ปจฺฉาชาตปจฺจโย อุปตฺถมฺภโก เอว, น ชนโก ฯ เสสา ชนกา จ อุปตฺถมฺภกา จาติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขารปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[616] ปจฺจเยสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ทุวิธา ทฺวิปฺปกาเรนฯ อเนกธาติ สตฺตรสธา อารมฺมณปจฺจยาทิวเสนฯ

อภิญฺญาจิตฺเตนาติ เจโตปริยปุพฺเพนิวาสอนาคตํสญาณสงฺขาตาหิ อภิญฺญาหิ สหคตจิตฺเตนฯ สโมหจิตฺตชานนกาเลติ ปเรสํ, อตฺตโน จ สโมหสฺส จิตฺตสฺส ชานนกาเลฯ อวิชฺชาปุพฺพงฺคมา อกุสลปฺปวตฺติโย ยา กาจิ วิปตฺติโย, สพฺพา ตา โมหมูลิกาติ จ อวิชฺชาย อาทีนวทสฺสเนน อวิชฺชาสมติกฺกมตฺถาย วิวฏฺฏาภิปตฺถนายาติ อตฺโถฯ ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ ปุญฺญาภิสงฺขารานํฯ อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตฺตาติ ภวาทีนวปฺปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย สมฺมูฬฺหตฺตาฯ ตาเนว ปุญฺญานีติ ตาเนว ยถาวุตฺตานิ กามาวจรรูปาวจรปุญฺญานิฯ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

ราคาทีนนฺติ ราคทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโทมนสฺสานํฯ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตตฺตา ราคาทีนํ ราคาทิอสฺสาทนกาเลสุ อวิชฺชํ อารพฺภ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ ครุํ กตฺวา อสฺสาทนํ ราคทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาย เอว อวิชฺชาย โยเชตพฺพํฯ อสฺสาทนญฺจ ราโค, ตทวิยุตฺตา จ ทิฏฺฐีติ อสฺสาทนวจเนเนว ยถาวุตฺตํ อวิชฺชํ ครุํ กโรนฺตี ทิฏฺฐิ จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ราคาทีหิ จ ปาฬิยํ สรูปโต วุตฺเตหิ ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารสฺส อวิชฺชารมฺมณาทิตํ ทสฺเสติฯ อนาทีนวทสฺสาวิโนติ ปาณาติปาตาทีสุ น อาทีนวทสฺสิโนฯ อวิชฺชาย อนารมฺมณสฺส, ปฐมชวนสฺส จ อารมฺมณาธิปติอนนฺตราทิปจฺจยวจเนสุ อวุตฺตสฺส, วุตฺตสฺส จ สพฺพสฺส สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ อาหฯ

วุตฺตนเยนาติ สมติกฺกมภวปตฺถนาวเสน ปุญฺญาภิสงฺขาเร วุตฺตนเยนฯ

[617] กิํ ปนายนฺติอาทินา โจทกสฺส อยมธิปฺปาโย – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติ เอตฺถ สมฺภวนฺติ เอวาติ อวธารณํ น ยุชฺชติ , อวเสสปจฺจยสมวายาภาเว สงฺขารานํ สมฺภวาภาวโตฯ ตถา สงฺขารา เอวาติ อวธารณมฺปิ น ยุชฺชติฯ กสฺมา? อญฺเญสญฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ สมฺภวสฺส ตโต อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ วากฺยสฺส อวธารณผลตฺตา อวิชฺชาปจฺจยา เอว สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ อวธารเณ คยฺหมาเนปิ อยํ โทโสฯ กสฺมา? ยสฺมา โลภาทิกมฺมนิทานอุปาทานวตฺถารมฺมณมนสิการาทโย อญฺเญปิ ปจฺจยา ลพฺภนฺติเยวาติฯ ตตฺถ เอกาติ อสหายา, การณนฺตรนิรเปกฺขาติ อตฺโถฯ อญฺเญปิ ปจฺจยา สหการิการณภูตาฯ โทสเมตฺถ วตฺตุกาโม โจทโก ปุจฺฉตีติ ญตฺวา อาจริโย อาห ‘‘กิํ ปเนตฺถา’’ติฯ เอตฺถ อวิชฺชาย ปจฺจยนฺตเรน รหิตภาเว จ สหิตภาเว จ กิํ ปน วตฺตพฺพํ, อสมตฺตา เต โจทนา, อวสิฏฺฐญฺจ ตาว กเถหีติ วุตฺตํ โหติฯ เอกการณวาโท อาปชฺชตีติ โทสปฺปสงฺโค วุตฺโตฯ อนิฏฺโฐ หิ เอกการณวาโท สพฺพตฺถ สพฺพกาลํ สมฺภวาปตฺติโต, เอกสทิสาสภาวาปตฺติโต จฯ

