ทฺเว หิ ปฏิเสธา ปกติํ คเมนฺตีติฯ ‘‘ตทา มหนฺตํ โหติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วิยา’’ติ อิทํ ยถาธิกตตฺถทสฺสนวเสน วุตฺตํ, ขุทฺทกภาวาปาทนมฺเปตฺถ ลพฺภเตวฯ

นนฺโทปนนฺทนาคทมนกถาวณฺณนา

โอโลเกสิ พุทฺธาจิณฺณวเสน ‘‘อตฺถิ นุ โข อสฺส อุปนิสฺสโย’’ติฯ โลกิยํ รตนตฺตเย ปสาทลกฺขณํ สาสนาวตารํ สนฺธายาห ‘‘อปฺปสนฺโน’’ติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิโต วิเวเจตฺวา ปสาเทตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘โก นุ โข…เป.… วิเวเจยฺยา’’ติฯ

ตํ ทิวสนฺติ ยทา ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตาวติํสภวนาภิมุโข คจฺฉติ, ตํ ทิวสภาคํฯ อาปานภูมิํ สชฺชยิํสูติ ยตฺถ โส นิสินฺโน โภชนกิจฺจํ กโรติ, ตํ ปริเวสนฏฺฐานํ สิตฺตํ สมฺมฏฺฐํ โภชนูปกรณูปนยนาทินา สชฺชยิํสุ ปฏิยาเทสุํฯ ติวิธนาฏเกหีติ วธูกุมาริกญฺญาวตฺถาหิ ติวิธาหิ นาฏกิตฺถีหิฯ โอโลกยมาโนติ เปกฺขนฺโต, วิจาเรนฺโต วาฯ

อุปรูปรีติ มตฺถกมตฺถเกฯ ภวเนนาติ ภวนปเทเสนฯ โภเคหีติ สรีรโภเคหิฯ อวกุชฺเชนาติ นิกุชฺชิเตนฯ คเหตฺวาติ ยถา ตาวติํสภวนสฺส ปเทโสปิ นาวสิสฺสติ, เอวํ ปริยาทายฯ

สิเนรุปริภณฺฑนฺติ สิเนรุเมขลํฯ สิเนรุสฺส กิร สมนฺตโต พหลโต, ปุถุลโต จ ปญฺจโยชนสหสฺสปริมาณานิ จตฺตาริ ปริภณฺฑานิ ตาวติํสภวนสฺส อารกฺขาย นาเคหิ, ครุเฬหิ, กุมฺภณฺเฑหิ, ยกฺเขหิ จ อธิฏฺฐิตานิ, ตานิ ปริภณฺฑภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘ปริภณฺฑ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตหิ กิร สิเนรุสฺส อุปฑฺฒํ ปริยาทินฺนํฯ

อตฺตภาวํ วิชหิตฺวาติ มนุสฺสรูปํ อนฺตรธาเปตฺวาฯ พาธตีติ เขทมตฺตํ อุปฺปาเทติฯ

อตฺตภาวํ วิชหิตฺวาติ สุขุมตฺตภาวนิมฺมาเนน นาครูปํ วิชหิตฺวาฯ มุขํ วิวริ ‘‘มุขคตํ สมณํ สํขาทิสฺสามี’’ติฯ ปาจีเนน จ ปจฺฉิเมน จาติ นาคสฺส ตถานิปนฺนตฺตา วุตฺตํฯ สุฏฺฐุ สติยา ปจฺจุปฏฺฐาปนตฺถมาห ‘‘มนสิ กโรหี’’ติฯ

อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพปาฏิหาริยานีติ ตทา เถเรน กตปาฏิหาริยานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิมํ ปน ฐานนฺติ อิมํ นาสาวาตวิสฺสชฺชนการณํฯ

อนุพนฺธีติ ‘‘น สกฺกา เอวํมหิทฺธิกสฺส อิมสฺส สมณสฺส ปฏิปหริตุ’’นฺติ ภเยน ปลายนฺตํ อนุพนฺธิฯ

