อุปมาหินามรูปวิภาวนากถาวณฺณนา

[673] เอเกนากาเรน สณฺฐิเตสูติ เยน ปกาเรน อกฺขาทีสุ สนฺนิวิฏฺเฐสุ รถสมญฺญา, เตน เอเกน อากาเรน สมวฏฺฐิเตสุ เอกชฺฌํ ราสิกเตสุ ฯ เอวเมวนฺติ สนฺนิเวสวิสิฏฺเฐ อวยวสมุทาเย สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเน ยถา ‘‘รโถ เคหํ มุฏฺฐิ วีณา เสนา นครํ รุกฺโข’’ติ โวหารมตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน รถาทิ นาม กิญฺจิ นตฺถิ, เอวเมวํฯ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ อุปาทานกฺขนฺธสญฺญิเตสุ รูปารูปธมฺเมสุ สมุทิเตสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเนสุ ‘‘สตฺโต ชีโว’’ติ โวหารมตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน สตฺโต วา ชีโว วา นตฺถีติ ยาถาวโต ชานนํฯ อิทํ ยถาภูตทสฺสนํ ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติฯ

[674] ตสฺสาติ สตฺโตติ คหิตสฺส อตฺตโนฯ วินาสนฺติ นิรุทฺธสฺส วินาสํฯ อวินาสนฺติ อวินสฺสนํ, นิจฺจตนฺติ อตฺโถฯ ทฺวยวเสเนว หิ อตฺตวาทิโน ฐิตา, สสฺสโต อตฺตา, อุจฺฉิชฺชตีติ วา, เอกจฺจสสฺสตวาโทปิ เอตฺเถว สมวรุทฺโธติฯ อวินาสํ อนุชานนฺโตติ พุทฺธิอาทีนํ ธมฺมานํ วินาสํ อิจฺฉนฺโตปิ ‘‘ธมฺมี นิจฺโจ กูฏฏฺโฐ’’ติ อตฺตโน วินาสาภาวํ อนุชานนฺโตฯ สสฺสเตติ สสฺสตคาเหฯ ปตติ กตวินาสอกตพฺภาคมาทิโทสปฺปสงฺคโตติ อธิปฺปาโยฯ ขีรนฺวยสฺสาติ ขีรสฺส อนฺวยภูตสฺส, ผลภูตสฺสาติ อตฺโถฯ ตทนฺวยสฺสาติ ตสฺส อตฺตโน อนฺวยภูตสฺส อญฺญสฺส กสฺสจิ อภาวโตฯ โอลียติ นามาติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา’’ติ อภินิเวเสน ภวาภิรโต หุตฺวา ภวนิโรธโต สงฺโกจนํ อาปชฺชนฺโต ภเวเยว นิลียติ นามฯ อติธาวติ นามาติ ตตฺถ ตตฺเถว หิ ภเว อตฺตา อุจฺฉิชฺชตีติ อุจฺเฉทวาที ‘‘อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา’’ติ คณฺหนฺโต ปรํ มรณา สนฺตํ ภวํ ‘‘นตฺถี’’ติ อติกฺกมนฺโต อติธาวติ นามาติ วทนฺติฯ กิเลสนิโรเธ ปน กมฺมสฺส อวิปจฺจนโต ภวนิโรเธ อิจฺฉิตพฺเพ ตถา อคฺคเหตฺวา ‘‘ตํ ตํ ภววิเสสํ อาคมฺม อตฺตา อุจฺฉิชฺชตีติ เอวํ ภวนิโรโธ โหตี’’ติ คณฺหนฺโต ตํ อติธาวติ นามฯ

ปริยุฏฺฐิตาติ อภิภูตาฯ จกฺขุมนฺโตติ ยถาภูตทสฺสนสงฺขาเตน ญาณจกฺขุนา จกฺขุมนฺโตฯ

กามภวาทิเภโท ภโว อารมิตพฺพฏฺเฐน อาราโม เอเตสนฺติ ภวารามาฯ ตสฺมิํ ภเว รตา อภิรตาติ ภวรตาฯ ภเว สมฺโมทํ อาปนฺนาติ ภวสมฺมุทิตาฯ ตีหิปิ ปเทหิ ภวสฺสาทคธิตตาว วุตฺตาฯ

จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตีติ ภวสฺสาทคธิตตฺตา เอว ภวนิโรธาวเห ธมฺเม จิตฺตํ น อนุปฺปวิสติฯ นปฺปสีทตีติ น โอกปฺปติฯ น สนฺติฏฺฐตีติ น ปติฏฺฐหติฯ นาธิมุจฺจตีติ น อธิมุจฺจติฯ

อฏฺฏียมานาติ ทุกฺขาปิยมานาฯ หรายมานาติ ลชฺชมานาฯ ชิคุจฺฉมานาติ หีเฬนฺตาฯ วิภวนฺติ อุจฺเฉทํฯ อภินนฺทนฺตีติ วุตฺตอภินนฺทนาการทสฺสนํ ‘‘ยโต กิร โภ’’ติอาทิฯ

ภูตนฺติ ขนฺธปญฺจกํฯ ตญฺหิ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ ชาตตฺตา, ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา จ ภูตนฺติ วุจฺจติฯ ภูตโตติ ยถาภูตสภาวโต, สลกฺขณโต, สามญฺญลกฺขณโต จฯ

[675] เอวํ สตฺตคาหโต อวลียนาติธาวนโทเส, ยถาภูตทสฺสนโต นิพฺพิทาทิคุเณ จ สุตฺตวเสเนว ทสฺเสตฺวา อิทานิ นามรูปมตฺเตปิ คมนาทิอตฺตกิจฺจสิทฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘อสฺมี’’ติ วา ‘‘อห’’นฺติ วา คาหสฺส วตฺถุภูโต สตฺโต นาม นตฺถิ, ปรมตฺถโต นามรูปมตฺตเมว, ตสฺมาฯ สเจ โกจิ อตฺตา นาม นตฺถิ, กถมิธ นามรูปมตฺเต คมนาทิอตฺตกิจฺจสิทฺธีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ทารุยนฺต’’นฺติอาทิฯ ‘‘ขายตี’’ติ เอเตน ยถา นิชฺชีเว ทารุมยยนฺเต อพฺภนฺตเร วตฺตมานสฺส ชีวสฺส วเสน สอีหสฺส สพฺยาปารสฺส วิย อุปฏฺฐานมตฺตํ ปจฺจยวิเสสโต, เอวํ นิชฺชีเว นามรูปมตฺเต ปจฺจยวิเสสโต คมนาทิอตฺตกิจฺจสิทฺธีติ สอีหสฺส สพฺยาปารสฺส วิย อุปฏฺฐานนฺติ ทสฺเสติฯ

สจฺจโตติ ภูตโต, ปรมตฺถโตติ อตฺโถฯ สุญฺญํ ชีเวน ยนฺตมิว อภิสงฺขตํ ปจฺจยวเสน ปวตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ทุกฺขสฺส ปุญฺโช นิจฺจาตุรตาย ติณกฏฺฐสทิโส อตฺตสุญฺญตายาติ อตฺโถฯ เอตํ นามรูปํฯ

ยมกนฺติ ยุคฬกํฯ โส จ โข ยมกภาโว อญฺญมญฺญสนฺนิสฺสิตภาเวนาติ อาห ‘‘อุโภ อญฺโญญฺญนิสฺสิตา’’ติฯ ตโต เอว จ เอกสฺมิํ ภิชฺชมานสฺมิํ อุโภ ภิชฺชนฺติฯ น หิ กทาจิ ปญฺจโวการภเว รูเป นิรุชฺฌนฺเต อรูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ, อรูเป วา นิรุชฺฌนฺเต รูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ อตฺถิฯ สฺวายํ ภงฺโค ปจฺจยา ปจฺจยนิโรเธเนว, นามรูปนิโรโธติ อตฺโถฯ ปจฺจยาติ วา ปจฺจยภูตา, อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยา โหนฺตาปิ อุโภ ภิชฺชนฺติเยวาติ อตฺโถฯ

[676] ทณฺฑาภิหตนฺติ วิเสสเนน ทณฺฑํ, ทณฺฑาภิฆาตสฺส ปจฺจยํ ปุริสวายามญฺจ ทสฺเสติ, เภริยา ปน วิเสสิตพฺพตา สทฺทสฺส อสาธารณการณตายฯ เตเนว หิ ‘‘อญฺญา เภรี’’ติ เภรีเยว คหิตา, น ทณฺฑาทโยฯ อทิสฺสมานรูปตาย สทฺทํ นามฏฺฐานิยํ กตฺวา ‘‘เอวเมว’’นฺติอาทินา อุปมาสํสนฺทนํ กโรติฯ