ยสฺมา เอกํ น เอกโตติอาทีสุ ตีสุ ปกาเรสุ อวิชฺชมาเนสุ ปาริเสเสน อเนกโต อเนกเมวาติ เอตสฺมิํ จตุตฺเถ เอว ปกาเร วิชฺชมาเน เอกเหตุผลทีปเน อตฺโถ อตฺถิ, ตสฺมา น นุปปชฺชติ อุปปชฺชติเยวฯ เอกํ ผลํ เอกโต นตฺถิ, อเนกมฺปิ เอกโต นตฺถิฯ อเนกโตปิ เอกํ ผลํ โน อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ

เอเกกเหตุผลทีปนนฺติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอกเหตุทีปนํ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ เอกผลทีปนนฺติ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ เอเกกเหตุผลทีปนํ กตํฯ

เวเนยฺยานํ อนุรูปโตติ เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยสฺส อนุรูปโตฯ เอกสฺเสว เหตุโน, ผลสฺส จ ทีปนา สตฺถุ เทสนาวิลาสโต วา เวเนยฺยปุคฺคลานํ อชฺฌาสยโต วาฯ ตทุภยสฺส ปเนตฺถ การณํ ตตฺถ ตตฺถ เทเสตพฺพสฺส อตฺถสฺส ปธานตา, ปากฏตา, อสาธารณตา จฯ เทสนาวิลาสปฺปตฺตา จ พุทฺธา ภควนฺโต เต เทเสตพฺเพ อตฺเถ พหูสุปิ ปริยาเยสุ ลพฺภมาเนสุ ยถารุจิตํ คเหตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺติ, สา เทสนาวิลาสานุรูปตาฯ ตตฺถ ปน เยน ปริยาเยน เย เวเนยฺยา พุชฺฌนฺติ, เตเนว เตสํ โพธนํ, สา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปตาฯ

ยถาผสฺสํ เวทนาววตฺถานโตติ ‘‘สุขเวทนียํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 4.129), ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.43-44; 2.4.60; กถา. 465, 467) จ สุขเวทนียผสฺสาทิจกฺขุสมฺผสฺสาทิอนุรูเปน สุขเวทนาทิจกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนาทีนํ ววตฺถานโตฯ สมาเนสุปิ หิ จกฺขุรูปาทีสุ ผสฺสวเสน สุขาทิวิปริยายาภาวโต, สมาเนสุ รูปมนสิการาทีสุ จกฺขาทิสงฺฆฏฺฏนวเสน จกฺขุสมฺผสฺสชาทิวิปริยายาภาวโต, อญฺญปจฺจยสามญฺเญปิ จกฺขุสมฺผสฺสวเสน สุขาทิจกฺขุสมฺผสฺสชาทีนํ โอฬาริกสุขุมาทิสงฺกราภาวโต จาติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺตผสฺสสฺส สุขาทีนํ อวิปรีโต ปจฺจยภาโว เอว ยถาเวทนํ ผสฺสววตฺถานํฯ การณผลวิเสเสน วา ผลการณวิเสสนิจฺฉโย โหตีติ อุภยตฺถาปิ นิจฺฉโย ปวตฺถานนฺติ วุตฺโตฯ

