‘‘เสสาน’’นฺติ เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉนสมฺปยุตฺตาย จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปญฺจ ยทิปิ อนนฺตราทีหิ ปจฺจยา โหนฺติ, อนนฺตราทีนํ ปน อุปนิสฺสเย อนฺโตคธตฺตา สนฺตีรณตทารมฺมณานญฺจ สาธารณสฺส ตสฺส วเสน ‘‘เอกธา’’ติ วุตฺตํฯ เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร หิ จกฺขุทฺวาราทีสุ อุปฺปนฺนจกฺขุวิญฺญาณาทีหิ สหชาตา ผสฺสา สกสกวีถีสุ สมฺปฏิจฺฉนาทีหิ สมฺปยุตฺตเวทนานํ, มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสเนว ปวตฺตานํ เตภูมกวิปากเวทนานมฺปิ สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต โส ผสฺโส อฏฺฐธา ปจฺจโย โหตีติ โยเชตพฺพํฯ

รูปารูปาวจรวิปากเวทนา ปฏิสนฺธิอาทิวเสเนว ปวตฺตนฺติ, กามาวจราปิ เอกจฺจาติ ‘‘เตภูมกวิปากเวทนานมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ ตาสมฺปิ หิ สหชาตมโนสมฺผสฺโส อฏฺฐธาว ปจฺจโย โหติฯ ปจฺจยํ อนุปาทินฺนมฺปิ เกจิ อิจฺฉนฺตีติ ‘‘ยา ปนา’’ติอาทินา มโนทฺวาราวชฺชนสมฺปยุตฺตผสฺสสฺส ปจฺจยภาโว วุตฺโตฯ ตญฺจ มุขมตฺตทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเตน นเยน สพฺพสฺส อนนฺตรสฺส, อนานนฺตรสฺส จ ผสฺสสฺส ตสฺสา ตสฺสา วิปากเวทนาย อุปนิสฺสยตา โยเชตพฺพาติฯ

เวทนาปจฺจยาตณฺหาปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[644] อิธาติ อิมสฺมิํ โลเก, อิมสฺมิํ วา สาสเน ฉ ตณฺหา ทีปิตาฯ อิธาติ วา อิมสฺมิํ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปเทฯ ตตฺถาติ ตาสุ ฉสุ ตณฺหาสุฯ

เอเกกาย สสฺสตทิฏฺฐิสหคตาย, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตาย จ ตณฺหาย ตทภินนฺทนานุคุโณ รูปาทีสุ ปวตฺติอากาโร, เกวลํ กามสฺสาทวเสน ปวตฺติยา วิสิฏฺฐาการตฺตา วุตฺตปฺปวตฺติอาการโต ตณฺหาย ติวิธตาฯ

มมตฺเตนาติ สมฺปิยายเนน, อสฺสาทนตณฺหาย อิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ปุตฺโต วิย เวทนา ทฏฺฐพฺพา, ขีราทโย วิย เวทนาย ปจฺจยภูตา รูปาทโย, ขีราทิทายิกา ธาติ วิย รูปาทิฉฬารมฺมณทายกา จิตฺตการาทโย ฉฯ ตตฺถ สุขสมฺผสฺสวตฺถทายโก ตนฺตวาโย, เวชฺโช รสายตโนชาวเสน, ตทุปตฺถมฺภิตชีวิตวเสน จ ธมฺมารมฺมณสฺส ทายโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺพาเปสา อฏฺฐสตปฺปเภทาปิฯ

อารมฺมณปจฺจโย อุปฺปชฺชมานาย อารมฺมณมตฺตเมว โหติ, น อุปนิสฺสโย วิย อุปฺปาทโกติ อุปฺปาทกสฺส อุปนิสฺสยสฺเสว วเสน ‘‘เอกธาวา’’ติ วุตฺตํฯ อุปนิสฺสเยน วา อารมฺมณูปนิสฺสโย สงฺคหิโตฯ เตน จ อารมฺมณภาเวน ตํสภาโค อญฺโญปิ อารมฺมณปจฺจยภาโว ทีปิโต โหตีติ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทินา น เกวลํ วิปากสุขเวทนา เอว, ติสฺโสปิ ปน เวทนา วิปากา วิเสเสน ตณฺหาย อุปนิสฺสยปจฺจโย, อวิเสเสน อิตรา จาติ ทสฺเสติฯ อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตาติ ตสฺมา สาปิ ภิยฺโย อิจฺฉนวเสน ตณฺหาย อุปนิสฺสโยติ อธิปฺปาโยฯ อุเปกฺขา ปน อกุสลวิปากภูตา อนิฏฺฐตฺตา ทุกฺเข อวโรเธตพฺพา, อิตรา อิฏฺฐตฺตา สุเขติ สา ทุกฺขํ วิย, สุขํ วิย จ อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ วจเนน สพฺพสฺส เวทนาวโต ปจฺจยสฺส อตฺถิตาย ตณฺหุปฺปตฺติปฺปสงฺเค ตนฺนิวารณตฺถมาห ‘‘เวทนาปจฺจยา จาปี’’ติอาทิฯ

นนุ ‘‘อนุสยสหายา เวทนา ตณฺหาย ปจฺจโย’’ติ วจนสฺส อภาวา อติปฺปสงฺคนิวตฺติํ น สกฺกา กาตุนฺติ? น, วฏฺฏกถาย ปวตฺตตฺตาฯ วฏฺฏสฺส จ อนุสยวิรเห อภาวโต อนุสยสหิตาว ปจฺจโยติ อตฺถโต วุตฺตเมเวตํ โหตีติฯ อถ วา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา อนุสยสหิตาว ปจฺจโยติ วิญฺญายติฯ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ เจตฺถ เวทนาปจฺจยา เอว ตณฺหา, น เวทนาย วินาติ อยํ นิยโม อิจฺฉิโต, น เวทนาปจฺจยา ตณฺหา โหติเยวาติ, ตสฺมา อติปฺปสงฺโค เอตฺถ นตฺถิ เอวาติฯ