เอกปฏิปาฏิยาติ เอกาย ปฏิปาฏิยา, นิรนฺตรนฺติ อตฺโถฯ อยเมวาติ ยา อุปาทินฺนกํ นิสฺสาย อนุปาทินฺนกสฺส วฑฺฒิ, อยเมวฯ เอตฺถ เอทิเส หตฺถวฑฺฒนาทิปาฏิหาริเย ยุตฺติ ยุตฺตรูปา จิตฺตโต, อุตุโต วา อุปาทินฺนกรูปานํ อนุปฺปชฺชนโตฯ อถ วา อุปาทินฺนนฺติ สกลเมว อินฺทฺริยพทฺธํ อธิปฺเปตํฯ เอวมฺปิ ตสฺส ตถา วฑฺฒิ น ยุชฺชติ เอวาติ วุตฺตนเยเนว วฑฺฒิ เวทิตพฺพาฯ เอกสนฺตาเน อุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนญฺจ สมฺภินฺนํ วิย ปวตฺตมานมฺปิ อตฺถโต อสมฺภินฺนเมวฯ ตตฺถ ยถา อาฬฺหกมตฺเต ขีเร อเนกาฬฺหเก อุทเก อาสิตฺเต ยทิปิ ขีรํ สพฺเพน สมฺภินฺนํ สพฺพตฺถกเมว ลมฺพมานํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, ตถาปิ น ตตฺถ ขีรํ วฑฺฒติ, อุทกเมว วฑฺฒติ, เอวเมวํ ยทิปิ อุปาทินฺนํ อนุปาทินฺนญฺจ สมฺภินฺนํ วิย ปวตฺตติ, ตถาปิ อุปาทินฺนํ น วฑฺฒติ, อิทฺธานุภาเวน จิตฺตชํ, ตทนุสาเรน อุตุชญฺจ วฑฺฒตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

โสติ โส อิทฺธิมาฯ เอวํ กตฺวาติ วุตฺตากาเรน หตฺถํ วา วฑฺเฒตฺวา เต วา อาคนฺตฺวา หตฺถปาเส ฐิเต กตฺวาฯ ปาทฏฺฐปนาทิปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อปโรปิ อิทฺธิมาฯ ตเถวาติ ปาฏิหาริยกรณโต ปุพฺเพ วิยฯ ตถูปมเมตนฺติ ยถา อุทกปุณฺณาสุ นานาปาตีสุ พหูหิ นานาจนฺทมณฺฑเลสุ ทิสฺสมาเนสุ น เตน จนฺทมณฺฑลสฺส คมนาทิอุปโรโธ, พหูนญฺจ ปจฺเจกํ ทสฺสนํ อิชฺฌติ, ตถูปมเมตํ ปาฏิหาริยํ จนฺทิมสูริยานํ คมนาทิอุปโรธาภาวโต, พหูนญฺจ อิทฺธิมนฺตานํ ตตฺถ อิทฺธิปโยคสฺส ยถิจฺฉิตํ สมิชฺฌนโตติ อธิปฺปาโยฯ

[397] ปริจฺเฉทํ กตฺวาติ อภิวิธิวเสน ปน ปริจฺเฉทํ กตฺวา, น มริยาทวเสนฯ ตถา เหส พฺรหฺมโลเก อตฺตโน กาเยน วสํ วตฺเตติฯ ปาฬีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิฯ

ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติ เอตฺถ ยสฺมา น พฺรหฺมโลกสฺเสว คมนํ อธิปฺเปตํ, นาปิ พฺรหฺมโลกสฺส คมนเมว, อถ โข อญฺญถา อญฺญมฺปิฯ ยาว พฺรหฺมโลกาติ ปน ทูราวธินิทสฺสนเมตํ, ตสฺมา ‘‘สเจ พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกามา โหตี’’ติ วตฺวาปิ อิตรมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺฐาตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน วุตฺตาวเสสสฺส อธิฏฺฐานิทฺธิยา นิปฺผาเทตพฺพสฺส สพฺพสฺสาปิ สงฺคโห, น วุตฺตสฺเสวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยมกปาฏิหาริยาวสาเนติอาทินา ติวิกฺกมสฺส อธิฏฺฐานิทฺธินิปฺผนฺนตา วุตฺตา, อญฺญตฺถ ปน ลกฺขณานิสํสตาฯ ตทุภยํ ยถา อญฺญมญฺญํ น วิรุชฺฌติ, ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

นีลมาติกนฺติ นีลวณฺโณทกมาติกํฯ

มหาโพธินฺติ อปราชิตปลฺลงฺกํ มหาโพธิํฯ จิตฺเต อุปฺปนฺเน สนฺติเก อกาสีติ ตถา จิตฺตุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว ปถวิํ, สมุทฺทญฺจ สํขิปิตฺวา มหาโพธิสนฺติเก อกาสิฯ