กมฺมาทโยติ กมฺมอาหารอุตุอาทโย อปากฏา เสมฺหปฏิกาเรน โรควูปสมนโตฯ เสมฺหสฺส มนฺทภาวาทินา จ เสมฺหํเยว ปากฏํ การณํฯ อยมิธ อวิชฺชา สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ วจนโตติ ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ (สํ. นิ. 2.53) อิมินา สุตฺเตน ตณฺหาย สงฺขารการณภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ อตฺโถฯ ปุน ตสฺสาปิ อวิชฺชาย การณนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา อาสวสมุทโยติ จ วจนโต’’ติ อาห ฯ ตณฺหา วา จตุรุปาทานภูตา กามาสวทิฏฺฐาสวา จ สงฺขารสฺส การณนฺติ ปากฏา อวิชฺชาเหตุกาติ สุตฺตทฺวเยนาปิ อวิชฺชาย ปากฏํ สงฺขารานํ การณภาวเมว ทสฺเสติฯ ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน’’ติ (สํ. นิ. 2.53) หิ วจเนน ภวาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนกิจฺจา อวิชฺชา ตณฺหาย การณนฺติ ทสฺสิตา โหติฯ ยสฺมา อวิทฺวา, ตสฺมา ปุญฺญาภิสงฺขาราทิเก อภิสงฺขโรตีติ อวิชฺชาย สงฺขารการณภาวสฺส ปากฏตฺตา อวิทฺทสุภาโวว สงฺขารการณภาเวน วุตฺโตฯ

ขีณาสวสฺส สงฺขาราภาวโต, อสาธารณตฺตา จ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ สาธารณการณานิ วตฺถารมฺมณาทีนีติ ปุญฺญภวาทีนวปฺปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ อสาธารณํ การณนฺติ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอเตเนว ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1; มหาว. 1; เนตฺติ. 24) เอตฺถ ปน ปธานตฺตา, ปากฏตฺตา, อสาธารณตฺตาติ เอเกกเหตุผลทีปนปริหารวจเนน สพฺพตฺถ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติอาทีสุ โพธเนยฺยชฺฌาสยวเสน ธมฺมสฺส โพธนสงฺขาตํ ปโยชนํ เวทิตพฺพํฯ

[618] ‘‘เอกนฺตานิฏฺฐผลายา’’ติ เอเตน วิรุทฺธภาวํ, ‘‘สาวชฺชายา’’ติ เอเตน วิชาติยภาวํ อวิชฺชาย โชเตติฯ ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารา หิ อิฏฺฐวิปากตาย, อนวชฺชสภาวตาย จ ตสฺสา วิรุทฺธา, วิชาติยา จาติฯ กถํ น ยุชฺชิสฺสตีติอาทิ สมาธานํ, เตน ยฺวายํ เอกนฺตานิฏฺฐผลตาทิเหตุปเทโส, ตสฺส อเนกนฺติกตํ ทสฺเสติฯ อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย – ยายํ ตยา โจทนา ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทินา กตา, สา ยุตฺตา วิปากํ ปติฯ น หิ อนิฏฺฐเวปกฺกํ การณํ อิฏฺฐํ ผลติ, อิฏฺฐเวปกฺกํ วา อนิฏฺฐํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยภาวลกฺขณธมฺมานํ ธมฺมตา อธิปฺเปตา, ตตฺร จายํ นิยโม นตฺถิ วิจิตฺตรูปตฺตา ตสฺสาติฯ เตนาห ‘‘วิรุทฺโธ จา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ธมฺมานนฺติ สภาวธมฺมานํฯ ฐานนฺติ อวฏฺฐานํฯ ตสฺมา ฐานวิรุทฺโธติ อตฺถิตาวิรุทฺโธฯ เกจิ ปน ‘‘ปฏิสนฺธิอาทีนิฐานานี’’ติ วทนฺติฯ เอวํ สติ ‘‘ปุริมจิตฺตํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ฐานวิรุทฺโธ ปจฺจโย’’ติ นยิทํ เอกนฺติกํ สิยาฯ ภวงฺคมฺปิ หิ ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจโย, ชวนํ ชวนสฺส, น จ สิปฺปาทีนํ ปฏิสนฺธิอาทิฏฺฐานํ อตฺถิ, ตสฺมา น ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ กมฺมํ รูปสฺส นมนรุปฺปนวิโรธา, สารมฺมณานารมฺมณาทิวิโรธา จ สภาววิรุทฺโธ ปจฺจโย ฯ ขีราทีนิ ทธิอาทีนํ มธุรมฺพิลรสาทิสภาววิโรธาฯ อวิชานนกิจฺโจ อาโลโก วิชานนกิจฺจสฺส วิญฺญาณสฺสฯ อมทนกิจฺจา จ คุฬาทโย มทนกิจฺจสฺส อาสวสฺสฯ

