วิญฺญาณปจฺจยานามรูปปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[638] วิภาคา นามรูปานนฺติ นามสฺส, รูปสฺส จ ปเภทโตฯ

ตตฺถ นามสฺส ตาว ปเภทํ ทสฺเสนฺเตน กามํ วิญฺญาณมฺปิ นามเมว, ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺเน ปน อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต เวทนาทโย ตโย ขนฺธา’’ติ วุตฺตํฯ นิพฺพานสฺส ปเนตฺถ ปวตฺติกถายํ อปฺปจฺจยตฺตา, นมนฏฺฐาภาวโต จ ปสงฺโค เอว นตฺถิฯ นามนฏฺเฐน หิ ตํ นามํ, น นมนฏฺเฐนฯ เตสํ นามรูปานํ สุขาทิวเสน, ปถวีอาทิวเสน จ วิภาโคฯ

เอกํ สตฺตาวาสนฺติ อสญฺญสตฺตาวาสํฯ ปุริเมสุ จตูสุ, อสญฺญสตฺตาวาเส จาติ ปญฺจสุฯ

คพฺภเสยฺยคฺคหเณน ชลาพุชา คหิตาติ ‘‘อณฺฑชานญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ อณฺฑชานญฺจ อภาวกานนฺติ โยเชตพฺพํฯ สนฺตติสีสานีติ กลาปสนฺตานมูลานิฯ ยทิปิ วิการรูปานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ น สนฺติ, ลกฺขณปริจฺเฉทรูปานิ ปน สนฺตีติ ตานิ ปรมตฺถโต อปรินิปฺผนฺนานีติ วชฺเชนฺโต อาห ‘‘รูปรูปโต’’ติฯ ผสฺสาทิเก สงฺขารกฺขนฺธภาเวน เอกตฺตํ เนตฺวา ‘‘เตวีสติ ธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ อปเนตฺวาติ กลาปนฺตรคเต ปถวีอาทิเก สมานลกฺขณตาย อคฺคเหตฺวาฯ

เตสนฺติ พฺรหฺมกายิกาทีนํฯ วิตฺถาเรนาติ จตูสุปิ สนฺตติสีเสสุ รูปานํ อสงฺขิปเนนฯ

กามภเว ปน ยสฺมา เสสโอปปาติกานนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ กามภเว โอปปาติกา วุตฺตา น สนฺติ, เยน เสสคฺคหณํ สาตฺถกํ ภเวยฺย, อณฺฑชคพฺภเสยฺยเกหิ ปน โอปปาติกสํเสทชา เสสา โหนฺตีติ เสสคฺคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา พฺรหฺมกายิกาทิเกหิ โอปปาติเกหิ วุตฺเตหิ เสเส สนฺธาย ‘‘เสสโอปปาติกาน’’นฺติ อาหฯ เต ปน อรูปิโนปิ สนฺตีติ ‘‘กามภเว’’ติ วุตฺตํฯ อปริปุณฺณายตนานํ ปน นามรูปํ ยถาสมฺภวํ รูปมิสฺสกวิญฺญาณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน สกฺกา ธมฺมคณนโต วิญฺญาตุนฺติ น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห ปวตฺตอุตุโตติ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห อุปฺปนฺนรูเปสุ เตโชธาตุโตฯ หทยวตฺถุโน ตงฺขณุปฺปนฺนตฺตา ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส วตฺถุทุพฺพลตาฯ

เตสํ อชฺโฌหริตาหาเรน อนุคเต สรีเร อาหารสมุฏฺฐานํ สุฏฺฐทฺธกนฺติ สมฺพนฺโธฯ นโรติ เตเนว มาตุกุจฺฉิคตภาเวน ติโรกฺโขฯ อวกํสโต ทฺเว อฏฺฐกาเนว อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานานิ โหนฺตีติ สสทฺทกาลํ สนฺธาย ‘‘อุกฺกํสโต ทฺวินฺนํ นวกาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุพฺเพติ ยํ ปุพฺเพ สนฺตติทฺวยาทิกํ สตฺตกปริโยสานํ รูปํ อิธ วุตฺตํ, ตํ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ อุปฺปชฺชมานเมว วุตฺตนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ปุพฺเพ…เป.… สตฺตติวิธ’’นฺติฯ ทุวิธมฺปิ ตนฺติ อุตุสมุฏฺฐานํ, จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจาติ ทุวิธมฺปิ ตํ สทฺทํฯ

