กมฺมภเวติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เหตุปจฺจยปฺปเภเทหีติ เอตฺถ มคฺคปจฺจโย จ วตฺตพฺโพฯ ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ หิ สหชาตกมฺมภวสฺส มคฺคปจฺจยา โหนฺตีติ, ตสฺมา ตานิ สหชาตาทีสุ เหตุปจฺจยํ อปนีย มคฺคปจฺจยํ ปกฺขิปิตฺวา สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพานิ ปน อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติฯ นานนฺตรสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติฯ กทาจิ อารมฺมณปจฺจยาทินาปิ, ตํ ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวา’’ติฯ

ภวปจฺจยาชาติอาทิปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[651] ชาตีติอาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; มหาว. 1; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) สพฺพํ สงฺคณฺหาติฯ เตนาห ‘‘ชาติอาทีน’’นฺติอาทิฯ อุปปตฺติภวุปฺปตฺติเยว ชาตีติ อาห ‘‘น อุปปตฺติภโว’’ติฯ ชายมานสฺส ปน ชาติ ชาตีติ อุปปตฺติภโวปิ อสติ อภาวา ชาติยา ปจฺจโยติ สกฺกา วตฺตุํฯ ชายมานรูปปทฏฺฐานตาปิ หิ รูปชาติยา วุตฺตา ‘‘อุปจิตรูปปทฏฺฐาโน อุปจโย, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺฐานา สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 641)ฯ

ชาตานํ ขนฺธานํ อุญฺญาตตา, อภิมตตา จ หีนปณีตตาฯ อนิฏฺฐญฺหิ หีนํ, อิฏฺฐํ ปณีตํฯ อาทิ-สทฺเทน สุวณฺณทุพฺพณฺณหีนุตฺตมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยมกานมฺปิ สตนฺติ ยมกภาเวน นิพฺพตฺตานมฺปิ สมานานํฯ โส จ สตฺตานํ วิเสโสฯ ภินฺนสนฺตานิกสฺส วิเสสการณสฺส สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต ‘‘อชฺฌตฺตสนฺตาเน’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญสฺส การณสฺส อภาวโตติ อตฺตสนฺตานคตโต อญฺญสฺส วิเสสการณสฺส อนุปลพฺภมานตฺตา, สติ จ ตสฺมิํ สพฺพทา สพฺเพสํ อภาวโตติ ปสงฺคสฺส ทุนฺนิวารณโต การเณ อวิสิฏฺเฐ ผลวิเสสสฺส อยุชฺชมานกตฺตาฯ เตนาห ‘‘กมฺมภวเหตุโกวา’’ติฯ

เตน เตนาติ ญาติพฺยสนาทินา ชรามรณโต อญฺเญน ทุกฺขธมฺเมนฯ ชรามรณนิมิตฺตญฺหิ อุปฺปนฺนา โสกาทโย ชรามรณาภิสมฺพนฺธา, ตทญฺเญ อนภิสมฺพนฺธาฯ