อุปนิสฺสยโกฏิยาติ อุปนิสฺสยํเสน, อุปนิสฺสยเลเสนาติ อตฺโถฯ โย หิ ปฏฺฐาเน อนาคโต สติ ภาวา, อสติ จ อภาวา สุตฺตนฺตปริยาเยน อุปนิสฺสโย, โส ‘‘อุปนิสฺสยโกฏี’’ติ วุจฺจติฯ ปจฺจยมหาปเทโส กิเรโส, ยทิทํ อุปนิสฺสโยติฯ

ภวจกฺกกถาวณฺณนา

[652] น เกวลํ โสกาทีนํเยว ชาติ ปจฺจโย โหติ, โสกาทีนํ ปน ปจฺจยตฺตา อวิชฺชายปิ ปจฺจโย เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอตฺถาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายํฯ อวิทิตาทิ มิทนฺติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ สตตนฺติ สพฺพกาลํ ยาว อคฺคมคฺคาธิคมาฯ สมิตนฺติ สงฺคตํ, อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ อตฺโถฯ

เตสูติ โสกาทีสุฯ สิทฺเธสูติ ลพฺภมาเนสุฯ สิทฺธา โหติ อวิชฺชา อวินาภาวโตฯ

กามยานสฺสาติ กามยมานสฺส, กาโม วา ยานํ เอตสฺสาติ กามยาโน, ตสฺส กามวเสน ยายมานสฺสาติ อตฺโถฯ ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหาฉนฺทสฺสฯ ปริหายนฺตีติ วิคจฺฉนฺติฯ รุปฺปตีติ โสกาทินา กุปฺปติฯ

ปริยุฏฺฐานตาย ติฏฺฐนสีโล ปริยุฏฺฐานฏฺฐายีฯ ‘‘ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน’’ติ วา ปาโฐฯ ตตฺถ ปริยุฏฺฐาตีติ ปริยุฏฺฐํ, ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานํ, เตน ติฏฺฐตีติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ ‘‘มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย เววณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน นาภิรมตี’’ติ (อิติวุ. 83) วุตฺตานิ ปญฺจ มรณปุพฺพนิมิตฺตานีติ อตฺโถฯ ตานิ หิ ทิสฺวา กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธสงฺขาเต อุปปตฺติภเว ภวจฺฉนฺทพเลน เทวานํ พลวโสโก อุปฺปชฺชตีติฯ

พาโลติ อวิทฺวาฯ เตน อวิชฺชาย การณภาวํ ทสฺเสติฯ ติวิธํ ทุกฺขนฺติ ตสฺสารุปฺปกถาสวน, กมฺมการณาทสฺสน, มรณกาลกมฺโมปฏฺฐานนิทานํ โสกาทิทุกฺขํฯ

อาสเว สาเธนฺตีติ อาสเว คเมนฺติ โพเธนฺตีติ อตฺโถฯ

เอวํ สตีติ เอวํ ภวจกฺกสฺส อวิทิตาทิตาย อนาทิภาเว สติฯ อาทิมตฺตกถนนฺติ อวิชฺชาวเสน อาทิสพฺภาวกถนํฯ อาทิ เอตสฺส อตฺถีติ หิ อาทิมํ, ภวจกฺกํฯ ตสฺส ภาโว อาทิมตฺตํ, ตสฺส กถนํ อาทิมตฺตกถนํฯ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ วา มตฺตสทฺโท, สติ อนาทิภาเว อวิชฺชา อาทิมฺหิ, มชฺเฌ, ปริโยสาเน จ สพฺพตฺถ สิยาติ อาทิมตฺตาย อวิชฺชาย กถนํ วิรุชฺฌตีติ อตฺโถฯ ‘‘อวิชฺชา ปธานา’’ติ วตฺวา ตสฺสา ปธานภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชาคฺคหเณนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณนาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทเนน, อปฺปหาเนน วา, อตฺตโน สนฺตาเน สนฺนิหิตภาวกรเณนาติ อตฺโถฯ กมฺมาทีนีติ กมฺมวิปากวฏฺฏานิฯ ปลิโพเธนฺตีติ นานาทุกฺขปริพฺยูฬฺเห สํสารจารเก นิโรเธนฺติฯ เตหีติ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺเฏหิฯ วฏฺฏสฺส การณภาเวน ปธานตฺตา ‘‘ปธานธมฺโม’’ติ อวิชฺชา กถิตาฯ

ตโต อวิชฺชาทิโตฯ พฺรหฺมาทินาติ อาทิ-สทฺเทน ปชาปติสฺสรปุริสาทิเก สงฺคณฺหาติฯ วทตีติ วโท, ตํ ตํ หิตาหิตํ ปวตฺตาติ อตฺโถฯ เวเทติ, เวทิยตีติ วา เวเทยฺโย, สุขาทิํ อนุภวติ, สพฺพวิสเย วา ชานาติ, ‘‘สุขิโต ทุกฺขิโต’’ติอาทินา อตฺตนา, ปเรหิ จ ชานาติ, ญายติ จาติ อตฺโถฯ พฺรหฺมาทินา วา อตฺตนา วาติ วา-สทฺโท จ-สทฺทตฺโถฯ เตนาห ‘‘การกเวทกรหิต’’นฺติ จ-สทฺทตฺถสมาสํฯ

ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญนฺติ อวิชฺชาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ สุญฺญสภาวานํ สุญฺญตาย สุญฺญํ ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญํ, ธุวภาวาทิสุญฺญตาย วา จตุพฺพิธมฺปิ สุญฺญตํ เอกํ กตฺวา ทฺวาทสงฺคคตตฺตา ทฺวาทสวิธาติ ตาย ทฺวาทสสุญฺญตาย สุญฺญนฺติ อตฺโถฯ

[653] ปุพฺพนฺตาหรณโตติ ปุพฺพนฺตโต อตีตโกฏฺฐาสโต ปจฺจุปฺปนฺนวิปากสฺส อาหรณโตฯ เวทนาวสานํ ปริจฺฉินฺนํ เอกํ ภวจกฺกํ โหติฯ ภวจกฺเกกเทโสปิ หิ ภวจกฺกนฺติ วุจฺจติฯ