นกฺขตฺตทิวเสติ มหทิวเสฯ จนฺทปูเวติ จนฺทสทิเส จนฺทมณฺฑลากาเร ปูเวฯ เอกปตฺตปูรมตฺตมกาสีติ ยถา เต ปมาณโต สรูเปเนว อนฺโตปตฺตปริยาปนฺนา โหนฺติ, ตถา อกาสิฯ

กากวลิยวตฺถุสฺมิญฺจ ‘‘ภควา โถกํ พหุํ อกาสี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตํ ปน วตฺถุํ สงฺเขปโตว ทสฺเสตุํ ‘‘มหากสฺสปตฺเถโร กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมาปตฺติยาติ นิโรธสมาปตฺติยาฯ

คงฺคาตีเรติ ตมฺพปณฺณิทีเป คงฺคานทิยา ตีเรฯ สญฺญํ อทาสีติ ยถา เต ยถาธิฏฺฐิตํ สปฺปิํ ปสฺสนฺติ, ตถา สญฺญํ อทาสิฯ

ตสฺสาติ ยสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ทฏฺฐุกาโม, ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสติฯ สทฺทํ สุณาตีติ ทิพฺพาย โสตธาตุยา พฺรหฺมุโน สทฺทํ สุณาติฯ จิตฺตํ ปชานาตีติ เจโตปริยญาเณน พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติฯ กรชกายสฺส วเสนาติ จาตุมหาภูติกรูปกายสฺส วเสนฯ ‘‘จิตฺตํ ปริณาเมตี’’ติ เอตฺถ กิํ ตํ จิตฺตํ, กถํ วา ปริณามนนฺติ อาห ‘‘ปาทกชฺฌานจิตฺตํ คเหตฺวา กาเย อาโรเปตี’’ติฯ กถํ ปน กาเย อาโรเปตีติ อาห ‘‘กายานุคติกํ กโรตี’’ติฯ เอวมฺปิ สทฺททนฺธโรวายนฺติ วจนปถํ ปจฺฉินฺทนฺโต อาห ‘‘ทนฺธคมน’’นฺติฯ

กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ กายคมนํ หิ ทนฺธํ, ทนฺธมหาภูตปจฺจยตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกามตาย วเสน จิตฺตํ ปริณาเมนฺโต โยคี ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘อิทํ จิตฺตํ กาโย วิย ทนฺธคมนํ โหตู’’ติ ปริกมฺมํ กโรติฯ ตถา ปริกมฺมกรณํ หิ สนฺธาย ‘‘ปาทกชฺฌานจิตฺตํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ปริกมฺมํ ปน กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐหนฺโต ตํ จิตฺตํ กาเย อาโรเปติ, กายานุคติกํ ทนฺธคมนํ กโรติฯ

สุขสญฺญนฺติ สุขสหคตํ สญฺญํ, สญฺญาสีเสน นิทฺเทโสฯ ลหุภาเวน สญฺญาตนฺติ ลหุสญฺญํฯ กถํ ปน อิทฺธิจิตฺเตน สห สุขสญฺญาย สมฺภโวติ อาห ‘‘สุขสญฺญา นาม อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา สญฺญา’’ติฯ สุขนฺติ สญฺญาตนฺติ วา สุขสญฺญํฯ เตเนวาห ‘‘อุเปกฺขา หิ สนฺตํ สุขนฺติ วุตฺตา’’ติ เอกนฺตครุเกหิ นีวรเณหิ, โอฬาริเกหิ อนุปสนฺตสภาเวหิ จ วิตกฺกาทีหิ วิปฺปโยโค จิตฺตเจตสิกานํ ลหุภาวสฺส การณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาเยว…เป.… เวทิตพฺพา’’ติฯ ตํ โอกฺกนฺตสฺสาติ ตํ สุขลหุสญฺญํ อนุปฺปตฺตสฺสฯ อสฺสาติ โยคิโนฯ คนฺตุกามตา เอว เอตฺถ ปมาณนฺติ เอตฺถ เอตสฺมิํ ทิสฺสมาเนน กาเยน คมเน ยํ ฐานํ คนฺตุกาโม, ตํ อุทฺทิสฺส คนฺตุกามตาวเสน ปวตฺตปริกมฺมาธิฏฺฐานานิ เอว ปมาณํ, ตาวตา คมนํ อิชฺฌติฯ ตสฺมา มคฺคนิมฺมานวายุอธิฏฺฐาเนหิ วินาปิ อิจฺฉิตเทสปฺปตฺติ โหตีติฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘สติ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