วุสีมโตติ วุสิตวโต, วุสิตพฺรหฺมจริยวาสสฺสาติ อตฺโถฯ วุสฺสตีติ วา วุสีติ มคฺโค วุจฺจติ, โส เอตสฺส วุตฺโถ อตฺถีติ วุสีมา, อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน อรหาฯ อคฺคผลํ วา ปรินิฏฺฐิตวาสตฺตา ‘‘วุสี’’ติ วุจฺจติ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ วุสีมาฯ

ตณฺหาปจฺจยาอุปาทานปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[645] อตฺถวิภาโค อตฺถสฺส วิภชนาฯ วตฺถุสงฺขาตํ กามนฺติ กามคุณสญฺญิตํ รูปาทิอารมฺมณมาหฯ อุปาทิยตีติ กามวเสน คณฺหาติ, ทฬฺหํ อสฺสาเทตีติ อตฺโถฯ กามํ อุปาทิยตีติ เอตฺถ กมฺมสาธโน กามสทฺโท , กาโม จ โสติ เอตฺถ กตฺตุสาธโน กิเลสกามสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อุปาทานสทฺโท ปน อุภยตฺถาปิ กตฺตุสาธโนวฯ ทฬฺหตฺโถ ภุสตฺโถฯ ยถา ภุโส อายาโส อุปายาโส, ภุสํ กุฏฺฐํ อุปกุฏฺฐํ, เอวํ อิธาปีติ อาห ‘‘อุปายาสอุปกุฏฺฐาทีสุ วิยา’’ติฯ ปุริมทิฏฺฐิํ อุตฺตรทิฏฺฐิ อุปาทิยตีติ ปุริมทิฏฺฐิํ สสฺสตภาเวน คณฺหนฺตี อุปาทิยติ, ปุริมทิฏฺฐิอากาเรน วา อุตฺตรทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชมานา เตเนว ปุริมทิฏฺฐิํ ทฬฺหํ กโรนฺตี ตํ อุปาทิยตีติ วุตฺตาฯ อถ วา ปุริมทิฏฺฐิํ อุตฺตรทิฏฺฐิ อุปาทิยตีติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา’’ติ (ที. นิ. 1.31) อิทํ ปุริมทิฏฺฐิํ อุปาทิยมานํ อุตฺตรทิฏฺฐิํ นิทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ยถา หิ เอสา ทฬฺหีกรณวเสน ปุริมํ อุตฺตรา อุปาทิยติ, เอวํ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาปีติ (ม. นิ. 1.445; 2.94; 3.91, 116, 136; ธ. ส. 1221; วิภ. 938)ฯ อตฺตคฺคหณํ ปน อตฺตวาทุปาทานนฺติ น อิทํ ทิฏฺฐุปาทานทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โลโก จาติ วา อตฺตคฺคหณวินิมุตฺตํ คหณํ ทิฏฺฐุปาทานภูตํ อิธ ปุริมทิฏฺฐิอุตฺตรทิฏฺฐิวจเนหิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ เอตฺถ อสุทฺธิมคฺคโคสีลาทิสมาทานวเสน สีลํ, อวีติกฺกมนวเสน วตํฯ อุภยถาปิ วา สีลํ, ตโปกมฺมภาเวน คหิตตาย วตํ, ควาทิปกติภาวนาฯ อตฺตโน วา ควาทิภาวาธิฏฺฐานํ สีลํ, ‘‘คจฺฉนฺโต ภกฺเขติ, ติฏฺฐนฺโต มุตฺเตตี’’ติอาทินา ควาทิกิริยากรณํ วตํฯ ตํตํอกิจฺจสมฺมตโต วา นิวตฺติ สีลํ, ตํสมาทานวโตเวส โภชนกิจฺจกรณาทิวิเสสปฏิปตฺติ วตํ, ตํ สีลพฺพตํ อสุทฺธิมคฺคํ ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ ปรามสนฺโต ตถา อภินิวิสนฺโต อุปาทิยติ, ตํ คาหํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ สีลพฺพตสหจริตํ ปรามาสํ สีลพฺพตนฺติ คเหตฺวา อาห ‘‘สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจา’’ติฯ โคสีลโควตาทีนีติ จ ตถาภูตํ ทิฏฺฐิํ วทติฯ เตเนวาห ‘‘สยเมว อุปาทานานี’’ติฯ อภินิเวสโตติ อภินิเวสภาวโต, อภินิวิสนโต วาฯ อตฺตวาทุปาทานนฺติ ‘‘อตฺตา’’ติ วาทสฺส ปญฺญาปนสฺส, คหณสฺส จ การณภูตา ทิฏฺฐีติ อตฺโถฯ อตฺตวาทมตฺตเมวาติ อตฺตสฺส อภาวา ‘‘อตฺตา’’ติ อิทํ วจนมตฺตเมวฯ อุปาทิยนฺตีติ ทฬฺหํ คณฺหนฺติฯ กถํ? ‘‘อตฺตา’’ติฯ ‘‘อตฺตา’’ติ หิ อภินิวิสนฺตา วจนมตฺตเมว ทฬฺหํ กตฺวา คณฺหนฺตีติ อตฺโถติฯ