เวทนา วา ตณฺหาสหายาย อวิชฺชาย ปจฺจโย โหตีติ เวทนาโต อวิชฺชา, อวิชฺชาโต สงฺขาราติ สมฺพชฺฌนโต เวทนาวสานํ ภวจกฺกํ ปริปุณฺณเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวิชฺชาคฺคหเณน วา ตณฺหุปาทานานิ ตทวินาภาวโตฯ สงฺขารคฺคหเณน ภโว, วิญฺญาณาทิคฺคหเณน ชาติชรามรณานิ, โสกาทโย จ คหิตาติ เอวมฺปิ เวทนาวสานํ ภวจกฺกนฺติ ยุตฺตเมเวตํฯ เอวํ ตณฺหามูลเก จ โยเชตพฺพํฯ ทฺวินฺนมฺปิ หิ อญฺญมญฺญานุปฺปเวโส โหตีติฯ อวิชฺชา ธมฺมสภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิปรีตาภินิเวสํ กาเรนฺตี ทิฏฺฐิจริเต สํสาเร นยติ, เตสํ วา สํสารํ สงฺขาราทิปวตฺติํ นยติ ปวตฺเตตีติ สํสารนายิกา วุตฺตาฯ ตณฺหาย ตณฺหาจริตานํ สํสารนายิกาภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

ปฐมํ ภวจกฺกํฯ ผลุปฺปตฺติยาติ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํ, กรณตฺเถ เอว วาฯ วิญฺญาณาทิปจฺจุปฺปนฺนผลุปฺปตฺติ หิ อิธ ทิฏฺฐา, อทิฏฺฐานํ ปุริมภเว อตฺตโน เหตูนํ อวิชฺชาสงฺขารานํ ผลํ อนุปฺปาเทตฺวา อนุปจฺฉิชฺชนํ ปกาเสติ, ปกาสนสฺส วา กรณํ โหตีติฯ อถ วา ปุริมภวจกฺกํ ทุติเยน สมฺพนฺธํ วุตฺตนฺติ เวทนาสงฺขาตสฺส ผลสฺส อุปฺปตฺติยา ตณฺหาทีนํ เหตูนํ อนุปจฺเฉทํ ปกาเสติ, ตสฺมา ผลุปฺปตฺติยา การณภูตาย ปฐมสฺส ภวจกฺกสฺส เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโตติ อตฺโถฯ สงฺขาราทีนเมว วา ผลานํ อุปฺปตฺติยา อวิชฺชาทีนํ เหตูนํ ผลํ อชเนตฺวา อนุปจฺเฉทเมว, วิญฺญาณาทิเหตูนํ วา สงฺขาราทีนํ อนุปฺปพนฺธเมว ปกาเสติ ปฐมํ ภวจกฺกํ, น ทุติยํ วิย ปริโยสานมฺปีติ ‘‘ผลุปฺปตฺติยา เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโต’’ติ วุตฺตํฯ อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโตติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1) ธมฺมานํ อนุปุพฺพโต ปวตฺติยา ทีปนโตฯ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ หิ เอตฺถ อปริปุณฺณายตนํ กลลรูปํ วตฺวา ตโต อุทฺธํ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ สฬายตนปฺปวตฺติ วุตฺตาฯ สหุปฺปตฺติทีปนโตติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ วา อุปปตฺติกฺขนฺธานํ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติยา ทีปนโตฯ น หิ เอตฺถ ปฐเม วิย ภวจกฺเก อายตนานํ กเมน อุปฺปตฺติ วุตฺตาฯ

[654] เหตุอาทิปุพฺพกา ตโย สนฺธี เอตสฺสาติ เหตุผลเหตุปุพฺพกติสนฺธิ, ภวจกฺกํฯ เหตุผลเหตุผลวเสน จตุปฺปเภโท องฺคานํ สงฺคโห เอตสฺสาติ จตุเภทสงฺคหํฯ

สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สงฺคเห อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการาฯ อตีตเหตุอาทีนํ วา ปการา อาการาฯ กิเลสกมฺมวิปากา วิปากกิเลสกมฺเมหิ สมฺพนฺธา หุตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตนฺตีติ เตสุ วฏฺฏนามํ อาโรเปตฺวา ‘‘ติวฏฺฏ’’นฺติ วุตฺตํ, วฏฺเฏกเทสตฺตา วา ‘‘วฏฺฏานี’’ติ วุตฺตานิฯ

สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตาติ สนฺธีนํ ปุพฺพาปรววตฺถิตาติ อตฺโถฯ

ปริตสฺสตีติ ตํ ตํ วตฺถุํ ปริคฺคหกรณวเสน ตสฺสติ, ตณฺหายตีติ อตฺโถฯ อุปาทิยตีติ ทฬฺหคาหํ คณฺหาติฯ ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริมกมฺมภเว สติฯ

ตสฺส จ สพฺภาโว กริยมานตา เอวาติ อาห ‘‘กมฺมภเว กริยมาเนติ อตฺโถ’’ติฯ ทุกฺขาทีสุ โมโหติ ทุกฺขาทีนํ อาทีนวปฏิจฺฉาทโก อปฺปหีโน โมโหฯ อายูหนาติ สมฺปิณฺฑนกา ทานาทิกิริยาย ปวตฺตนกาฯ เอกํ อาวชฺชนํ เอเตสนฺติ เอกาวชฺชนา, เตสุ เอกาวชฺชเนสุฯ สตฺตเม เจตนา ภโวฯ ‘‘ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, สมฺปยุตฺตา อายูหนา สงฺขารา’’ติ อิทํ ยถาทสฺสิตาย ธมฺมฏฺฐิติญาณภาชนีเย วุตฺตาย ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา (ปฏิ. ม. 1.45) วเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ‘‘เจตนา ภโว’’ติ อาคตาฯ ภวนิทฺเทเส ปน ‘‘สาตฺถโต’’ติ เอตฺถ ‘‘เจตนาว สงฺขารา, ภโว ปน เจตนาสมฺปยุตฺตาปี’’ติ วิภงฺคปาฬิวเสน ทสฺสิตํฯ ‘‘ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา’’ติอาทินา หิ สงฺขารานํ เจตนาภาโว วิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. 226) วุตฺโตฯ ตตฺถ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยํ ‘‘เจตนาสมฺปยุตฺตา วิปากธมฺมตฺตา สวิปาเกน อายูหนสงฺขาเตน สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺเจน สงฺขารา’’ติ วุตฺตาฯ วิภงฺคปาฬิยํ ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว’’ติ (วิภ. 234) ภวสฺส ปจฺจยภาเวน ภวคามิภาวโต, กมฺมสํสฏฺฐสหายตาย กมฺมภาวโต จ อุปปตฺติภวํ ภาเวนฺตีติ ‘‘ภโว’’ติ วุตฺตาฯ อุปปตฺติภวภาวนากิจฺจํ ปน เจตนาย สาติสยนฺติ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา เจตนา ‘‘ภโว’’ติ วุตฺตาฯ ภวาภิสงฺขรณกิจฺจํ เจตนาย สาติสยนฺติ วิภงฺคปาฬิยํ ‘‘กุสลา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. 226) เจตนา ‘‘สงฺขารา’’ติ วุตฺตาฯ