กายํ คเหตฺวาติ กรชกายํ อารมฺมณกรณวเสน ปริกมฺมจิตฺเตน คเหตฺวาฯ จิตฺเต อาโรเปตีติ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ ปาทกชฺฌานจิตฺเต อาโรเปติ ตคฺคติกํ กโรติฯ เตนาห ‘‘จิตฺตานุคติกํ กโรติ สีฆคมน’’นฺติฯ จิตฺตคมนนฺติ จิตฺตปฺปวตฺติมาหฯ อิทํ ปน จิตฺตวเสน กายปริณามนปาฏิหาริยํฯ จิตฺตคมนเมวาติ จิตฺเตน สมานคมนเมวฯ กถํ ปน กาโย ทนฺธปฺปวตฺติโก ลหุปริวตฺตินา จิตฺเตน สมานคติโก โหตีติ? น สพฺพถา สมานคติโกฯ ยเถว หิ กายวเสน จิตฺตปริณามเน จิตฺตํ สพฺพถา กาเยน สมานคติกํ น โหติฯ น หิ ตทา จิตฺตํ สภาวสิทฺเธน อตฺตโน ขเณน อวตฺติตฺวา ครุวุตฺติกสฺส รูปธมฺมสฺส ขเณน วตฺตติฯ

‘‘อิทํ จิตฺตํ อยํ กาโย วิย โหตู’’ติ ปน อธิฏฺฐาเนน ทนฺธคติกสฺส กายสฺส อนุวตฺตนโต ยาว อิจฺฉิตฏฺฐานปฺปตฺติ, ตาว กายคติอนุโลเมเนว หุตฺวา สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ จิตฺตํ กายคติยา ปริณามิตํ นาม โหติ, เอวํ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ อธิฏฺฐาเนน ปเคว สุขลหุสญฺญาย สมฺปาทิตตฺตา อภาวิติทฺธิปาทานํ วิย ทนฺธํ อวตฺติตฺวา ยถา ลหุกติปยจิตฺตวาเรเหว อิจฺฉิตฏฺฐานปฺปตฺติ โหติ, เอวํ ปวตฺตมาโน กาโย จิตฺตคติยา ปริณามิโต นาม โหติ, น เอกจิตฺตกฺขเณเนว อิจฺฉิตฏฺฐานปฺปตฺติยาฯ

เอวญฺจ กตฺวา ‘‘เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺยา’’ติ อิทมฺปิ อุปมาวจนํ นิปฺปริยาเยเนว สมตฺถิตํ โหติฯ อวสฺสํ เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา สุตฺตาภิธมฺมปาเฐหิ, วินยอฏฺฐกถาย จ วิโรโธ สิยา, ธมฺมตา จ วิโลมิตาฯ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปี’’ติ (อ. นิ. 1.11 อาทโย) หิ เอตฺถ อญฺญคหเณน รูปธมฺมา คหิตา อลหุปริวตฺติตายฯ อภิธมฺเม (ปฏฺฐา. 1.1.10-11) จ ปุเรชาตปจฺจโย รูปเมว วุตฺโต, ปจฺฉาชาตปจฺจโย จ ตสฺเสวฯ ยตฺถ ยตฺถ จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติฯ นตฺถิ เทสนฺตรสงฺกมนํ, น จ สภาโว อญฺญถา โหตีติฯ น หิ อิทฺธิพเลน ธมฺมานํ เกนจิ ลกฺขณํ อญฺญถตฺตํ กาตุํ สกฺกา, ภาวญฺญถตฺตเมว ปน กาตุํ สกฺกาฯ ‘‘ตีสุปิ ขเณสู’’ติ อิทมฺปิ คมนารมฺภํ สนฺธาย วุตฺตํ, น คมนนิฏฺฐานนฺติ วทนฺติฯ เถโรติ อฏฺฐกถาจริยานํ อนฺตเร เอโก เถโรฯ อิธาติ อิทํ ปาฏิหาริยํ วิภชิตฺวา วุตฺตปาเฐฯ สยํ คมนเมว อาคตํ ‘‘พฺรหฺมโลกํ คจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ

จกฺขุโสตาทีนนฺติ จกฺขุโสตาทีนํ องฺคานํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพงฺคปจฺจงฺค’’นฺติ, สพฺพองฺคปจฺจงฺควนฺตนฺติ อตฺโถฯ ปสาโท นาม นตฺถีติ อิมินาว ภาวชีวิตินฺทฺริยานมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ รุจิวเสนาติ อิจฺฉาวเสนฯ อญฺญมฺปีติ ภควตา กริยมานโต อญฺญมฺปิ กิริยํ กโรติฯ อยญฺเจตฺถ พุทฺธานุภาโวฯ ยทิ สาวกนิมฺมิเตสุ นานปฺปการตา นตฺถิ, ‘‘สเจ ปน นานาวณฺเณ กาตุกาโม โหตี’’ติอาทิ ยํ เหฏฺฐา วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ? ตํ ตถา ตถา ปริกมฺมํ กตฺวา อธิฏฺฐหนฺตสฺส เต เต วณฺณวยาทิวิเสสา ปริกมฺมานุรูปํ อิชฺฌนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

อิธ ปน ยถาธิฏฺฐิเต นิมฺมิตรูเป สเจ สาวโก ‘‘อิเม วิเสสา โหนฺตู’’ติ อิจฺฉติ, น อิชฺฌติ, พุทฺธานํ ปน อิชฺฌตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ น โกจิ วิโรโธฯ

อิทานิ ยานิ ตานิ ‘‘ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.10) ปาฬิยา อตฺถทสฺสนวเสน วิภตฺตานิ ‘‘ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺฐาตี’’ติอาทีนิ จุทฺทส ปาฏิหาริยานิ , ตตฺถ สิขาปฺปตฺตํ กาเยน วสวตฺตนปาฏิหาริยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยนฺติ กิริยาปรามสนํ, เตน ‘‘รูปํ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ รูปทสฺสนํ, ‘‘สทฺทํ สุณาตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ สทฺทสวนํ, ‘‘จิตฺตํ ปชานาตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ จิตฺตชานนนฺติ เอวํ ทิพฺพจกฺขุโสตเจโตปริยญาณกตฺตุกํ ทสฺสนสวนชานนกิริยํ ปรามสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิโต ปเรสุ สนฺติฏฺฐตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยมฺปิสฺสาติ ยมฺปิ อสฺสฯ โยคิโน อธิฏฺฐานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยญฺจ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท อวธารณตฺโถ, วิเสสตฺโถ วา, เตน อยเมเวตฺถ กาเยน วสวตฺตนปาฏิหาริเยสุ อุกฺกฏฺฐตรนฺติ ทีเปติฯ กสฺมา? ‘‘อยํ นุ โข อิทฺธิมา, อยํ นุ โข นิมฺมิโต’’ติ เอกจฺจสฺส พฺรหฺมุโน อาสงฺกุปฺปาทนโตฯ ยทคฺเคน เจตํ อธิฏฺฐิตํ วิเสสโต มโนมยนฺติ วุจฺจติ, ตทคฺเคน อุกฺกฏฺฐตรนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา กาเยน วสํ วตฺเตติ นามา’’ติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อิธ เสสานิ คหิตานีติ อาห ‘‘เสสํ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ

[398] อิทํ นานากรณนฺติ กามมิมาปิ ทฺเว อิทฺธิโย อธิฏฺฐานวเสเนว อิชฺฌนฺติ, ตถาปิ อิทํ อิทานิ วุจฺจมานํ อิมาสํ นานากรณํ วิเสโสฯ ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวาติ อตฺตโน ปกติรูปํ วิชหิตฺวา อปเนตฺวา, ปเรสํ อทสฺเสตฺวาติ อตฺโถฯ กุมารกวณฺณนฺติ กุมารกสณฺฐานํฯ ทสฺเสตีติ ตถา วิกุพฺพนฺโต อตฺตนิ ทสฺเสติฯ นาควณฺณํ วาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตีติ อตฺตานมฺปิ หตฺถิํ กตฺวา ทสฺเสติ, พหิทฺธาปิ หตฺถิํ ทสฺเสติฯ เอตทตฺถเมว หิ อิธ ‘‘หตฺถิวณฺณํ วา ทสฺเสตี’’ติ อวตฺวา ‘‘หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.13) วุตฺตํฯ ยํ ปน เกจิ พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนวจนํ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา’’ติ วจเนน วิกุพฺพนิทฺธิภาเวน วิรุชฺฌตีติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํฯ กสฺมา? ปกติวณฺณวิชหนํ นาม อตฺตโน ปกติรูปสฺส อญฺเญสํ อทสฺสนํ, น สพฺเพน สพฺพํ ตสฺส นิโรธนํฯ

