ยทิ สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺภเวยฺย, ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ เอกสฺส วจนํ ยุชฺเชยฺย , อถาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา สมฺภเวยฺยุํ, ตถาปิ สพฺพายตเนหิ สพฺพผสฺสสมฺภวโต อายตนเภเทน ผสฺสเภโท นตฺถีติ ตทเภทวเสน เอกสฺส วจนํ ยุชฺเชยฺย, ตถา ปน อสมฺภวโต น ยุตฺตนฺติ โจเทติ ‘‘น สพฺพายตเนหี’’ติอาทินา ฯ อญฺญสฺสาปิ วา อสมฺภวนฺตสฺส วิธานสฺส โพธนตฺถเมตํ วุตฺตํ ‘‘นาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา’’ติฯ ‘‘น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภตี’’ติ อิทเมว ปน เอกผสฺสวจนสฺสายุตฺตตฺตทีปกํ การณนฺติ เวทิตพฺพํฯ นิทสฺสนวเสน วา เอตํ วุตฺตํฯ นาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา สมฺโภนฺติ, เอวํ น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภติฯ ตสฺมา เอกสฺส วจนํ อยุตฺตนฺติฯ ปริหารํ ปน อเนกายตเนหิ เอกผสฺสสฺส สมฺภวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺริทํ วิสฺสชฺชน’’นฺติอาทิมาหฯ อวเสสสมฺปยุตฺตธมฺมายตนา ผสฺสวชฺชิตา ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ

เอโกปิ อเนกายตนปฺปภโว เอโกปเนกายตนปฺปภโวฯ

ฉธา ปจฺจยตฺเต ปญฺจ วิภาวเย, เอกํ นวธา ปจฺจยตฺเต, พาหิรานิ ฉ อายตนานิ อารมฺมณาทินา ยถาสมฺภวํ ปจฺจยตฺเต วิภาวเยติ สมฺพนฺโธฯ

อเนกเภทสฺสาติ กุสลวิปากาทิปญฺจทฺวาราทิวเสน อเนกวิธสฺส ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตวชฺชสฺส วิปากผสฺสสฺสฯ ตานิ จาติ รูปายตนาทีนิฯ ‘‘มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ (ม. นิ. 1.455) หิ วุตฺตํฯ ตถา จาติ ปจฺจุปฺปนฺนานิ รูปาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ รูปรูปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตนาติ ตํ สพฺพํ อปจฺจุปฺปนฺนํ, อญฺญญฺจ ธมฺมายตนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ผสฺสปจฺจยาเวทนาปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[643] ทฺวารโต สเฬวาติ ปภวสามญฺญโต เอกวิธาปิ อุปฺปตฺติทฺวารโต ฉ เอว โหนฺตีติ ฉเฬว เวทนา วุตฺตาฯ

จิตฺตเภเทน เอกูนนวุติวิธาปิ อิธาธิปฺเปตา เอว ทสฺเสตุํ ‘‘เวทนาสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘เสสาน’’นฺติ เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉนสมฺปยุตฺตาย จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปญฺจ ยทิปิ อนนฺตราทีหิ ปจฺจยา โหนฺติ, อนนฺตราทีนํ ปน อุปนิสฺสเย อนฺโตคธตฺตา สนฺตีรณตทารมฺมณานญฺจ สาธารณสฺส ตสฺส วเสน ‘‘เอกธา’’ติ วุตฺตํฯ เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร หิ จกฺขุทฺวาราทีสุ อุปฺปนฺนจกฺขุวิญฺญาณาทีหิ สหชาตา ผสฺสา สกสกวีถีสุ สมฺปฏิจฺฉนาทีหิ สมฺปยุตฺตเวทนานํ, มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสเนว ปวตฺตานํ เตภูมกวิปากเวทนานมฺปิ สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต โส ผสฺโส อฏฺฐธา ปจฺจโย โหตีติ โยเชตพฺพํฯ

รูปารูปาวจรวิปากเวทนา ปฏิสนฺธิอาทิวเสเนว ปวตฺตนฺติ, กามาวจราปิ เอกจฺจาติ ‘‘เตภูมกวิปากเวทนานมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ ตาสมฺปิ หิ สหชาตมโนสมฺผสฺโส อฏฺฐธาว ปจฺจโย โหติฯ ปจฺจยํ อนุปาทินฺนมฺปิ เกจิ อิจฺฉนฺตีติ ‘‘ยา ปนา’’ติอาทินา มโนทฺวาราวชฺชนสมฺปยุตฺตผสฺสสฺส ปจฺจยภาโว วุตฺโตฯ ตญฺจ มุขมตฺตทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเตน นเยน สพฺพสฺส อนนฺตรสฺส, อนานนฺตรสฺส จ ผสฺสสฺส ตสฺสา ตสฺสา วิปากเวทนาย อุปนิสฺสยตา โยเชตพฺพาติฯ

เวทนาปจฺจยาตณฺหาปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[644] อิธาติ อิมสฺมิํ โลเก, อิมสฺมิํ วา สาสเน ฉ ตณฺหา ทีปิตาฯ อิธาติ วา อิมสฺมิํ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปเทฯ ตตฺถาติ ตาสุ ฉสุ ตณฺหาสุฯ

เอเกกาย สสฺสตทิฏฺฐิสหคตาย, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตาย จ ตณฺหาย ตทภินนฺทนานุคุโณ รูปาทีสุ ปวตฺติอากาโร, เกวลํ กามสฺสาทวเสน ปวตฺติยา วิสิฏฺฐาการตฺตา วุตฺตปฺปวตฺติอาการโต ตณฺหาย ติวิธตาฯ

มมตฺเตนาติ สมฺปิยายเนน, อสฺสาทนตณฺหาย อิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ปุตฺโต วิย เวทนา ทฏฺฐพฺพา, ขีราทโย วิย เวทนาย ปจฺจยภูตา รูปาทโย, ขีราทิทายิกา ธาติ วิย รูปาทิฉฬารมฺมณทายกา จิตฺตการาทโย ฉฯ ตตฺถ สุขสมฺผสฺสวตฺถทายโก ตนฺตวาโย, เวชฺโช รสายตโนชาวเสน, ตทุปตฺถมฺภิตชีวิตวเสน จ ธมฺมารมฺมณสฺส ทายโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺพาเปสา อฏฺฐสตปฺปเภทาปิฯ