อุปนิสฺสยวจเนน อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยา วุตฺตาติ อนนฺตรปจฺจยาทีนมฺปิ สงฺคโห กโต โหติฯ

อุปาทานปจฺจยาภวปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[646] อตฺถโตติ วจนตฺถโตฯ ธมฺมโตติ สภาวธมฺมโตฯ สาตฺถโตติ สาตฺถกโต, ปุพฺเพ วุตฺตสฺสปิ ปุน วจนสฺส สปฺปโยชนโตฯ เภทสงฺคหาติ เภทโต สงฺคหโต, วิภาคโต เจว วิภตฺตสฺส สงฺขิปนโต จาติ อตฺโถฯ ยํ ยสฺส ปจฺจโยติ ยํ ยํ อุปาทานํ ยสฺส ยสฺส ภวสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโต จาติ อตฺโถฯ

ภวตีติ ภโวติ ผลโวหาเรน กมฺมภโว วุตฺโตฯ อุปปตฺติภวนิพฺพจนเมว หิ ทฺวยสฺสปิ สาธารณํ กตฺวา วุตฺตํ, ภวติ เอตสฺมา อุปปตฺติภโวติ วาฯ ทุติโย ปน กมฺมภโว สตฺตสฺส ปุนพฺภวภาเวน สวิเสสํ ภวตีติ ภโวฯ ตโต เอว น สพฺพสฺส ภวนฺตรสฺส, ตํเหตุโน วา ภวภาวปฺปสงฺโคฯ ทุวิเธนาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ ปวตฺติโตติ อตฺโถฯ ทุวิเธนาติ วา ปจฺจตฺตตฺเถ กรณวจนํ, ทุวิโธติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถีติ สํวิชฺชติฯ

[647] อตฺตโน ปจฺจเยหิ กรียตีติ กมฺมํ, อตฺตโน ผลํ กโรตีติ กมฺมนฺติ เกจิ, ‘‘กมฺม’’นฺติ เอวํ วตฺตพฺพา กมฺมสงฺขาตาฯ ปริตฺตภูมโกติ กามภูมโกฯ มหาภูมโกติ มหคฺคตภูมโกฯ สพฺพนฺติ อนวเสสํฯ ภวํ คจฺฉติ, คเมติ จาติ ภวคามิฯ คจฺฉตีติ จ นิปฺผาทนสมตฺถตาวเสน, อตฺตโน ปวตฺติกาเล ภวาภิมุขํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ, นิพฺพตฺตนเมว วา คมนํ อธิปฺเปตํฯ ‘‘ภวคามี’’ติ จ เอเตน กมฺมกฺขยกรํ กมฺมํ นิวตฺเตติฯ อยญฺหิ วฏฺฏกถา, ตญฺจ วิวฏฺฏนิสฺสิตนฺติฯ อปุญฺญาภิสงฺขาโรติ ทฺวาทส เจตนาติ อุทฺธจฺจสหคตเจตนายปิ คหณํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺถ วิย เวทิตพฺพํฯ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 3.126; มหาว. 1; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) เอตฺถ วิย สาปิ อปเนตพฺพาฯ มนฺทพหุวิปากตาติ อปฺปมหาวิปากตาฯ

‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมนฺติ อิมินา เจตนาสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย วุตฺตา’’ติ เอเตน อาจยคามิตาย เตสํ กมฺมสงฺขาตตา วุตฺตาติ กมฺมภวปริยาปนฺนตํ ปริยาเยน วทติ, นิปฺปริยาเยน ปน เจตนาว กมฺมภโวฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘กมฺมภโว ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สมฺปยุตฺโต, เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺโต’’ติ (ธาตุ. 244)ฯ อุปปตฺติภโว ตีหิปิ ติเกหิ วุตฺโต อุปาทินฺนกฺขนฺโธวฯ ยถาห ‘‘อุปปตฺติภโว… กามภโว… สญฺญาภโว… ปญฺจโวการภโว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโต’’ติอาทิ (ธาตุ. 67)ฯ ยทิ หิ อนุปาทินฺนกานมฺปิ คหณํ สิยา, ‘‘ทฺวาทสหิ อายตเนหิ อฏฺฐารสหิ ธาตูหี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ กามตณฺหาย กาเมตพฺพโต กามนิสฺสยตาย โภคา วิย, กามสหจริตตาย ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ วิย, กามารมฺมณตาย ‘‘สุขํ รูป’’นฺติ วิย, กามปจฺจยฏฺฐานตาย ‘‘สุโข สคฺโค’’ติ วิย กามาติ อวีจิปรนิมฺมิตวสวตฺติปริจฺฉินฺนา อุปาทินฺนกฺขนฺธา วุจฺจนฺติ ฯ รูปาวิราคโต ยํ นิสฺสิตา, ตทุปจาเรน ‘‘มญฺจา โฆสนฺตี’’ติ วิย, ‘‘ผนฺทนเทวตา’’ติ วิย จ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจนฺติ พฺรหฺมกายิกากนิฏฺฐปริจฺฉินฺนา อุปาทินฺนกฺขนฺธาฯ