เอวํ สติ อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา พหิทฺธา หตฺถิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา หตฺถิํ ทสฺเสตี’’ติ วุจฺจมาเน โก เอตฺถ วิโรโธ, อตฺตนา ปน หตฺถิวณฺโณ หุตฺวา พหิทฺธาปิ หตฺถิํ ทสฺสนฺเต วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เตเนวาห ‘‘พหิทฺธาปิ หตฺถิอาทิทสฺสนวเสน วุตฺต’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา วิกุพฺพนิทฺธิภาเวน จ น โกจิ วิโรโธฯ

ปาฬิยญฺจ กุมารกวณฺณํ วาติอาทีสุ อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท วุตฺโตฯ เตสุ เอเกกสฺเสว กรณทสฺสนตฺถํฯ หตฺถิมฺปีติอาทีสุ ปน หตฺถิอาทีนํ พหูนํ เอกชฺฌํ กาตพฺพาภาวทสฺสนตฺถํ สมุจฺจยตฺโถ ปิ-สทฺโท วุตฺโตฯ เตน ‘‘หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตี’’ติอาทีสุ ทุติเย วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

อิทฺธิมโต อตฺตโน กุมารกากาเรน ปเรสํ ทสฺสนํ กุมารกวณฺณนิมฺมานํ, น เอตฺถ กิญฺจิ อปุพฺพํ ปถวีอาทิวตฺถุ นิปฺผาทียตีติ กสิณนิยเมน ปโยชนาภาวโต ‘‘ปถวีกสิณาทีสุ อญฺญตรารมฺมณโต’’ติ วุตฺตํฯ สติปิ วา วตฺถุนิปฺผาทเน ยถารหํ ตํ ปถวีกสิณาทิวเสเนว อิชฺฌตีติ เอวมฺเปตฺถ กสิณนิยเมน ปโยชนํ นตฺเถวฯ กุมารกวณฺณญฺหิ ทสฺเสนฺเตน นีลวณฺณํ วา ทสฺเสตพฺพํ สิยา, ปีตาทีสุ อญฺญตรวณฺณํ วาฯ ตถา สติ นีลาทิกสิณานิ สมาปชฺชิตพฺพานีติ อาปนฺโนว กสิณนิยโมฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ เอวมธิฏฺฐิเต ยเทเก ปถวีกสิณวเสน ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.238; ม. นิ. 1.147; สํ. นิ. 5.842; ปฏิ. ม. 3.10) ภาโวติ เอวํ ปวตฺเตน กสิณนิทฺเทเสน อิธ วิกุพฺพนิทฺธินิทฺเทเส ‘‘ปถวีกสิณาทีสุ อญฺญตรารมฺมณโต’’ติอาทิวจนสฺส วิโรธํ อาสงฺกนฺติ, โส อโนกาโสวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิมฺมินิตพฺพภาเวน อตฺตนา อิจฺฉิโตติ อตฺตโน กุมารกวณฺโณ, น ปน อตฺตโน ทหรกาเล กุมารกวณฺโณติฯ นาคาทิวณฺเณสุปิ อยํ นโย พฺยาปี เอวาติ ยเทเก ‘‘นาคาทินิมฺมาเน น ยุชฺชติ วิยา’’ติ วทนฺติ, ตทโปหตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

พหิทฺธาปีติ ปิ-สทฺเทน อชฺฌตฺตํ สมฺปิณฺเฑติฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตีติอาทิ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธาปิ หตฺถิอาทิทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ‘‘กุมารกวณฺณํ วา’’ติอาทิ วิย อชฺฌตฺตเมว กุมารกวณฺณาทีนํ ทสฺสนวเสนาติฯ ยํ เอตฺถ วตฺตพฺพํ อธิฏฺฐานวิธานํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