โคโลมาวิโลมาทีติอาทีสุ โคโลมาวิโลมานิ ทุพฺพาย, อวีติ จ รตฺตา เอฬกา เวทิตพฺพาฯ วิสาณํ สรสฺสฯ ทธิติลปิฏฺฐคุฬานิ ภูติณกสฺสฯ เสวาลํ ตณฺฑุเลยฺยกสฺส, ขรวฬวา อสฺสตรสฺสาติ เอวมาทิ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิโตฯ

ยสฺมา วิปากา เอว น, ตสฺมา ทุกฺขวิปากายปิ อวิชฺชาย อทุกฺขวิปากานํ ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารานํ ปจฺจยตฺตํ น น ยุชฺชตีติ อตฺโถฯ

ตทวิปากตฺเตปิ สาวชฺชตาย ตทวิรุทฺธานํ, ตํสทิสานญฺจ อปุญฺญาภิสงฺขารานเมว ปจฺจโย, น อิตเรสนฺติ เอตสฺส ปสงฺคสฺส นิวารณตฺถํ ‘‘วิรุทฺโธ จาวิรุทฺโธ จ, สทิสาสทิโส ตถาฯ ธมฺมานํ ปจฺจโย สิทฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตมตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘อิติ อยํ อวิชฺชา’’ติอาทิมาหฯ

[619] สพฺพตฺถ ขนฺธานํ เภโท มรณนฺติ จุติํ อคฺคณฺหนฺโตติ อิธ จุติ นาม ตตฺถ ตตฺถ ภวาทีสุ รูปาทีนํ ขนฺธานํ มรณสญฺญิโต จริโม เภโทติ ยาถาวโต อชานนฺโตฯ สตฺตสฺส สโต วิชฺชมานสฺเสวฯ เทหนฺตรสงฺกมนํ อญฺเญน กาเยน สมาคโมฯ

สพฺพตฺถ ขนฺธานํ ปาตุภาโวติ ตตฺถ ตตฺถ ภวาทีสุ ขนฺธานํ ปฐมาภินิพฺพตฺติฯ นวสรีรปาตุภาโวติ อิธ ชิณฺณสฺส สรีรสฺส นิกฺเขเป ปรโลกปริยาปนฺนสฺส นวกายสฺส อุปฺปาโทฯ ยเถเก วทนฺติ –

‘‘วตฺถานิ ชิณฺณานิ ยถา ปหาย,

นวานิ คณฺหาติ นโร ปรานิ;

นิกฺขิปฺป เทหํ อิธ ชิณฺณเมวํ,

คณฺหาติ อตฺตาภินวํ สุเขสี’’ติฯ

อยํ สตฺโตติ อยมตฺตา, โย สามี, นิวาสี, การโก, เวทโก จาติ อธิปฺเปโตฯ สตฺโต มรติ, สตฺโต อุปปชฺชตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตีสุปิ ฐาเนสุ อาทิ-สทฺเทน อิสฺสรกุตฺตพฺรหฺมกุตฺตาทิวิกปฺปนํ สงฺคณฺหาติฯ