รูปเมว ภโว รูปภโว, ตถา อรูปนฺติ อากาสานญฺจายตนภวคฺคปริจฺฉินฺนา จตฺตาโร อุปาทินฺนกฺขนฺธา วุจฺจนฺติฯ อรูปเมว ภโว อรูปภโวฯ กาโม เอว ภโวติ กามภโว, โส ปน ยสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน ‘‘กาโม’’ติ วตฺตพฺโพ โหติ, ตสฺมา ‘‘กามสงฺขาโต ภโว’’ติ วุตฺตํฯ กามาวจรสญฺญิโต วา ภโว ‘‘กามสงฺขาโต ภโว’’ติ วุตฺโตฯ ตถา รูปารูปภโวติ อาห ‘‘เอส นโย รูปารูปภเวสู’’ติฯ สญฺญาวตํ ภโวติ เอตฺถ วนฺตุ-สทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺส วา อตฺเถ อการํ กตฺวา ‘‘สญฺญภโว’’ติปิ ปาโฐฯ เตนาห ‘‘สญฺญาวา’’ติอาทิฯ โวกิณฺโณติ เอเตน โวการสทฺทสฺส กมฺมสาธนตมาหฯ โวกิรียติ ปสารียติ วิตฺถารียตีติ โวกาโร, โวกิรณํ วา โวกาโร, โส เอกสฺเสว ขนฺธสฺส วเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘เอโก โวกาโร’’ติ วุตฺโต, ปสฏุปฺปตฺตีติ อตฺโถฯ

[648] กิญฺจาปิ ภวนิทฺเทเส ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว’’ติ (วิภ. 234) อิมินา เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วุตฺตาฯ

ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยวาติ ปน อวธารณํ ปจฺจยธมฺมวิเสเสปิ อตฺถปฺปเภเทน สงฺขารภวคฺคหเณสุ อตฺเถว วิเสโสติ ทสฺสนตฺถํ กตํฯ เตนาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิฯ สงฺขารภวานํ ธมฺมเภทโต น สงฺขารา เอว ปุน วุตฺตาติ ‘‘สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจน’’นฺติ เอตํ อยุตฺตนฺติ เจ? น, ภเวกเทสภาเวน สงฺขารานํ ภโวติ ปุน วุตฺตตฺตาฯ ปเรน วา ธมฺมวิเสสํ อคฺคเหตฺวา ปุนวจนํ โจทิตนฺติ โจทกาภิลาสวเสน ‘‘สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ

[649] กามภวาทินิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส กามภวาทิภาโว ผลโวหาเรน อฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ สหชาตวิญฺญาณสฺสปิ ปจฺจยภูตํ อวิชฺชาเหตุกํ สงฺขารคฺคหเณน ยํ กิญฺจิ กมฺมํ ปุพฺเพ วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺม’’นฺติ (วิภ. 234) วจนโต ภวสฺส นิพฺพตฺตกํ อุปาทานเหตุกํ วิปจฺจนาย กโตกาสเมว ภโวติ อธิปฺเปโตฯ ยํ กามุปาทานปจฺจยา รูปภวนิพฺพตฺตกํ, อรูปภวนิพฺพตฺตกญฺจ กมฺมํ กรียติ, โส กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวติ อิมมตฺถํ ‘‘เอส นโย รูปารูปภเวสู’’ติ อติทิสติฯ ทฺเว กามภวาติ กามกมฺมภโว, กามูปปตฺติภโวติ ทฺเว กามภวาฯ เอวํ ‘‘ทฺเว รูปภวา, ทฺเว อรูปภวา’’ติ เอตฺถาปิฯ อนฺโตคเธ หิ วิสุํ อคฺคเหตฺวา อพฺภนฺตรคเต เอว กตฺวา กามภวาทิเก กมฺมูปปตฺติภววเสน ทุคุเณ กตฺวา อาห ‘‘ฉ ภวา’’ติฯ