น จกฺขุโต ชายเรติ น จกฺขายตนโต นิคฺคจฺฉนวเสน ชายนฺติฯ น หิ จกฺขายตนสฺส ปจฺจยภาวูปคมนโต ปุพฺเพ ผสฺสปญฺจมกา ลพฺภนฺติ, น จ ปเทสวนฺโต, เยน เต ตโต นิคฺคจฺเฉยฺยุํฯ เตเนวาห ‘‘ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต’’ติ (มหานิ. 10)ฯ น รูปโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ‘‘โน จ อุภินฺนมนฺตรา’’ติ อิทํ ปน เตสํ อรูปธมฺมตฺตา อปฺปเทสตาย วุตฺตํฯ เกวลํ ปน ยสฺมิํ ขเณ ปจฺจยสมวาโย, ตทา อุปฺปชฺชนมตฺตเมวาติ อาห ‘‘เหตุํ ปฏิจฺจ ปภวนฺติ สงฺขตา’’ติ, จกฺขุรูปาโลกมนสิการาทิเภทํ ธมฺมชาตํ นิสฺสาย ปจฺจยภูตํ การณํ ลภิตฺวา เตหิ สเมจฺจ สมฺภูย กตตฺตา สงฺขตา ผสฺสาทโย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺสา ปน ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา ปากฏํ รูปธมฺมปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาปิ สทฺโท ปหฏาย เภริยา’’ติ อาหฯ ผสฺสปญฺจมคฺคหณญฺเจตฺถ ปากฏอรูปธมฺมานํ ทสฺสนํฯ เสสคาถาสุปิ เอเสว นโยฯ

วตฺถุรูปาติ หทยวตฺถุโตฯ ตนฺนิสฺสยานํ อรูปธมฺมานํ พหุเภทตฺตา สามญฺญโวหาเรน เต ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขตา’’ติ วุตฺตํฯ

[677] นิตฺเตชนฺติ เตชหีนํ อานุภาวรหิตํฯ ยถา ปน ตํ นิตฺเตชํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น ขาทตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น หิ อญฺญถา สทฺทหนุสฺสหนาทีสุ นามํ ‘‘นิตฺเตช’’นฺติ สกฺกา วตฺตุํ, นาปิ รูปํ สนฺธารณาพนฺธนาทีสุฯ เตเนว หิ ‘‘รูปํ นิตฺเตช’’นฺติ วตฺวา ‘‘น หิ ตสฺส ขาทิตุกามตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อถ โข’’ติอาทินา พฺยติเรกวเสนาปิ นามรูปานํ นิตฺเตชตํเยว วิภาเวติฯ อญฺญมญฺญสนฺนิสฺสเยน หิ นามรูปสฺส อตฺตกิจฺจสิทฺธิปิ ปจฺเจกํ อสมตฺถตาวิภาวนเมวฯ ตถา หิ นามรูปสฺส อตฺตสุญฺญตา, นิรีหตา, พฺยาปารวิรหตา จ สุฏฺฐุตรํ ปากฏา โหนฺติฯ

กถํ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถานํ สมุทิตภาเว สมตฺถตา โหติ? อสามคฺคิยํ อเหตูนํ สามคฺคิยมฺปิ อเหตุภาวาปตฺติโตฯ

