รูปโตติ รูเปสุฯ ยํ ยํ อายตนํ อุปฺปชฺชตีติ ปฏิสนฺธิยํ อณฺฑชชลาพุชานํ ปญฺจสุ อายตเนสุ กายายตนเมว อุปฺปชฺชติฯ อิตเรสํ ยถารหํ อิตรานิปิฯ

อวเสสมนายตนสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธภเว ปนา’’ติ เอตสฺส อนุวตฺตมานตฺตา ปญฺจโวการภเว เอว ปวตฺตมานํ ปญฺจวิญฺญาเณหิ อวเสสํ มนายตนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นามรูปสฺส สหชาตาทิสาธารณปจฺจยภาโว, สมฺปยุตฺตาทิอสาธารณปจฺจยภาโว จ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ ‘‘รูปปจฺจยา ปญฺจายตนานี’’ติ อยมฺปิ นโย ลพฺภติ นิโรธสมาปนฺนานํ วเสน, โส ปน อปจุรภาวโต เยภุยฺเยน จ ปฏิสนฺธิยํ ปจฺจยภูตสฺเสว นามรูปสฺส ปวตฺติยํ ปจฺจยภาโว วิภาวิโตติ น ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

สฬายตนปจฺจยาผสฺสปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[642] พาวีสติยา โลกิยวิปากวิญฺญาเณหิ สมฺปยุตฺตา พาวีสติโลกิยวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาฯ ตโต เอว พาวีสติฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ สฬายตเน, เตสุ ฉสุ อายตเนสูติ อตฺโถฯ อชฺฌตฺตนฺติ สสนฺตติปริยาปนฺนเมว คณฺหาติฯ ตญฺหิ สสนฺตติปริยาปนฺนกมฺมนิพฺพตฺตํ ตาทิสสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติฯ รูปาทีนิ, ปน พหิทฺธา อนุปาทินฺนานิ จ ผสฺสสฺส อารมฺมณํ โหนฺติ, น ตานิ จกฺขาทีนิ วิย สสนฺตติปริยาปนฺนกมฺมกิเลสนิมิตฺตปฺปวตฺติภาเวน ผสฺสสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ ปฐมาจริยวาเท น คหิตานิ, ทุติยาจริยวาเท ปน ยถา ตถา วา ปจฺจยภาเว สติ น สกฺกา วชฺเชตุนฺติ คหิตานิฯ

ตตฺถาติ สฬายตนปจฺจยา ผสฺสปเทฯ เย ตาว อาจริยา มหาวิหารวาสิโนว ยถา วิญฺญาณํ, เอวํ นามรูปํ, สฬายตนํ, ผสฺสํ, เวทนญฺจ ปจฺจยํ, ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ สสนฺตติปริยาปนฺนํ ทีเปนฺตา วิปากเมว อิจฺฉนฺติฯ ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ อภิธมฺมภาชนียปาฬิ (วิภ. 243) อารุปฺปํ สนฺธาย วุตฺตาติ ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ปาฬิอนุสารโต’’ติ วุตฺตํฯ

สพฺเพ ผสฺสา น สมฺโภนฺตีติ โยชนาฯ

ยทิ สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺภเวยฺย, ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ เอกสฺส วจนํ ยุชฺเชยฺย , อถาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา สมฺภเวยฺยุํ, ตถาปิ สพฺพายตเนหิ สพฺพผสฺสสมฺภวโต อายตนเภเทน ผสฺสเภโท นตฺถีติ ตทเภทวเสน เอกสฺส วจนํ ยุชฺเชยฺย, ตถา ปน อสมฺภวโต น ยุตฺตนฺติ โจเทติ ‘‘น สพฺพายตเนหี’’ติอาทินา ฯ อญฺญสฺสาปิ วา อสมฺภวนฺตสฺส วิธานสฺส โพธนตฺถเมตํ วุตฺตํ ‘‘นาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา’’ติฯ ‘‘น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภตี’’ติ อิทเมว ปน เอกผสฺสวจนสฺสายุตฺตตฺตทีปกํ การณนฺติ เวทิตพฺพํฯ นิทสฺสนวเสน วา เอตํ วุตฺตํฯ นาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา สมฺโภนฺติ, เอวํ น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภติฯ ตสฺมา เอกสฺส วจนํ อยุตฺตนฺติฯ ปริหารํ ปน อเนกายตเนหิ เอกผสฺสสฺส สมฺภวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺริทํ วิสฺสชฺชน’’นฺติอาทิมาหฯ อวเสสสมฺปยุตฺตธมฺมายตนา ผสฺสวชฺชิตา ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ

เอโกปิ อเนกายตนปฺปภโว เอโกปเนกายตนปฺปภโวฯ

ฉธา ปจฺจยตฺเต ปญฺจ วิภาวเย, เอกํ นวธา ปจฺจยตฺเต, พาหิรานิ ฉ อายตนานิ อารมฺมณาทินา ยถาสมฺภวํ ปจฺจยตฺเต วิภาวเยติ สมฺพนฺโธฯ

อเนกเภทสฺสาติ กุสลวิปากาทิปญฺจทฺวาราทิวเสน อเนกวิธสฺส ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตวชฺชสฺส วิปากผสฺสสฺสฯ ตานิ จาติ รูปายตนาทีนิฯ ‘‘มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ (ม. นิ. 1.455) หิ วุตฺตํฯ ตถา จาติ ปจฺจุปฺปนฺนานิ รูปาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ รูปรูปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตนาติ ตํ สพฺพํ อปจฺจุปฺปนฺนํ, อญฺญญฺจ ธมฺมายตนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ผสฺสปจฺจยาเวทนาปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[643] ทฺวารโต สเฬวาติ ปภวสามญฺญโต เอกวิธาปิ อุปฺปตฺติทฺวารโต ฉ เอว โหนฺตีติ ฉเฬว เวทนา วุตฺตาฯ

จิตฺตเภเทน เอกูนนวุติวิธาปิ อิธาธิปฺเปตา เอว ทสฺเสตุํ ‘‘เวทนาสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