ตสฺมา เตน เตน ปริยาเยน อุภยํ อุภยตฺถ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ นตฺเถตฺถ วิโรโธฯ ตสฺส ผเล อุปปตฺติภเว นิกามนาติ ‘‘ตสฺส สุตํ โหติ ‘จาตุมหาราชิกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ’’อาทิสุตานุสาเรน ภาวินิ อุปปตฺติภเว อภิกงฺขนาฯ คหณนฺติ กามุปาทานํ กิจฺเจนาหฯ ปรามสนนฺติ อิตรานิฯ อายูหนาวสาเนติ ตีสุปิ อตฺถวิกปฺเปสุ วุตฺตสฺส อายูหนสฺส อวสาเนฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺนภเวฯ ภวนฺตรสฺส อตีตภวสฺส อิมินา ปจฺจุปฺปนฺนภเวน ปฏิสนฺธานํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานํ, ภวนฺตรภาเวน วา ปฏิสนฺธานํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานํ, ตสฺส วเสนฯ ยํ ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ, ตํ วิญฺญาณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตถา หิ วิญฺญาณํ ‘‘ปฏิสนฺธานปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ คพฺเภติ มาตุกุจฺฉิยํ, คพฺภาวตฺถายํ วาฯ

ทฺวีสุ อตฺถวิกปฺเปสุ วุตฺเต อายูหนสงฺขาเร ‘‘ตสฺส ปุพฺพภาคา’’ติ อาห, ตติเย อตฺถวิกปฺเป วุตฺเต ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา’’ติฯ ตํสมฺปยุตฺตา อวิชฺชา คหิตาว โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ทหรสฺส จิตฺตปฺปวตฺติ ภวงฺคพหุลา เยภุยฺเยน ภวนฺตรชนกกมฺมายูหนสมตฺถา น โหตีติ ‘‘อิธ ปฏิปกฺกตฺตา อายตนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘กมฺมกรณกาเล สมฺโมโห ทสฺสิโต’’ติ เอเตน กมฺมสฺส ปจฺจยภูตํ สมฺโมหํ ทสฺเสติ, น กมฺมสมฺปยุตฺตเมวฯ

‘‘ตตฺถ ปุริมภวสฺมิํ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, เอตรหิ ปญฺจ วิปากธมฺมา, เอตรหิ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, อนาคเต ปญฺจ วิปากธมฺมาติ ทส ธมฺมา กมฺมํ, ทส ธมฺมา วิปาโก, อิติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ, กมฺมวฏฺฏํ, ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก, วิปากวฏฺฏนฺติ กมฺมสงฺเขโป จ วิปากสงฺเขโป จ, กมฺมภโว จ วิปากภโว จ กมฺมวฏฺฏญฺจ วิปากวฏฺฏญฺจ, กมฺมปวตฺตญฺจ วิปากปวตฺตญฺจ, กมฺมสนฺตติ จ วิปากสนฺตติ จ, กิริยา เจว กิริยาผลญฺจาติ –

‘‘เอวํ สมุปฺปนฺนมิทํ สเหตุกํ,

ทุกฺขํ อนิจฺจํ จลมิตฺตรทฺธุวํ;

ธมฺเมหิ ธมฺมา ปภวนฺติ เหตุโส,

น เหตฺถ อตฺตาว ปโรว วิชฺชติฯ

‘‘ธมฺมา ธมฺเม สญฺชเนนฺติ, เหตุสมฺภารปจฺจยา;

เหตูนญฺจ นิโรธาย, ธมฺโม พุทฺเธน เทสิโตฯ

‘‘เหตูสุ อุปรุทฺเธสุ, ฉินฺนํ วฏฺฏํ น วฏฺฏติ;

เอวํ ทุกฺขนฺตกิริยาย, พฺรหฺมจริยิธ วิชฺชติ;

สตฺเต จ นุปลพฺภนฺเต, เนวุจฺเฉโท น สสฺสต’’นฺติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 242);

ตตฺถ กมฺมาเนว วิปากํ สมฺภรนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ กมฺมสมฺภารา, กมฺมํ วา สงฺขารภวา, ตทุปการกานิ อวิชฺชาตณฺหุปาทานานิ กมฺมสมฺภาราฯ ปฏิสนฺธิทายโก วา ภโว กมฺมํ, ตทูปการกา ยถาวุตฺตา อายูหนสงฺขารา, อวิชฺชาทโย จ กมฺมสมฺภาราติ กมฺมญฺจ กมฺมสมฺภารา จ กมฺมสมฺภาราติ เอกเสสวเสน กมฺมสมฺภารคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ ทส ธมฺมา กมฺมนฺติ อวิชฺชาทโยปิ กมฺมสหายตาย กมฺมสริกฺขกา, ตทูปการา จาติ ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตาฯ สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย, วิญฺญาณาทโย จาติ สงฺเขโป, กมฺมํ, วิปาโก จฯ ‘‘กมฺมํ วิปาโก’’ติ เอวํ สงฺขิปียตีติ วา สงฺเขโป, อวิชฺชาทโย, วิญฺญาณาทโย จฯ สงฺเขปภาวสามญฺเญน ปน เอกวจนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, สงฺเขปสทฺโท วา ภาคาธิวจนนฺติ กมฺมภาโค กมฺมสงฺเขโปฯ

เอวํ สมุปฺปนฺนนฺติ กมฺมโตปิ วิปาโกฯ ตตฺถาปิ ‘‘อวิชฺชาโต สงฺขารา’’ติ เอวํ สมุปฺปนฺนํ, ติสนฺธิอาทิวเสน วา สมุปฺปนฺนํ อิทํ ภวจกฺกนฺติ อตฺโถฯ อิตฺตรนฺติ คมนธมฺมํ, วินสฺสธมฺมนฺติ อตฺโถฯ เตน อุปฺปาทวยวนฺตตาทีปเกน อนิจฺจสทฺเทน, วิการาปตฺติทีปเกน จลสทฺเทน จ อทีปิตํ กาลนฺตรฏฺฐายิตาภาวํ วิภาเวติฯ อทฺธุวนฺติ เอเตน ถิรภาวาภาวนิสฺสารตํฯ เหตุ เอว สมฺภารา เหตุสมฺภาราฯ ‘‘ฐานโส เหตุโส’’ติ (กถา. 355; ปฏิ. ม. 1.44) เอตฺถ เอวํ วุตฺตํ วา ฐานํ, อญฺญมฺปิ ตสฺส ตสฺส สาธารณํ การณํ สมฺภาโร, อสาธารณํ เหตุฯ เอวนฺติ เอวํ เหตุโต ธมฺมมตฺตสมฺภเว, เหตุนิโรธา จ วฏฺฏจฺเฉเท ธมฺเม จ ตํนิโรธาย เทสิเต สตีติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยํ อิธ พฺรหฺมจริยิธ สตฺเต จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ‘‘เอวํ พฺรหฺมจริยญฺจ วิชฺชติ, สสฺสตุจฺเฉทา จ น โหนฺตี’’ติ สมุจฺจยตฺโถฯ เอวญฺหิ เหตุอายตฺเต ธมฺมมตฺตสมฺภเว สตฺโต นุปลพฺภติ, ตสฺมิญฺจ อุปลพฺภนฺเต สสฺสโต, อุจฺเฉโท วา สิยาติ นุปลพฺภนฺเต ตสฺมิํ เนว อุจฺเฉโท น สสฺสตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[655] สจฺจปฺปภวโตติ สจฺจโต, สจฺจานํ วา ปภวโต จฯ

