สงฺขารปจฺจยาวิญฺญาณปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[620] ยถาวุตฺตสงฺขารปจฺจยา อุปฺปชฺชมานํ ตํ กมฺมนิพฺพตฺตเมว ภวิตุํ อรหตีติ ‘‘พาตฺติํส โลกิยวิปากวิญฺญาณานิ สงฺคหิตานี’’ติ อาหฯ ธาตุกถายํ ปน วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตาสงฺคหิตปทนิทฺเทเส ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาเณน เย ธมฺมา, สฬายตนปจฺจยา ผสฺเสน เย ธมฺมา, ผสฺสปจฺจยา เวทนาย เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ…เป.… สงฺคหิตา? เต ธมฺมา อสงฺขตํ ขนฺธโต ฐเปตฺวา เอเกน ขนฺเธน, เอกาทสหิ อายตเนหิ, เอกาทสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตาฯ กติหิ อสงฺคหิตา? จตูหิ ขนฺเธหิ, เอเกนายตเนน, สตฺตหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. 466) วจนโต สพฺพวิญฺญาณผสฺสเวทนาปริคฺคโห กโตฯ ยทิ หิ เอตฺถ วิญฺญาณผสฺสเวทนา สปฺปเทสา สิยุํ, ‘‘วิปากา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 3) อิมสฺส วิย วิสชฺชนํ สิยาฯ ตสฺมา ตตฺถ อภิธมฺมภาชนียวเสน สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณาทโย คหิตาติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร จ อภิธมฺมภาชนีเย (วิภ. 243) จตุภูมกกุสลสงฺขาโร, อกุสลสงฺขาโร จ วุตฺโตติ เอโส เอว ธาตุกถายํ คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ภโว ปน ธาตุกถายํ กมฺมูปปตฺติภววิเสสทสฺสนตฺถํ น อภิธมฺมภาชนียวเสน คหิโต, เอวญฺจ กตฺวา ตตฺถ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ อนุทฺธริตฺวา ‘‘กมฺมภโว’’ติอาทินา (ธาตุ. 66) นเยน ภโว อุทฺธโฏฯ

โลกิยวิปากมโนวิญฺญาณเมว สนฺธายาห ‘‘พาวีสติวิธํ โหตี’’ติฯ ฉหิ วิญฺญาเณหีติ ยถาอธิกเตหิ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ ฉหิ วิญฺญาเณหิฯ กสฺมา ปเนตฺถ โลกิยวิปากวิญฺญาณสฺเสว คหณํ กตนฺติ อาห ‘‘โลกุตฺตรานิ ปน วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตี’’ติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ธาตุกถายํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาเณน เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา’’ติอาทีสุ (ธาตุ. 362) โลกุตฺตรวิปากานมฺปิ คหณํ กตนฺติ? ตํ ยถาธมฺมสาสนตฺตา อภิธมฺมเทสนาย วิปากตฺติเก (ธ. ส. ติกมาติกา 3) วิย อนวเสสวิปากธมฺมสงฺคณฺหนวเสน วุตฺตํฯ สุตฺตนฺตเทสนา ปน ยถานุโลมเทสนาติ ตตฺถ ปวตฺตินิวตฺติโย อสงฺกรโต ทสฺเสตพฺพาฯ ตสฺมา ตทตฺถสํวณฺณนาติ กตฺวา ปวตฺติกถายํ โลกิยวิปากวิญฺญาณานิเยว คหิตานิฯ เตเนวาห ‘‘วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานี’’ติฯ

ยถา กตํ กมฺมํ ผลทาเน สมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ ‘‘อุปจิต’’นฺติ วุจฺจตีติ วิปากทานโยคฺยเมว สงฺขารํ คณฺหนฺโต ‘‘อุปจิตกมฺมาภาเว’’ติ อาหฯ