฺสาโส โหติฯ ลทฺธปติฏฺโฐ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสมธิคเมนฯ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสเนน หิ ปริมทฺทิตทิฏฺฐิกณฺฏโก วินิทฺธตอเหตุวิสมเหตุวาโท ยถาสกํ ปจฺจเยเหว ธมฺมมตฺตํ ชานิตฺวา สาสเน ปติฏฺฐิตสทฺโธ ลทฺธปติฏฺโฐ นาม โหติฯ นามรูปววตฺถาเนน ทุกฺขสจฺจํ, ธมฺมฏฺฐิติญาเณน สมุทยสจฺจํ, ตสฺเสว อปรภาเคน อนิจฺจโต มนสิการาทิวิธินา มคฺคสจฺจญฺจ อภิญฺญาย ปวตฺติยา ทุกฺขภาวํ ทิสฺวา อปฺปวตฺเต นิโรเธ เอกํเสเนว นินฺนชฺฌาสยตาย โลกิเยเนว ญาเณน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อธิคตตฺตา อปาเยสุ อภพฺพุปฺปตฺติโก, โสตาปนฺนภูมิยํ ภพฺพุปฺปตฺติโก จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยตคติโก’’ติฯ เตนาห ‘‘จูฬโสตาปนฺโน นาม โหตี’’ติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ มหานิสํสเมตํ ยถาภูตญาณํ, ตสฺมาฯ สทาติ สพฺพกาลํ รตฺติญฺเจว ทิวา จฯ สพฺพโสติ นิพฺพตฺตกเหตุอาทิปริคฺคณฺหนวเสน สพฺพปฺปกาเรนฯ

กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ เอกูนวีสติมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

20. มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

สมฺมสนญาณกถาวณฺณนา

[692] เอวํ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ญตฺวา ฐิตํ ญาณนฺติ อยํ อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตา วีถิปฏิปนฺนา วิปสฺสนาปญฺญา อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค, อยํ โอภาสาทิเภโท ทสวิโธ อุปกฺกิเลโส น มคฺโคติ เอวํ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ยาถาวโต ววตฺถเปตฺวา ฐิตํ ญาณํฯ

อตีตาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน ธมฺเม กลาปโต สงฺขิปิตฺวา สมฺมสนํ กลาปสมฺมสนํ, อยํ กิร ชมฺพุทีปวาสีนํ อภิลาโปฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูป’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.361; 2.113; 3.86; อ. นิ. 4.181) นเยน หิ ธมฺมานํ วิปสฺสนา นยวิปสฺสนา, อยํ กิร ตมฺพปณฺณิทีปวาสีนํ อภิลาโปฯ เตเนวาห ‘‘กลาปสมฺมสนสงฺขาตาย นยวิปสฺสนายา’’ติฯ ตาว-สทฺโท กมตฺโถ, เตน สมฺมสนปฺปการานํ พหุเภทตํ ทีเปติฯ พหุภาวโต หิ เตสํ ปฐมํ นยวิปสฺสนาย โยคารมฺภํ อนุสาสติ ‘‘นยวิปสฺสนาย ตาว โยโค กรณีโย’’ติฯ กสฺมาติ โจทกวจนํฯ ตสฺสายํ อธิปฺปาโย – ยทิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ สมฺปาเทตพฺพา, อถ กสฺมา ‘‘นยวิปสฺสนาย อาทิโต โยโค กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตนฺติฯ อิตโร ตสฺสายํ อธิคมูปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อารทฺธวิปสฺสกสฺสา’’ติอาทิมาหฯ เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘วิปสฺสนาย สติ อุทยพฺพยญาณุปฺปาโท, อุทยพฺพยญาเณ สติ โอภาสาทิอุปกฺกิเลสสมฺภโว, ตโต มคฺคามคฺคววตฺถานํ, ตสฺมา ตสฺส อาทิโตว อารมฺภสฺส สมฺภโว นตฺถีติ วิปสฺสนา ปฐมํ อารทฺธพฺพา’’ติฯ เอวมฺปิ ปฐมํ นยวิปสฺสนาว กสฺมา อารทฺธพฺพาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาย จ กลาปสมฺมสนํ อาที’’ติฯ ตญฺหิ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน ปวตฺตนโต อาทิกมฺมิกสฺส สุกรํ สมฺมสนนฺติ อาทิภูตํฯ

ตสฺมาติ อาทิภูตตฺตาฯ อถ วา ตสฺมาติ ยสฺมา อารทฺธวิปสฺสกสฺส…เป.… กลาปสมฺมสนํ อาทิ, ตสฺมาฯ เอตนฺติ กลาปสมฺมสนํฯ อปิจาติอาทิ กลาปสมฺมสนสฺเสว วิปสฺสนาย อาทิภาเว อุปจยเหตุทสฺสนํฯ