อวิเสเสนาติ อุปาทานวเสน เภทํ อกตฺวาฯ อุปาทานเภทากรเณเนว จ ทฺวาทสปฺปเภทสฺส สงฺคหวเสน สงฺคหโต ‘‘ฉ ภวา’’ติ วุตฺตํฯ อนุปคมฺมาติ อนิสฺสาย, อนามสิตฺวาติ อตฺโถฯ

[650] โคสีเลน, กุกฺกุรสีเลน จ สมตฺเตน สมาทินฺเนน คุนฺนํ, กุกฺกุรานญฺจ สหพฺยตา วุตฺตาติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานวโต ฌานภาวนา น อิชฺฌตี’’ติ มญฺญมานา เตน รูปารูปภวา น โหนฺตีติ เกจิ วทนฺติฯ วกฺขมาเนน ปน ปกาเรน ปจฺจยภาวโต ‘‘ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ อาหฯ อสุทฺธิมคฺเค จ สุทฺธิมคฺคปรามสนํ สีลพฺพตุปาทานนฺติ สุทฺธิมคฺคปรามสเนน รูปารูปาวจรชฺฌานานํ นิพฺพตฺตนํ น น ยุชฺชตีติฯ

อนุสฺสววเสนาติ ‘‘เสตวธยชฺชํ อาลภเต ภูติกาโม’’ติ อาทินฺนอนุสฺสววเสน, ยถา อิเม มนุสฺสโลเก กามา สมิทฺธา, เอวํ เทวโลเก อิโต สมิทฺธตราติ ทิฏฺฐานุสาเรน วาฯ ปุราณภารตสีตาหรณปสุพนฺธวิธิอาทิสวนํ อสฺสทฺธมฺมสฺสวนํฯ อาทิ-สทฺเทน อสปฺปุริสูปนิสฺสยํ ปุพฺเพ จ อกตปุญฺญตํ, อตฺตมิจฺฉาปณิธิญฺจ สงฺคณฺหาติฯ กายทุจฺจริตาทีนิปีติ อตฺตโน อธิปฺเปตานํ กามานํ อนุปายภูตานิปิ กายทุจฺจริตาทีนิ กโรติ, จิรสคฺคาทิอตฺถํ ยุทฺธาทิวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ สนฺทิฏฺฐิเก วา ปน รชฺชเสนาปติฏฺฐานาทิสงฺคเห กาเมฯ ตทนฺโตคธา เอวาติ ตสฺมิํ ทุจฺจริตนิพฺพตฺเต, สุจริตนิพฺพตฺเต จ กามภเว อนฺโตคธา เอวาติ อตฺโถฯ อนฺโตคธาติ จ สญฺญาภวปญฺจโวการภวานํ เอกเทเสน อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํฯ น หิ เต นิรวเสสา กามภเว อนฺโตคธาติฯ

สปฺปเภทสฺสาติ สุคติทุคฺคติมนุสฺสาทิปฺปเภทวโตฯ

กามาวจรสมฺปตฺติภเว ปฐมทุติยอุจฺเฉทวาทวเสน, รูปภเว ตติยอุจฺเฉทวาทวเสน, อรูปภเว เสสอุจฺเฉทวาทวเสน อยมตฺตา สุอุจฺฉินฺโน โหตีติ ตทุปคํ กมฺมํ กโรตีติ อาห ‘‘อยํ อตฺตา นามา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สุอุจฺฉินฺโนติ สกลวฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉเทน สุฏฺฐุ อุจฺฉินฺโน, อปุนพฺภวุปฺปตฺติโก โหตีติ อตฺโถฯ