กุสลากุสลํ กมฺมนฺติ วฏฺฏกถาย วตฺตมานตฺตา สาสวนฺติ วิญฺญายติฯ อวิเสเสนาติ ‘‘เจตนา เจตนาสมฺปยุตฺตกา’’ติ วิเสสํ อกตฺวา, สพฺพมฺปิ ตํ กุสลากุสลํ กมฺมํ สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ตณฺหา จ…เป.… อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา’’ติ (วิภ. 208-210) หิ เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตวิเสสํ อกตฺวา วุตฺตนฺติ, อริยสจฺจวิเสสํ วา อกตฺวา สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สจฺจวิภงฺเค หิ สพฺเพปิ กิเลสา สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ ‘‘สมุทยสจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ ทุติยสจฺจํ ปภโว เอตสฺสาติ ทุติยสจฺจปภวํฯ อุปาทานปจฺจยา ภโวติ อุปปตฺติภวสฺส, กมฺมภวสฺส จ อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปฐมทุติยสจฺจทฺวย’’นฺติฯ

[656] วตฺถูสูติ อารมฺมเณสุ, ทุกฺขาทีสุ วา ปฏิจฺฉาเทตพฺเพสุ วตฺถูสุฯ สมฺโมเหตีติ ธมฺมสภาวํ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อเทนฺตี ตสฺส ปฏิจฺฉาทนวเสน สมฺโมเหติฯ วตฺถุนฺติ อิธ อารมฺมณํ อธิปฺเปตํฯ อญฺญมญฺญญฺจ อุปตฺถมฺเภติ อญฺญมญฺญสนฺนิสฺสเยน วินา ฐาตุํ อสกฺโกนฺตา ทฺเว นฬกลาปา วิยฯ สวิสเยติ ยถาสกํ วิสเย รูปายตนาทิเกฯ ชายมานานํ ขนฺธานํ วิการภาเวน ลพฺภมานา ชาติ เต ชเนนฺตี วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ขนฺเธ จ ชเนตี’’ติฯ เตนาห ‘‘เตสํ อภินิพฺพตฺติภาเวน ปวตฺตตฺตา’’ติฯ ปากเภทภาวญฺจ อธิติฏฺฐตีติ เอตฺถาปิ ‘‘ขนฺเธ ชเนตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ปากเภทวเสน วตฺตติจฺเจว อตฺโถ ฯ ปจฺจตีติ ปาโก, ภิชฺชตีติ เภโท, ปาโก จ เภโท จ ปากเภทํ, ตสฺส ภาวํ ปจฺจนํ, ภิชฺชนญฺจาติ อตฺโถฯ โสกาทีนํ อธิฏฺฐานตฺตาติ เตสํ การณตฺตา, เตหิ สิทฺธาย อวิชฺชาย สหิเตหิ สงฺขาเรหิ ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวายาติ อธิปฺปาโยฯ จุติจิตฺตํ วา ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหตีติ ‘‘ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวายา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ ปน จุติจิตฺตํ อวิชฺชาสงฺขารรหิตํ ภวนฺตรสฺส ปจฺจโย น โหตีติ สสหายตฺตทสฺสนตฺถมาห ‘‘โสกาทีนํ อธิฏฺฐานตฺตา’’ติฯ ทฺเวธาติ อตฺตโน อตฺตโน สรเสน, ธมฺมนฺตรปจฺจยภาเวน จาติ ทฺเวธา ทฺเวธาฯ พฺยาปนิจฺฉาโลเปน หิ นิทฺเทโสฯ

[657] ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอเตน สงฺขารานํ ปจฺจยุปฺปนฺนตาทสฺสเนน ‘‘โก นุ โข อภิสงฺขโรตีติ เอส โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ทสฺเสติ, เตเนตํ การกทสฺสนนิวารณํฯ อตฺตา ภวโต ภวนฺตรํ สงฺกมตีติ ทสฺสนํ อตฺตสงฺกนฺติทสฺสนํ, ตํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณุปฺปตฺติวจเนน นิวาริตํ โหติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อเภทโต เอโก อตฺตาติ คหณํ ฆนสญฺญา, ตํ ยมกตาลกนฺทํ ภินฺทนฺเตน วิย ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปมตฺตเมต’’นฺติ วจเนน นิวาริตํ โหติฯ ‘‘เอวมาทิทสฺสนนิวารณ’’นฺติ เอเตน ‘‘โสจติ ปริเทวติ ทุกฺขิโต’’ติอาทิทสฺสนนิวารณมาหฯ โสกาทโยปิ หิ ปจฺจยายตฺตา อวสวตฺติโนติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสก…เป.… สมฺภวนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1) เอเตน วุตฺตเมวาติฯ มิจฺฉาทสฺสนนิวารณโตปีติ การกทสฺสนาทินานาวิธมิจฺฉาภินิเวสนิวารณโตปิฯ

