กมฺมภเวติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เหตุปจฺจยปฺปเภเทหีติ เอตฺถ มคฺคปจฺจโย จ วตฺตพฺโพฯ ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ หิ สหชาตกมฺมภวสฺส มคฺคปจฺจยา โหนฺตีติ, ตสฺมา ตานิ สหชาตาทีสุ เหตุปจฺจยํ อปนีย มคฺคปจฺจยํ ปกฺขิปิตฺวา สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพานิ ปน อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติฯ นานนฺตรสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติฯ กทาจิ อารมฺมณปจฺจยาทินาปิ, ตํ ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวา’’ติฯ

ภวปจฺจยาชาติอาทิปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[651] ชาตีติอาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; มหาว. 1; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) สพฺพํ สงฺคณฺหาติฯ เตนาห ‘‘ชาติอาทีน’’นฺติอาทิฯ อุปปตฺติภวุปฺปตฺติเยว ชาตีติ อาห ‘‘น อุปปตฺติภโว’’ติฯ ชายมานสฺส ปน ชาติ ชาตีติ อุปปตฺติภโวปิ อสติ อภาวา ชาติยา ปจฺจโยติ สกฺกา วตฺตุํฯ ชายมานรูปปทฏฺฐานตาปิ หิ รูปชาติยา วุตฺตา ‘‘อุปจิตรูปปทฏฺฐาโน อุปจโย, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺฐานา สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 641)ฯ

ชาตานํ ขนฺธานํ อุญฺญาตตา, อภิมตตา จ หีนปณีตตาฯ อนิฏฺฐญฺหิ หีนํ, อิฏฺฐํ ปณีตํฯ อาทิ-สทฺเทน สุวณฺณทุพฺพณฺณหีนุตฺตมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยมกานมฺปิ สตนฺติ ยมกภาเวน นิพฺพตฺตานมฺปิ สมานานํฯ โส จ สตฺตานํ วิเสโสฯ ภินฺนสนฺตานิกสฺส วิเสสการณสฺส สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต ‘‘อชฺฌตฺตสนฺตาเน’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญสฺส การณสฺส อภาวโตติ อตฺตสนฺตานคตโต อญฺญสฺส วิเสสการณสฺส อนุปลพฺภมานตฺตา, สติ จ ตสฺมิํ สพฺพทา สพฺเพสํ อภาวโตติ ปสงฺคสฺส ทุนฺนิวารณโต การเณ อวิสิฏฺเฐ ผลวิเสสสฺส อยุชฺชมานกตฺตาฯ เตนาห ‘‘กมฺมภวเหตุโกวา’’ติฯ

เตน เตนาติ ญาติพฺยสนาทินา ชรามรณโต อญฺเญน ทุกฺขธมฺเมนฯ ชรามรณนิมิตฺตญฺหิ อุปฺปนฺนา โสกาทโย ชรามรณาภิสมฺพนฺธา, ตทญฺเญ อนภิสมฺพนฺธาฯ

อุปนิสฺสยโกฏิยาติ อุปนิสฺสยํเสน, อุปนิสฺสยเลเสนาติ อตฺโถฯ โย หิ ปฏฺฐาเน อนาคโต สติ ภาวา, อสติ จ อภาวา สุตฺตนฺตปริยาเยน อุปนิสฺสโย, โส ‘‘อุปนิสฺสยโกฏี’’ติ วุจฺจติฯ ปจฺจยมหาปเทโส กิเรโส, ยทิทํ อุปนิสฺสโยติฯ

ภวจกฺกกถาวณฺณนา

[652] น เกวลํ โสกาทีนํเยว ชาติ ปจฺจโย โหติ, โสกาทีนํ ปน ปจฺจยตฺตา อวิชฺชายปิ ปจฺจโย เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอตฺถาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายํฯ อวิทิตาทิ มิทนฺติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ สตตนฺติ สพฺพกาลํ ยาว อคฺคมคฺคาธิคมาฯ สมิตนฺติ สงฺคตํ, อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ อตฺโถฯ

เตสูติ โสกาทีสุฯ สิทฺเธสูติ ลพฺภมาเนสุฯ สิทฺธา โหติ อวิชฺชา อวินาภาวโตฯ

กามยานสฺสาติ กามยมานสฺส, กาโม วา ยานํ เอตสฺสาติ กามยาโน, ตสฺส กามวเสน ยายมานสฺสาติ อตฺโถฯ ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหาฉนฺทสฺสฯ ปริหายนฺตีติ วิคจฺฉนฺติฯ รุปฺปตีติ โสกาทินา กุปฺปติฯ

ปริยุฏฺฐานตาย ติฏฺฐนสีโล ปริยุฏฺฐานฏฺฐายีฯ ‘‘ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน’’ติ วา ปาโฐฯ ตตฺถ ปริยุฏฺฐาตีติ ปริยุฏฺฐํ, ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานํ, เตน ติฏฺฐตีติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ ‘‘มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย เววณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน นาภิรมตี’’ติ (อิติวุ. 83) วุตฺตานิ ปญฺจ มรณปุพฺพนิมิตฺตานีติ อตฺโถฯ ตานิ หิ ทิสฺวา กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธสงฺขาเต อุปปตฺติภเว ภวจฺฉนฺทพเลน เทวานํ พลวโสโก อุปฺปชฺชตีติฯ

พาโลติ อวิทฺวาฯ เตน อวิชฺชาย การณภาวํ ทสฺเสติฯ ติวิธํ ทุกฺขนฺติ ตสฺสารุปฺปกถาสวน, กมฺมการณาทสฺสน, มรณกาลกมฺโมปฏฺฐานนิทานํ โสกาทิทุกฺขํฯ

อาสเว สาเธนฺตีติ อาสเว คเมนฺติ โพเธนฺตีติ อตฺโถฯ