น หิ ปจฺเจกํ ทฏฺฐุํ อสกฺโกนฺตานํ อนฺธานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สมุทิตํ ทฏฺฐุํ สกฺโกตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อิมสฺส ปนตฺถสฺสา’’ติอาทิฯ อิมํ อุปมํ อุทาหรนฺติ อฏฺฐกถาจริยา อุปมายปิ อสิทฺธสฺส อตฺถสฺส สาเธตพฺพโตฯ เตเนวาห ‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, อุปมายปิเธกจฺเจ วิญฺญู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 2.67)ฯ ตุฏฺฐหฏฺโฐติ ยทิปาหํ จกฺขุกรณียํ กาตุํ น สกฺโกมิ, ปาทกรณียํ ปน กาตุํ สกฺโกมิ, ตฺวญฺจ จกฺขุกรณียํ, ตสฺมา อมฺหากํ อุภินฺนํ สหิตานญฺจ วเสน อิจฺฉิตเทสสมฺปตฺติ สิชฺฌตีติ ตุฏฺฐหฏฺโฐ ชจฺจนฺโธฯ ตตฺถ ชจฺจนฺโธติอาทิ อุปโมปเมยฺยสํสนฺทนํฯ ธมฺมานํ อตฺตลาโภ ปรปฏิพทฺโธติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ ตโต ปุพฺเพ อวิชฺชมานตฺตา, ปฏิลทฺธตฺตลาภสฺสาปิ ปรปฏิพทฺธเมว อตฺถกิจฺจนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘น สเกน เตเชน อุปฺปชฺชติ, น ตาสุ ตาสุ กิริยาสุ ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ เตสํ นามรูปานํ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย อุปฺปตฺติ วา ปวตฺติ วา น จ น โหตีติ ชจฺจนฺธปีฐสปฺปิอุปมาย สาธิตมตฺถํ นิคเมนฺโต ‘‘อสามคฺคิยํ อเหตูนํ สามคฺคิยมฺปิ อเหตุกภาวาปตฺติโต’’ติ ยถาวุตฺตสฺส เหตุโน อเนกนฺติกภาวํ วิภาเวติฯ

ปรธมฺมวสานุวตฺติโนติ ปเรสํ อตฺตโต อญฺเญสํ เหตุปจฺจยสงฺขาตานํ ธมฺมานํ วเสน อนุวตฺตนสีลาฯ อตฺตทุพฺพลาติ อตฺตนา ทุพฺพลา อสมตฺถาฯ ปรปจฺจยโตติ ปเรสํ ธมฺมานํ ปจฺจยภาวโตฯ เอเตน ชนกปจฺจยํ วทติฯ เตเนวาห ‘‘ชายเร’’ติฯ ปรอารมฺมณโตติ ปเรสํ ธมฺมานํ อารมฺมณภาวโตฯ เอเตน อุปตฺถมฺภกปจฺจยํ วทติฯ ปจฺจยคฺคหณํ วา รูปาเปกฺขํ, อารมฺมณคฺคหณํ นามาเปกฺขํฯ ‘‘ปรธมฺเมหี’’ติ อิทํ อารมฺมณปจฺจยานํ วิเสสนํฯ ปุริมตฺเถน หิ วุตฺตเมวตฺถํ ปจฺฉิมตฺเถน ปากฏํ กโรติฯ ปภาวิตาติ อุปฺปาทิตาฯ

นาวายนฺติกูปมายปิ นามรูปานํ อวสวตฺติตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถาปี’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา วุตฺตาฯ นิสฺสายาติ ปติฏฺฐายฯ ยนฺตีติ คจฺฉนฺติฯ มนุสฺเส นิสฺสายาติ เนตุภูเต นิยามกกมฺมการกาทิมนุสฺเส อปสฺสายฯ น หิ เตสํ อรณคฺคหณลงฺการสณฺฐาปนอุทกุสฺสิญฺจนาทิกิริยาย วินา นาวา อิจฺฉิตเทสํ ปาปุณาติฯ อุโภติ อญฺญมญฺญํ นาวํ นิสฺสาย มนุสฺสา, มนุสฺเส นิสฺสาย นาวาติ อตฺโถฯ

เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ นานานเยหีติ ปฐมาทีนํ สตฺตนฺนํ ฌานานํ, เตสํ อุปจารานญฺจ วเสน จุทฺทส อรูปปริคฺคหมุขานิ, จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตรสนฺนํ ธาตุปริคฺคหมุขานํ ธาตายตนขนฺธมหาภูตวเสน, อิธ วุตฺตานํ อวุตฺตานญฺจ อินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ วเสน สมวีสติ รูปปริคฺคหมุขานิ, ตานิ ปจฺเจกํ ‘‘ผสฺโส เวทนา จิตฺต’’นฺติ อิเมสํ สมฺมุขภาเวน อุปฏฺฐิตานํ ติณฺณํ อรูปธมฺมานํ วเสน ติคุณิตานิ สมสฏฺฐิ, จุทฺทส อรูปปริคฺคหมุขานิ, ตานิ จาติ จตุสตฺตติยา นามรูปปริคฺคหนเยหิ เจว สมฺพหุลสุตฺตนฺตรถเคหมุฏฺฐิวีณาเสนารุกฺขทารุยนฺตนฬกลาปิเภริชจฺจนฺธปงฺคุฬนาวามนุสฺสูปมาหิ จ นามรูปปมตฺตตาววตฺถาปนนเยหิ จฯ สตฺตสญฺญํ อภิภวิตฺวาติ อนาทิกาลภาวิตํ ขนฺธปญฺจเก อตฺตคาหํ วิกฺขมฺเภตฺวาฯ นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนนฺติ ‘‘อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นามํ, น อิโต ภิยฺโยฯ อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ จ เตสํ ลกฺขณสลฺลกฺขณมุเขน ธมฺมมตฺตภาวทสฺสนํฯ อตฺตทิฏฺฐิมลวิโสธนโต ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ เวทิตพฺพํฯ เอตสฺเสวาติ นามรูปสฺส ยาถาวทสฺสนสฺเสวฯ

ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ อฏฺฐารสมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

19. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

ปจฺจยปริคฺคหกถาวณฺณนา

[678] อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐาย ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา วิสยภาเวน ทสฺสิตตฺตา ‘‘เอตสฺเสวา’’ติ วุตฺตํ, น ตทญฺญโต วิเสสนตฺถํ ตทญฺญสฺเสว อภาวโตฯ อชฺฌตฺตํ วา หิ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตุ พหิทฺธา วา, อชฺฌตฺตสิทฺธิยํ ปน ลกฺขณโต สพฺพมฺปิ นามรูปํ อนวเสสโต ปริคฺคหิตเมว โหตีติฯ ปจฺจยปริคฺคเหนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ ปจฺจยปริคฺคหเหตุ หิสฺส อทฺธตฺตยกงฺขาวิตรณํ โหตีติ, กรเณ วา เอตํ กรณวจนํ ปจฺจยปริคฺคหสฺส สาธกตมภาวโต กงฺขาวิตรณกิริยายฯ ยทา หิสฺส สุปริสุทฺโธ นิชฺชโฏ นิคฺคุมฺโพ ปจฺจยปริคฺคโห สิชฺฌติ, ตทาเนน กงฺขา วิตรียตีติฯ วิตริตฺวาติ อติกฺกมิตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ ปน ญาณํ ตถาธิคตํ วสีภาวปฺปตฺตํ ฌานํ วิย โยคิโน สนฺตาเน ปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ฐิตํ ญาณ’’นฺติฯ

ตนฺติ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิํฯ ตํ สมฺปาเทตุกาโม อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ยาถาวโต ทิฏฺฐํ นามรูปํ ติวิธทุกฺขตาโยคโต โรโค วิยฯ ปจฺจยา จสฺส โรคสมุฏฺฐานํ วิย อุปฏฺฐหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นาม…เป.… ปริเยสตี’’ติ อาหฯ สํสารทุกฺขนิมุคฺคสฺส สนฺตานสฺส ตโต วิโมเจตุกามตาวเสน อนุกมฺปิตพฺพตา ลพฺภตีติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวเมว ฐิเต ยเทเก วทนฺติ ‘‘อนุกมฺเปตพฺพกุมารกทสฺสเนน ตสฺส มาตาปิตุอาวชฺชนํ อิธ อนุทาหรณํ นิโรเธตพฺพตาย นามรูปสฺส อนุกมฺปิตพฺพตาภาวโต’’ติ, ตทปาหตํ โหติฯ อวสฺสญฺเจตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา เวเนยฺยปุคฺคลสนฺตาเน สตฺถุ มหากรุณาปวตฺติ เอว วิจาเรตพฺพา สิยาฯ มนฺทพุทฺธิตาย มนฺทํฯ วุฑฺฒตโรปิ โกจิ มนฺทพุทฺธิ โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘กุมาร’’นฺติ วุตฺตํฯ โย โกจิ ปฐมวเย วตฺตมาโน ‘‘กุมาโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ทหร’’นฺติ วุตฺตํฯ