[658] ‘‘สลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสนา’’ติ เอเตน สพฺพปฺปกาเรน ธมฺมานํ ยาถาวโต อทสฺสนมาห ตทุภยวินิมุตฺตสฺส ธมฺเมสุ ปรมตฺถโต ปสฺสิตพฺพภาวสฺส อภาวโตฯ อุปกฺขลนํ วิย ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโตฯ ปตนํ วิย ภวนฺตรปปาตโตฯ คณฺฑปาตุภาโว วิย ทุกฺขตาสูลโยคโต, กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต จฯ คณฺฑเภทปีฬกา วิยาติ เภทนตฺถํ ปจฺจมาเน คณฺเฑ ตสฺส อุปริ ชายมานา ขุทฺทกปีฬกา วิย, คณฺฑสฺส วา อเนกธาเภเท ปีฬกา วิยฯ ฆฏฺฏนํ วิย สงฺฆฏฺฏนรสตาย ผสฺโสฯ ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิยาติ ฆฏฺฏนโต ชาตํ ทุกฺขํ วิย ติวิธทุกฺขตาวเสน ติสฺสนฺนมฺปิ เวทนานํ ทุกฺขภาวโตฯ ปฏิการาภิลาโส วิยาติ สมุทายสฺส เอกเทสนิทสฺสนภาเวนาหฯ อสปฺปายคฺคหณํ วิย พหุวิธานตฺถุปฺปตฺตินิมิตฺตโตฯ อสปฺปายเลปนํ วิย ทุกฺขเหตุโน สสนฺตาเน สนฺนิธาปนโตฯ คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย อตฺตภาวคณฺฑสฺส นิพฺพตฺติวิการภาวโต , ตนฺนิมิตฺตญฺจสฺส สูนภาวาทิสมฺภวโตฯ สูนตาสราคปุพฺพคฺคหณาทโย หิ คณฺฑวิการาฯ สรสโต คณฺฑสฺส ภิชฺชนํ ปาเกน วินา น โหตีติ เภทคฺคหเณเนวสฺส ปาโกปิ คหิโตติ กตฺวา อาห ‘‘คณฺฑเภโท วิย ชรามรณ’’นฺติฯ คณฺฑสฺส วา วิสทิสาปตฺติ, ภิชฺชนญฺจ คณฺฑเภโท, ตตฺถ วิสทิสาปตฺติ ปาโกติ เวทิตพฺพํฯ

อุปมาหิ ภวจกฺกํ วิญฺญาเปนฺเตน เอกาธิฏฺฐาเนหิ อุปมาวิเสเสหิ ตํ วิญฺญาเปตฺวา อิทานิ นานาธิฏฺฐาเนหิ วิญฺญาเปตุํ ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฏลาภิภูตจกฺขุโก รูปานิ น ปสฺสติ, กิญฺจิ ปสฺสนฺโตปิ วิปรีตํ ปสฺสติ, เอวํ อวิชฺชาภิภูโต ทุกฺขาทีนิ น ปฏิปชฺชติ น ปสฺสติ, มิจฺฉา วา ปฏิปชฺชตีติ ปฏลํ วิย อวิชฺชาฯ โกสการกิมิ วิย อตฺตนาว กตตฺตา, วฏฺฏสฺส อตฺตโน เอว ปริพฺภมนการณตฺตา จ โกสปฺปเทสา วิย สงฺขาราฯ สงฺขารปริคฺคหํ วินา ปติฏฺฐํ อลภมานํ วิญฺญาณํ ปริณายกปริคฺคหํ วินา ปติฏฺฐํ อลภมาโน ราชกุมาโร วิยาติ ปริคฺคเหน วินา ปติฏฺฐาลาโภ เอตฺถ อุปโมปเมยฺยสามญฺญํฯ อุปปตฺตินิมิตฺตนฺติ กมฺมาทิอารมฺมณมาหฯ ปริกปฺปนโตติ อารมฺมณกรณโต, สมฺปยุตฺเตน วา วิตกฺเกน วิตกฺกนโตฯ เทวมนุสฺสมิควิหงฺคาทิวิวิธปฺปการตาย มายา วิย นามรูปํฯ ปติฏฺฐาวิเสเสน วุทฺธิวิเสสาปตฺติโต วนปฺปคุมฺโพ วิย สฬายตนํฯ อายตนานํ วิสยิวิสยภูตานํ อญฺญมญฺญาภิมุขภาโว อายตนฆฏฺฏนํฯ ตโต อายตนฆฏฺฏนโต ทฺวยสงฺฆฏฺฏนุปฺปตฺติโต, เวทนาทุกฺขเหตุโต จ อคฺคิ วิย ผสฺโสฯ สปริฬาหโต ทาโห วิย เวทนาฯ อุปรูปริ ตณฺหาปวฑฺฒนโต โลณูทกปานํ วิย วิสยานุภวนํฯ อารมฺมเณ ปาตุกมฺยตาภาวโต ปิปาสา วิย ตณฺหาฯ ตทสฺสุปาทานนฺติ ตํ อภิลาสกรณํ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนํ อสฺส ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส, ตทสฺส วา ภเวยฺย อุปาทานํฯ พฺยสนาวหตาย อชานนโต ภวุปาทานํ มจฺฉสฺส พฬิสุปาทานํ วิยฯ เอตฺถ จ สงฺขาราทีนํ โกสปฺปเทสปริณายกาทีหิ ทฺวีหิ ทฺวีหิ สทิสตาย ทฺเว ทฺเว อุปมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

[659] โกจิ อคมฺภีโร เอว คมฺภีโร วิย ขายติ ปุราณติณปณฺณาทิภริโต ปพฺพตสงฺเขเป ชลาสโย วิย, น เอวมยํฯ อยํ ปน คมฺภีโรว หุตฺวา โอภาสติ ปกาสติ ทิสฺสตีติ คมฺภีราวภาโสฯ ยถารหนฺติ อตฺถาทิวเสน ยถานุรูปํฯ

ชาติโต ชรามรณํ น น โหติ, โหติ เอวาติ อวธารเณ สิทฺเธ ‘‘สิยา นุ โข ชรามรณํ ชาติโต, อญฺญโตปี’’ติ อาสงฺกายํ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น จ ชาติํ วินา อญฺญโต โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อญฺญคฺคหณํ ชาติยา ปฏิโยคีวิสยํ, น อญฺญมตฺตวิสยํ ‘‘ชาติํ วินา’’ติ วจนโตฯ เตนสฺส นาญฺญํ ชาติยา สหการีการณภูตํ นิวตฺติตํ โหติฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ อิตฺถนฺติ อิทํ ปการํ, อิมินา ปกาเรนาติ อตฺโถฯ ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐติ ชาติปจฺจยสมฺภูตํ หุตฺวา สหิตสฺส อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส อุทฺธํ อุทฺธํ อาคตภาโว, อนุปฺปวตฺตฏฺโฐติ อตฺโถฯ อถ วา สมฺภูตฏฺโฐ จ สมุทาคตฏฺโฐ จ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐฯ ‘‘น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาติํ วินา อญฺญโต โหตี’’ติ หิ ชาติปจฺจยสมฺภูตฏฺโฐ วุตฺโตฯ อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺโฐ, ยา ยา ชาติ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, ตทนุรูปปาตุภาโวติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ‘‘น ชาติโต ชรามรณํ น โหตี’’ติ อิมินา ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยตาย อวิตถตํ ทสฺเสติ, ‘‘น ชาติํ วินา อญฺญโต ชรามรณํ โหตี’’ติ อิมินา อนญฺญถตฺตํ, ‘‘อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตี’’ติ อิมินา ตถตํฯ เตน จ ยถา ปจฺจยธมฺมา อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาเว, ตถา อวิตถา อนญฺญถา, เอวํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมาปิ ตพฺภาเวติ ทสฺเสติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ‘‘เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน วจเนน อตฺถสฺส เหตุผลภาโว กถํ ญาตพฺโพติ? ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส สมาสปทสฺส อวยวปทตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุผเล ญาณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อตฺเถ ปฏิสมฺภิทา อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘อตฺเถ’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุผเล’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ญาณ’’นฺติ, ตสฺมา เหตุผลอตฺถสทฺทา เอกตฺถา, ญาณปฏิสมฺภิทา จาติ อิมมตฺถํ วทนฺเตน สาธิโต อตฺถสฺส เหตุผลภาโวฯ