สณฺฐาตุนฺติ อทฺธนิยภาเวน ฐาตุํ, อตฺตโน ปน ขณมตฺตํ ติฏฺฐเตวฯ จตุทฺทิสา ววตฺถาปิตาติ อญฺญมญฺญํ สํสฏฺฐสีสา มูเลน จตูสุ ทิสาสุ ววตฺถาปิตาฯ อญฺญมญฺญํ อาลิงฺเคตฺวา ฐิตา ภินฺนวาหนิกา วิย จฯ

[639] ปญฺจโวการภเว จ ปวตฺติยนฺติ รูปาชนกกมฺมชปญฺจวิญฺญาณปฺปวตฺติกาลํ, สหชาตวิญฺญาณปจฺจยญฺจ สนฺธายาหฯ ตทา หิ ตโต นามเมว โหตีติฯ กมฺมวิญฺญาณปจฺจยา ปน ตทาปิ อุภยํ โหตีติ สกฺกา วตฺตุํ, ปจฺฉาชาตวิญฺญาณปจฺจยา จ รูปํ อุปตฺถทฺธํ โหตีติฯ อสญฺเญสูติอาทิ กมฺมวิญฺญาณปจฺจยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปญฺจโวการภเว จ ปวตฺติยนฺติ ภวงฺคาทิชนกกมฺมโต อญฺเญน รูปุปฺปตฺติกาลํ, นิโรธสมาปตฺติกาลํ, ภวงฺคาทิอุปฺปตฺติกาลโต อญฺญกาลญฺจ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยุตฺตํฯ ภวงฺคาทิอุปฺปตฺติกาเล หิ ตํชนเกน กมฺมุนา อุปฺปชฺชมานํ รูปํ, โส จ วิปาโก กมฺมวิญฺญาณปจฺจโย โหตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ สหชาตวิญฺญาณปจฺจยานเปกฺขมฺปิ หิ ปวตฺติยํ กมฺเมน ปวตฺตมานํ รูปํ, นามญฺจ น กมฺมวิญฺญาณานเปกฺขํ โหตีติฯ สพฺพตฺถาติ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จฯ สหชาตวิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, กมฺมวิญฺญาณปจฺจยา นามรูปญฺจ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจาติ เอตฺถ นามรูปสทฺโท อตฺตโน เอกเทเสน นามสทฺเทน นามสทฺทสฺส สรูโป, รูปสทฺเทน จ รูปสทฺทสฺส, ตสฺมา สรูปานํ เอกเสโสติ เอกเทสสรูเปกเสโส, นามรูปสทฺทสฺส ฐานํ อิตเรสญฺจ นามรูปสทฺทานํ อทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ

วิปากโต อญฺญํ อวิปากํฯ ยโต ทฺวิธา มตํ, ตโต ยุตฺตเมว อิทนฺติ โยเชตพฺพํฯ

กุสลาทิจิตฺตกฺขเณติ อาทิ-สทฺเทน อกุสลกิริยจิตฺตกฺขเณ วิย วิปากจิตฺตกฺขเณปิ วิปากาชนกกมฺมสมุฏฺฐานํ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วิปากจิตฺตกฺขเณ ปน อภิสงฺขารวิญฺญาณปจฺจยา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อุภยญฺจ ลพฺภตีติ ตาทิสวิปากจิตฺตกฺขณวชฺชนตฺถํ ‘‘กุสลาทิจิตฺตกฺขเณ’’ติ วุตฺตํฯ

[640] สุตฺตนฺติกปริยายโตติ ปฏฺฐาเน รูปานํ อุปนิสฺสยปจฺจยสฺส อวุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ สุตฺตนฺเต ปน ยสฺมิํ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, โส ตสฺส อุปนิสฺสโย นิทานํ เหตุ ปภโวติ กตฺวา ‘‘วิญฺญาณูปนิสํ นามรูป’’นฺติ รูปสฺส จ วิญฺญาณูปนิสฺสยตา วุตฺตาฯ วนปตฺถปริยาเย จ วนปตฺถคามนิคมนครชนปทปุคฺคลูปนิสฺสโย อิริยาปถวิหาโร, ตโต จ จีวราทีนํ ชีวิตปริกฺขารานํ กสิเรน, อปฺปกสิเรน จ สมุทาคมนํ วุตฺตํ, น จ วนปตฺถาทโย อารมฺมณูปนิสฺสยาทิภาวํ อิริยาปถานํ, จีวราทิสมุทาคมนสฺส จ ภชนฺติฯ ตสฺมา วินา อภาโว เอว สุตฺตนฺติกปริยายโต อุปนิสฺสยภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ นามสฺส อภิสงฺขารวิญฺญาณํ กมฺมารมฺมณปฏิสนฺธิอาทิกาเล อารมฺมณปจฺจโยว โหตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ รูปสฺเสว สุตฺตนฺติกปริยายโต เอกธาว ปจฺจยภาโว วุตฺโตฯ สสํสยสฺส หิ รูปสฺเสตํ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺเต นามสฺส โหตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ

ปวตฺตสฺส ปากฏตฺตา อปากฏํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ปุจฺฉติ ‘‘กถํ ปเนต’’นฺติอาทินาฯ สุตฺตโต นามํ, ยุตฺติโต รูปํ วิญฺญาณปจฺจยา โหตีติ ชานิตพฺพํฯ

ยุตฺติโต สาเธตฺวา สุตฺเตน ตํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ‘‘กมฺมสมุฏฺฐานสฺสาปิ หี’’ติอาทิมาหฯ จิตฺตสมุฏฺฐานสฺเสวาติ จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส วิยฯ เอตฺถ จ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1, 39; มหาว. 1; อุทา. 1) ภาสมาเนน ภควตา ยสฺมา อุปปริกฺขมานานํ ปณฺฑิตานํ ปรมตฺถโต นามรูปมตฺตเมว ปวตฺตมานํ ทิสฺสติ, น สตฺโต, น ชีโว, ตสฺมา เกนจิ อปฺปฏิวตฺติยํ อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ โหติฯ สุญฺญตปฺปกาสนญฺหิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนนฺติฯ อถ วา นามรูปมตฺตตาวจเนน ปวตฺติยา ทุกฺขสจฺจมตฺตตา วุตฺตาฯ

ทุกฺขสจฺจปฺปกาสเนน จ ตสฺส สมุทโย, ตสฺส จ นิโรโธ, นิโรธคามินิปฏิปทา จ ปกาสิตา เอว โหติฯ อเหตุกสฺส ทุกฺขสฺส, เหตุนิโรธา อนิรุชฺฌนกสฺส จ อภาวา, นิโรธสฺส จ อุปาเยน วินา อนธิคนฺตพฺพตฺตาติ จตุสจฺจปฺปกาสนํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ นิทฺธาเรตพฺพํฯ

นามรูปปจฺจยาสฬายตนปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[641] ตนฺติ นามรูปํฯ ตสฺสาติ สฬายตนสฺสฯ ตาทิสสฺเสวาติ กเตกเสสสฺเสวฯ

อิธาปิ นามนฺติ ขนฺธตฺตยสฺเสว คหเณ การณํ วุตฺตนยเมวฯ นิยมโตติ อิทญฺจ จตุนฺนํ ภูตานํ, ฉนฺนํ วตฺถูนํ, ชีวิตสฺส จ ยถาสมฺภวํ สหชาตนิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยาทินา สฬายตนสฺส ปวตฺตมานสฺส เอกนฺเตน ปจฺจยภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ รูปายตนาทีนํ ปน สหชาตนิสฺสยานุปาลนภาโว นตฺถีติ อคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ อารมฺมณารมฺมณปุเรชาตาทิภาโว จ เตสํ น สสนฺตติปริยาปนฺนานเมว, น จ จกฺขาทีนํ วิย เอกปฺปหาเรเนวาติ อนิยมโต ปจฺจยภาโวฯ นิยมโต…เป.… ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอวนฺติ เอตฺถ เอวํ-สทฺเทน วา รูปายตนาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ เอตฺถ ยทิปิ ฉฏฺฐายตนสฬายตนสทฺทานํ สทฺทโต สรูปตา นตฺถิ, อตฺถโต ปน สฬายตเนกเทโสว ฉฏฺฐายตนนฺติ เอกเทสสรูปตา อตฺถีติ เอกเทสสรูเปกเสโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ อตฺถโตปิ หิ สรูปานํ เอกเทสสรูเปกเสสํ อิจฺฉนฺติ ‘‘วงฺโก จ กุฏิโล จ กุฏิลา’’ติฯ ตสฺมา อตฺถโต เอกเทสสรูปานญฺจ เอกเสเสน ภวิตพฺพนฺติฯ

อถ วา ฉฏฺฐายตนญฺจ มนายตนญฺจ ฉฏฺฐายตนนฺติ วา มนายตนนฺติ วา ฉฏฺฐายตนญฺจ ฉฏฺฐายตนญฺจ ฉฏฺฐายตนนฺติ วา มนายตนญฺจ มนายตนญฺจ มนายตนนฺติ วา เอกเสสํ กตฺวา จกฺขาทีหิ สทฺธิํ ‘‘สฬายตน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตเมว เอกเสสํ นามมตฺตปจฺจยสฺส, นามรูปปจฺจยสฺส จ มนายตนสฺส วเสน กตํ อตฺถโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ เอวํ กเตกเสสสฺสา’’ติฯ