[399] กายนฺติ อตฺตโน กรชกายํฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อยํ กาโย สุสิโร โหตู’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ‘‘ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐายา’’ติ อิมํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสารมาหฯ อญฺญํ กายนฺติ ยํ มโนมยํ กายํ นิมฺมินิตุกาโม, ตํฯ มุญฺชมฺหาติ มุญฺชติณโตฯ อีสิกนฺติ ตสฺส กณฺฑํฯ โกสิยาติ อสิโกสโตฯ กรณฺฑายาติ เปฬาย, นิมฺโมกโตติ จ วทนฺติฯ อพฺพาหตีติ อุทฺธรติฯ ปวาเหยฺยาติ อากฑฺเฒยฺยฯ

อิทฺธิวิธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ทฺวาทสมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

13. อภิญฺญานิทฺเทสวณฺณนา

ทิพฺพโสตธาตุกถาวณฺณนา

[400] ตตฺถาติ ทิพฺพโสตธาตุยา นิทฺเทเสฯ อภิญฺญาปาฬิยา หิ นิทฺเทสมุเขน อภิญฺญานํ นิพฺพตฺตนวิธิ วิธียติฯ อภิญฺญาสีเสเนตฺถ อภิญฺญาปาฬิ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตโต ปราสุ จ ตีสุ อภิญฺญาสู’’ติฯ ตโต ปราสูติ จ สตฺถุโน เทสนากฺกมํ, อตฺตโน จ อุทฺเทสกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิปตฺติกฺกมํฯ น หิ ปฏิปชฺชนฺตา อิมินาว กเมน ปฏิปชฺชนฺติฯ สพฺพตฺถาติ ทิพฺพโสตธาตุปาฬิยํ, เสสาภิญฺญาปาฬิยญฺจาติ สพฺพตฺถฯ ตตฺราติ วากฺโยปญฺญาเส นิปาตมตฺตํ, ตตฺร วา ยถาวุตฺตปาเฐฯ ทิพฺพสทิสตฺตาติ ทิพฺเพ ภวาติ ทิพฺพา, เทวานํ โสตธาตุ, ตาย ทิพฺพาย สทิสตฺตาฯ อิทานิ ตํ ทิพฺพสทิสตํ วิภาเวตุํ ‘‘เทวานํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตาติ สทฺธาพหุลตาวิสุทฺธทิฏฺฐิตานิสํสทสฺสาวิตาทิสมฺปตฺติยา สุฏฺฐุ จริตตฺตา สุจริเตน เทวูปปตฺติชนเกน ปุญฺญกมฺเมน นิพฺพตฺตาฯ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหีติ อาทิ-สทฺเทน วาตโรคาทีนํ สงฺคโหฯ อปลิพุทฺธาติ อนุปทฺทุตาฯ ปิตฺตาทีหิ อนุปทฺทุตตฺตา, กมฺมสฺส จ อุฬารตาย อุปกฺกิเลสวิมุตฺติ เวทิตพฺพาฯ อุปกฺกิเลสโทสรหิตํ หิ กมฺมํ ติณาทิโทสรหิตํ วิย สสฺสํ อุฬารผลํ อนุปกฺกิลิฏฺฐํ โหติฯ การณูปจาเรน จสฺส ผลํ ตถา โวหรียติ, ยถา ‘‘สุกฺกํ สุกฺกวิปาก’’นฺติ (ที. นิ. 3.312; ม. นิ. 2.81; อ. นิ. 4.233)ฯ ทูเรปีติ ปิ-สทฺเทน สุขุมสฺสาปิ อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถตํ สงฺคณฺหาติฯ ปสาทโสตธาตูติ จตุมหาภูตานํ ปสาทลกฺขณา โสตธาตุฯ

วีริยารมฺภวเสเนว อิชฺฌนโต สพฺพาปิ กุสลภาวนา วีริยภาวนา, ปธานสงฺขารสมนฺนาคตา วา อิทฺธิปาทภาวนาปิ วิเสสโต วีริยภาวนา, ตสฺสา อานุภาเวน นิพฺพตฺตา วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตาฯ ญาณมยา โสตธาตุ ญาณโสตธาตุฯ ตาทิสาเยวาติ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย, ทูเรปิ สุขุมสฺสปิ อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถตาย จ ตํสทิสา เอว ฯ ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตาติ ทิพฺพวิหารสงฺขาตานํ จตุนฺนํ ภูมีนํ วเสน ปฏิลทฺธตฺตา, อิมินา การณวเสนสฺสา ทิพฺพภาวมาหฯ ยํ เจตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