เยนากาเรนาติ เยน ปวตฺติอากาเรนฯ สภาวธมฺมา หิ ปจฺจยวิเสสสิทฺเธน ปวตฺติอากาเรน วิสิฏฺฐาการา โหนฺติฯ เตนาห ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85)ฯ ยทวตฺถาติ ยาย อวตฺถาย อวตฺถิตาฯ อวตฺถาวิเสสวนฺโต หิ ธมฺมา เตน เตน อวตฺถาวิเสเสน ตํ ตํ อตฺถกิจฺจํ สาเธตุํ สมตฺถา โหนฺติฯ

สฺวายํ ปวตฺติอากาโร, อวตฺถาวิเสโส จ อวิชฺชายปิ อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุรวโพธโต เอว ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐ จาติ อาห ‘‘ตสฺส…เป.… คมฺภีโร’’ติฯ ตสฺส อาการสฺส, อวตฺถาย จฯ เหตุมฺหิ ญาณนฺติ เอตฺถ เหตุโน ธมฺมปริยายตา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อสฺสาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺสฯ เตน เตน การเณนาติ เตน เตน เวเนยฺยานํ พุชฺฌนานุคุณตาสงฺขาเตน การเณนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ เทสนปฺปกาเรฯ อนุโลมปฏิโลมโตติ นยิธ ปจฺจยุปฺปาทา ปจฺจยุปฺปนฺนุปฺปาทสงฺขาตํ อนุโลมํ, ปจฺจยนิโรธา ปจฺจยุปฺปนฺนนิโรธสงฺขาตญฺจ ปฏิโลมมาหฯ อาทิโต ปน อนฺตคมนมนุโลมํ, อนฺตโต จ อาทิคมนํ ปฏิโลมมาหฯ อาทิโต ปฏฺฐาย อนุโลมเทสนาย, อนฺตโต ปฏฺฐาย ปฏิโลมเทสนาย จ ติสนฺธิจตุสงฺเขปํฯ ‘‘อิเม จตฺตาโร อาหารา กิํนิทานา’’ติอาทิกาย (สํ. นิ. 2.11) เวมชฺฌโต ปฏฺฐาย ปฏิโลมเทสนาย, ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทิกาย (ม. นิ. 1.204, 400; ม. นิ. 3.421, 425-426; สํ. นิ. 2.43-45; 2.4.60; กถา. 465, 467) อนุโลมเทสนาย จ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปํฯ ‘‘สํโยชนีเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.53, 57) เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํฯ กตฺถจิ เอกงฺโคปิ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต, โส ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.62) ทสฺสิโต เอวฯ

อวิชฺชาทีนํ สภาโว ปฏิวิชฺฌียตีติ ปฏิเวโธฯ วุตฺตํ เหตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เตสํ เตสํ วา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สลกฺขณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโว ปฏิเวโธ’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา)ฯ ชานนลกฺขณสฺส ญาณสฺส ปฏิปกฺขภูโต อวิชฺชาย อญฺญาณฏฺโฐฯ อารมฺมณสฺส ปจฺจกฺขกรเณน ทสฺสนภูตสฺส ปฏิปกฺขภูโต อทสฺสนฏฺโฐฯ เยน ปเนสา ทุกฺขาทีนํ ยาถาวสรสํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐติ, โส ตสฺสา สจฺจาสมฺปฏิเวธฏฺโฐฯ อปุญฺญาภิสงฺขาเรกเทโส สราโค, อญฺโญ วิราโคฯ

ราคสฺส วา อปฏิปกฺขภาวโต ราคปวฑฺฒโก อปุญฺญาภิสงฺขาโร สพฺโพปิ สราโค, อิตโร ตปฺปฏิปกฺขภาวโต วิราโคฯ ‘‘ทีฆรตฺตํ เหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺฐํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 2.62) อตฺตปรามาสสฺส วิญฺญาณํ วิเสสโต วตฺถุ วุตฺตนฺติ วิญฺญาณสฺส สุญฺญตฏฺโฐ คมฺภีโรฯ อตฺตา วิชานาติ สํสรตีติ สพฺยาปารตาสงฺกนฺติ อภินิเวสพลวตาย อพฺยาปารฏฺฐอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺฐา จ คมฺภีราฯ นามรูปสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ เอกุปฺปาโท, ปวตฺติยํ วิสุํ วิสุํ ยถารหํ เอกุปฺปาโท, นามสฺส รูเปน, รูปสฺส จ นาเมน อสมฺปโยคโต วินิพฺโภโค, นามสฺส นาเมน, รูปสฺส จ รูเปน, เอกจฺจสฺส เอกจฺเจน อวินิพฺโภโค โยเชตพฺโพฯ เอกุปฺปาเทกนิโรเธ หิ อวินิพฺโภเค อธิปฺเปเต โส รูปสฺส จ เอกกลาปวุตฺติโน ลพฺภติฯ อถ วา เอกจตุโวการภเวสุ นามรูปานํ อสหวตฺตนโต อญฺญมญฺญวินิพฺโภโค, ปญฺจโวการภเว สหวตฺตนโต อวินิพฺโภโค จ เวทิตพฺโพฯ