‘‘กามาวจรสมฺปตฺติภเว’’ติ อิทํ ปฐมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทวเสน วุตฺตํ, เสสํ อิตรทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทวเสนฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ (ที. นิ. 1.93 อาทโย) รูปาวจรชฺฌานวเสเนว อุปริ จตฺตาโร ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา อาคตา, ทิฏฺฐิคติโก ปน ยํ กิญฺจิ คเหตฺวา ยถา ตถา อภินิวิสตีติ อรูปภวคฺคหณํ, อรูปชฺฌานานมฺปิ วา จตุตฺถฌานสงฺคหโต อรูปภวคฺคหณํ, สนฺตสุขตาย วา ตํสมงฺคิโน สุขิตภาวสามญฺญโตฯ วิคตปริฬาโหติ ยถาภิลาสิตวิสยูปหาเรน, ปหาเนน จ วูปสนฺตกามราคปริฬาโห, ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานปฺปตฺโตติ อตฺโถฯ

สุทฺธิมคฺคปรามสนวเสน ปวตฺติตํ ยํ กิญฺจิ โลกิยํ สีลํ, ฌานญฺจ สีลพฺพตมิจฺเจว อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อิทํ สีลพฺพตํ นามา’’ติอาทิฯ กเมน อวตฺวา สีลพฺพตุปาทานสฺส อนฺเต ภวปจฺจยตาวจนํ อตฺตวาทุปาทานํ วิย อภิณฺหํ อสมุทาจารโต, อตฺตวาทุปาทานนิมิตฺตตฺตา จฯ

กมฺมภเวติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เหตุปจฺจยปฺปเภเทหีติ เอตฺถ มคฺคปจฺจโย จ วตฺตพฺโพฯ ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ หิ สหชาตกมฺมภวสฺส มคฺคปจฺจยา โหนฺตีติ, ตสฺมา ตานิ สหชาตาทีสุ เหตุปจฺจยํ อปนีย มคฺคปจฺจยํ ปกฺขิปิตฺวา สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพานิ ปน อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติฯ นานนฺตรสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติฯ กทาจิ อารมฺมณปจฺจยาทินาปิ, ตํ ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวา’’ติฯ

ภวปจฺจยาชาติอาทิปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[651] ชาตีติอาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; มหาว. 1; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) สพฺพํ สงฺคณฺหาติฯ เตนาห ‘‘ชาติอาทีน’’นฺติอาทิฯ อุปปตฺติภวุปฺปตฺติเยว ชาตีติ อาห ‘‘น อุปปตฺติภโว’’ติฯ ชายมานสฺส ปน ชาติ ชาตีติ อุปปตฺติภโวปิ อสติ อภาวา ชาติยา ปจฺจโยติ สกฺกา วตฺตุํฯ ชายมานรูปปทฏฺฐานตาปิ หิ รูปชาติยา วุตฺตา ‘‘อุปจิตรูปปทฏฺฐาโน อุปจโย, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺฐานา สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 641)ฯ

ชาตานํ ขนฺธานํ อุญฺญาตตา, อภิมตตา จ หีนปณีตตาฯ อนิฏฺฐญฺหิ หีนํ, อิฏฺฐํ ปณีตํฯ อาทิ-สทฺเทน สุวณฺณทุพฺพณฺณหีนุตฺตมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยมกานมฺปิ สตนฺติ ยมกภาเวน นิพฺพตฺตานมฺปิ สมานานํฯ โส จ สตฺตานํ วิเสโสฯ ภินฺนสนฺตานิกสฺส วิเสสการณสฺส สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต ‘‘อชฺฌตฺตสนฺตาเน’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญสฺส การณสฺส อภาวโตติ อตฺตสนฺตานคตโต อญฺญสฺส วิเสสการณสฺส อนุปลพฺภมานตฺตา, สติ จ ตสฺมิํ สพฺพทา สพฺเพสํ อภาวโตติ ปสงฺคสฺส ทุนฺนิวารณโต การเณ อวิสิฏฺเฐ ผลวิเสสสฺส อยุชฺชมานกตฺตาฯ เตนาห ‘‘กมฺมภวเหตุโกวา’’ติฯ

เตน เตนาติ ญาติพฺยสนาทินา ชรามรณโต อญฺเญน ทุกฺขธมฺเมนฯ ชรามรณนิมิตฺตญฺหิ อุปฺปนฺนา โสกาทโย ชรามรณาภิสมฺพนฺธา, ตทญฺเญ อนภิสมฺพนฺธาฯ