อธิปติยฏฺโฐ นาม อิธ อินฺทฺริยปจฺจยภาโวฯ ‘‘โลโกเปโส ทฺวาราเปสา เขตฺตมฺเปต’’นฺติ (ธ. ส. 598-599) วุตฺตา โลกาทิอตฺถา จกฺขาทีสุ ปญฺจสุ โยเชตพฺพาฯ มนายตนสฺสาปิ ลุชฺชนโต, มโนสมฺผสฺสาทีนํ ทฺวารเขตฺตภาวโต จ เอเต อตฺถา สมฺภวนฺติ เอวฯ อาปาถคตานํ รูปาทีนํ ปกาสนโยคฺยตาลกฺขณํ โอภาสนํ จกฺขาทีนํ วิสยิภาโว, มนายตนสฺส วิชานนํฯ สงฺฆฏฺฏนฏฺโฐ วิเสสโต จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ปญฺจนฺนํ, อิตเร ฉนฺนมฺปิ โยเชตพฺพาฯ ผุสนญฺจ ผสฺสสฺส สภาโว, สงฺฆฏฺฏนํ รโส, อิตเร อุปฏฺฐานาการาฯ อารมฺมณรสานุภวนฏฺโฐ รสวเสน วุตฺโต, เวทยิตฏฺโฐ ลกฺขณวเสนฯ สุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาวา ยถากฺกมํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ สภาววเสน วุตฺตาฯ อตฺตา เวทยตีติ อภินิเวสสฺส พลวตาย นิชฺชีวฏฺโฐ เวทนาย คมฺภีโรฯ นิชฺชีวาย วา เวทนาย เวทยิตํ นิชฺชีวเวทยิตํ, นิชฺชีวเวทยิตเมว อตฺโถ นิชฺชีวเวทยิตฏฺโฐฯ สปฺปีติกตณฺหาย อภินนฺทิตฏฺโฐ, พลวตรตณฺหาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปนํ อชฺโฌสานฏฺโฐฯ อิตโร สาธารณวเสน เวทิตพฺโพฯ อาทานคฺคหณาภินิเวสฏฺฐา จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ สมานา, ปรามาสฏฺโฐ วุตฺโต ทิฏฺฐุปาทานาทีนเมว, ตถา ทุรติกฺกมฏฺโฐฯ

‘‘ทิฏฺฐิกนฺตาโร’’ติ (ธ. ส. 392) หิ วจนโต ทิฏฺฐีนํ ทุรติกฺกมตา, ทฬฺหคฺคหณตฺตา วา จตุนฺนมฺปิ ทุรติกฺกมฏฺโฐ โยเชตพฺโพฯ ทุรติกฺกมตายปิ หิ ตณฺหาย สมุทฺทฏฺโฐ วุตฺโตฯ โยนิคติฐิตินิวาเสสุขิปนนฺติ สมาเส ภุมฺมวจนสฺส อโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ เตน อายูหนาภิสงฺขรณปทานํ สมาโส โหติฯ ชรามรณงฺคํ มรณปฺปธานนฺติ มรณฏฺฐา เอว ขยาทโย คมฺภีราติ ทสฺสิตาฯ นวนวานญฺหิ ขเยน ขณฺฑิจฺจาทิปริปกฺกปฺปวตฺติ ชราติ, ขยฏฺโฐ วา ชราย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ นวภาวาปคโม หิ ขโยติ วตฺตุํ ยุตฺโตติฯ วิปริณามฏฺโฐ ทฺวินฺนมฺปิฯ สนฺตติวเสน วา ชราย ขยวยภาโว, สมฺมุติขณิกวเสน มรณสฺส เภทวิปริณามตา โยเชตพฺพาฯ

[660] อตฺถนยาติ อตฺถานํ นยา, อวิชฺชาทิอตฺเถหิ เอกตฺตาที สเกน ภาเวน นยนฺติ คเมนฺตีติ เอกตฺตาทโย, เตสํ นยาติ วุตฺตาฯ นียนฺตีติ หิ นยาติฯ อตฺถา เอว วา เอกตฺตาทิภาเวน นียมานา ญายมานา อตฺถนยาติ วุตฺตาฯ นียนฺติ เอเตหีติ วา นยา, เอกตฺตาทีหิ จ อตฺถา ‘‘เอก’’นฺติอาทินา นียนฺติ, ตสฺมา เอกตฺตาทโย อตฺถานํ นยาติ อตฺถนยาฯ

องฺกุราทิภาเวนาติ องฺกุรปตฺตนาฬขนฺธสาขาปลฺลวปลาสาทิภาเวน ปวตฺตมาเน อวยเว เอกชฺฌํ คเหตฺวา สนฺตานานุปจฺเฉเทน พีชํ รุกฺขภาวํ ปตฺตํ รุกฺขภาเวน ปวตฺตํ ตญฺจ เอกตฺเตน วุจฺจตีติ สนฺตานานุปจฺเฉโท ยถา เอกตฺตํ, เอวํ อิธาปิ อวิชฺชาสงฺขาราทิเหตุเหตุสมุปฺปนฺนานํ สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกสนฺตติปติตตา เอกตฺตนโยติ ทสฺเสติฯ ‘‘เหตุผลสมฺพนฺเธนา’’ติ เอเตน สนฺตานานุปจฺเฉทํ วิภาเวติฯ สติปิ หิ เหตุผลานํ ปรมตฺถโต เภเท เหตุภาเวน, ผลภาเวน จ เตสํ สมฺพนฺธภาโวเยเวตฺถ สนฺตานานุปจฺเฉโท, ยโต ยสฺมิํ สนฺตาเน กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตตฺเถว ผลุปฺปตฺตีติ กตสฺส วินาโส, อกตสฺส อพฺภาคโม จ นตฺถีติฯ เอกตฺตคฺคหณโตติ เหตุผลานํ เภทํ อนุปธาเรตฺวา เหตุํ, ผลญฺจ อภินฺนํ กตฺวา อุภินฺนํ เอกภาวสฺส อเภทสฺส คหเณนฯ ‘‘ตเทว วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรตี’’ติอาทินา สสฺสตทิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

ลกฺขณววตฺถานนฺติ สภาวววตฺถานํ เหตุโน, ผลสฺส จ ภินฺนสภาวตาวโพโธฯ

ภินฺนสนฺตานสฺเสวาติ สมฺพนฺธรหิตสฺส นานตฺตสฺส คหณโต อญฺโญ มโต, อญฺโญ ชาโต, ตสฺมา ‘‘สตฺตนฺตโร อุจฺฉินฺโน, สตฺตนฺตโร อุปฺปนฺโน’’ติ คณฺหนฺโต อุจฺเฉททิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อมฺเหหิ อุปฺปาเทตพฺพนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ พฺยาปาราภาโว อนภิสนฺธิตาย อพฺยาวฏตาฯ สมฺมา ปสฺสนฺโตติ ‘‘นิรีหา นิชฺชีวา ธมฺมมตฺตา’’ติ ปสฺสนฺโตฯ สภาโว เอว นิยโม สภาวนิยโม ‘‘สสมฺภารคฺคิโน อุทฺธมุขตา, สสมฺภารวายุโน ติริยคมน’’นฺติ เอวมาทิ วิยฯ เตน สิทฺโธ ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส เหตุภาโวฯ ‘‘กสฺสจิ กตฺตุโน อภาวา น กาจิ กิริยา ผลปพนฺธินี’’ติ อกิริยทิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

‘‘ขีรโต ทธิ, น อุทกโต, ติลโต เตลํ, น วาลิกโต’’ติ สพฺพโต สพฺพสมฺภวาภาวทสฺสเนน อเหตุกทิฏฺฐิํ เหตุอนุรูปเมว ผลํ ปสฺสนฺโต อกิริยทิฏฺฐิํ ปชหติฯ ยโต กุโตจีติ ยทิ อญฺญสฺมา อญฺญสฺส อุปฺปตฺติ สิยา, วาลิกโต เตลสฺส, อุจฺฉุโต ขีรสฺส กสฺมา อุปฺปตฺติ น สิยา, ตสฺมา น โกจิ กสฺสจิ เหตุ อตฺถีติ อเหตุกทิฏฺฐิํ, อวิชฺชมาเนปิ เหตุมฺหิ นิยตตาย ติลคาวีสุกฺกโสณิตาทีหิ เตลขีรสรีราทีนิ ปวตฺตนฺตีติ นิยติวาทญฺจ อุปาทิยตีติ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

[661] กสฺมา? ยสฺมา อิทญฺหิ ภวจกฺกํ อปทาเลตฺวา สํสารภยมตีโต น โกจิ สุปินนฺตเรปิ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ อคาธํ อปฺปติฏฺฐํ ทุรติยานํ ทุรติกฺกมํฯ อสนิวิจกฺกมิวาติ อสนิมณฺฑลมิวฯ ตญฺหิ นิมฺมถนเมว, นานิมฺมถนํ ปวตฺตติ, เอวํ ภวจกฺกมฺปิ เอกนฺตทุกฺขุปฺปาทนโตว ‘‘นิจฺจนิมฺมถน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ญาณาสินา อปทาเลตฺวา สํสารภยมตีโต นตฺถีติ เอตสฺส สาธกสุตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตนฺตูนํ อากุลกํ ตนฺตากุลกํ, ตนฺตากุลกมิว ชาตา ตนฺตากุลกชาตา, กิเลสกมฺมวิปาเกหิ อติวิย ชฏิตาติ อตฺโถฯ กุลิยา สกุณิยา นีฑํ กุลิกํ, ตํ วิย ชาตา กุลิกุณฺฑิกชาตาฯ มุญฺจา วิย, ปพฺพชา วิย จ ภูตา ชาตา มุญฺชปพฺพชภูตาฯ

ตทุภยํ กิร ติณํ อากุลํ ชฏิตํ หุตฺวา วฑฺฒติฯ วฑฺฒิยา อภาวโต อปายํ, ทุกฺขคติภาวโต ทุคฺคติํ, สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาตญฺจ, จตุพฺพิธํ อปายํ ‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 2.619; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95 อาปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.60; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.199; วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขารปทนิทฺเทส; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.523; อุทา. อฏฺฐ. 39; อิติวุ. อฏฺฐ. 14, 58; เถรคา. อฏฺฐ. 1.67, 99; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.117; จูฬนิ. อฏฺฐ. 6; พุ. วํ. อฏฺฐ. 2.58) วุตฺตํ สํสารญฺจ นาติวตฺตติฯ สํสาโร เอว วา สพฺโพ อิธ วฑฺฒิอปคมาทิอตฺเถหิ อปายาทินามโก วุตฺโต เกวลํ ทุกฺขกฺขนฺธภาวโตฯ

ปญฺญาภูมินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สตฺตรสมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

18. ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

นามรูปปริคฺคหกถาวณฺณนา

[662] ยา วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ อิเมสุ ยถาวิจาริเตสุ ขนฺธาทีสุ วิปสฺสนาย ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุฯ คนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห, ปริโต สพฺพถาปิ อตฺถสฺส ญาตุมิจฺฉา ปริปุจฺฉา, สวนุปปริกฺขาทิวเสน ตทตฺถสฺส มนสิการวิธิ, ตทุภยวเสน ยสฺมา ตตฺถปิ ญาณํ สฺวาเสวิตํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ญาณปริจยํ กตฺวา’’ติ, ขนฺธาทีสุ สุตมยํ ญาณํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ วิตฺถาริตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วิตฺถาริตนยานุสาเรน สีลวิสุทฺธิ สมฺปาเทตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ อุปจารสมาธิปิ อปฺปนาสมาธิ วิย วิปสฺสนาย อธิฏฺฐานภาวโต จิตฺตวิสุทฺธิเยวาติ อาห ‘‘สอุปจารา’’ติฯ เวทิตพฺพาติ อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนวเสเนว เวทิตพฺพาฯ เอวญฺหิ ตา ปจฺจกฺขโต วิทิตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา เวทิตพฺพา สมฺปาเทตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ เวทิตพฺพาติ วา สมาปตฺติสุขาธิคมวเสน อนุภวิตพฺพาติ อตฺโถฯ น หิ เกวเลน ชานนมตฺเตน จิตฺตวิสุทฺธิยํ ปติฏฺฐิโต นาม โหติ, น จ ตตฺถ อปติฏฺฐาย อุปริวิสุทฺธิํ สมฺปาเทตุํ สกฺกาติฯ

นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนนฺติ นามสฺส, รูปสฺส จ วิภชฺช ยถาภูตสภาวทสฺสนํฯ นามคฺคหเณน เจตฺถ เวทนาทีนํ จตุนฺนํ เตภูมกานํ ขนฺธานํ คหณํ, น ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เอตฺถ วิย วิญฺญาณํ วินา, นาปิ ‘‘นามญฺจ รูปญฺจา’’ติ (ที. นิ. 3.304, 352; ธ. ส. ทุกมาติกา 109) เอตฺถ วิย สนิพฺพาเนหิ โลกุตฺตรกฺขนฺเธหิ สทฺธินฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[663] ยาติ ปชฺชติ เอเตนาติ ยานํ, สมโถว ยานํ สมถยานํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ สมถยานิโกฯ ฌาเน, ฌานูปจาเร วา ปติฏฺฐาย วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺตสฺเสตํ นามํ, เตน สมถยานิเกน ฯ ‘‘ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตน’’นฺติ อิทํ ภวคฺคธมฺมานํ อาทิกมฺมิกสฺส ทุปฺปริคฺคหตาย วุตฺตํฯ ลกฺขณรสาทิวเสน ปริคฺคเหตพฺพา ญาเณน ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺพา, ปริคฺคหวิธิ ปน ขนฺธนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 2.421 อาทโย) วุตฺตา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