สภาวลกฺขณนฺติ’รุปฺปนานุภวนาทิํ, กกฺขฬผุสนาทิสภาวเมว วาฯ สามญฺญลกฺขณนฺติ อนิจฺจตาทิํฯ สงฺขาเร อตฺตโต อตฺตนิยโตติ รูปาทีสุ เอกจฺจํ อตฺตโต, ตทญฺญํ อตฺตนิยโตฯ

อตฺตา ชานาติ วาติ วิกปฺเปติ กาปิลาทโย วิยฯ น ชานาติ วาติ กาณาทาชีวิกาทโย วิยฯ กาณาโทปิ หิ อตฺตา สภาเวน น ชานาติฯ ยทา พุทฺธิคุเณน สํยุชฺชติ, ตทา ชานาตีติ อิจฺฉติฯ

โส เอว กโรติ จ กาเรติ จาติ โย ปรตฺถ สุขทุกฺขํ อนุภวติ, โส เอว ปุญฺญาปุญฺญํ สยํ กโรติ, อญฺญญฺจ กาเรติ, น อญฺโญติ อธิปฺปาโย ฯ สณฺฐเปนฺตาติ ทฺวิอณุกาทิอุปฺปาทนวเสน, อิจฺฉาวเสน จ สมฺปาเทนฺตาฯ โสติ อตฺตสญฺญิโต สตฺโตฯ อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ จกฺขาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต, เตน สฬายตนปฺปวตฺติํ ทสฺเสติฯ สพฺพญฺเหตํ ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานานํ อวิชฺชาทีนํ กิจฺจํ อตฺตโน พฺยาปารํ กตฺวา ทิฏฺฐิคติโก วิมุยฺหตีติ ทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณีนํ วิย ปุพฺพาปริยววตฺถานํ นิยติ, นิยติยา, นิยติ เอว วา สงฺคติ สมาคโม นิยติสงฺคติ, ตาย ภาเวสุ ปริณตา มนุสฺสเทววิหงฺคาทิภาวํ ปตฺตา นิยติสงฺคติภาวปริณตาฯ นิยติยา, สงฺคติยา, ภาวสงฺขาเตน สภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ ปตฺตา นิยติสงฺคติภาวปริณตาติ จ อตฺถํ วทนฺติฯ

เอเตหิ จ วิกปฺปเนหิ อวิชฺชา อกุสลํ จิตฺตํ กตฺวา สตฺเต ปุญฺญาทีสุ สงฺขาเรสุ ยตฺถ กตฺถจิ ปวตฺเตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส อวิชฺชาย อนฺธีกโต’’ติอาทิฯ ปฏิปชฺชตีติ อุปสงฺกมติฯ

อปริณายโกติ อรหตฺตมคฺคสมฺปฏิปาทกกลฺยาณมิตฺตรหิโต, อรหตฺตมคฺคญาณาวสานํ วา ญาณํ สมวิสมํ ทสฺเสตฺวา สตฺเต นิพฺพานํ นยตีติ ปริณายกํ, เตน รหิโต อปริณายโกฯ ธมฺมํ ญตฺวาติ สปฺปุริสูปสฺสเยน จตุสจฺจปฺปกาสกํ สุตฺตาทิธมฺมํ ญตฺวา, มคฺคญาเณเนว วา สพฺพธมฺมปวรํ นิพฺพานธมฺมํ ญตฺวาฯ ตํชานนายตฺตํ ปน เสสสจฺจตฺตยาภิสมยํ สมานกาลมฺปิ ตํ ปุริมกาลํ วิย กตฺวา วุตฺตํฯ อุปสนฺโต จริสฺสตีติ อคฺคมคฺคาธิคเมน สพฺพโส อวิชฺชูปสมา อุปสนฺโต สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยํ ฐิโต ยาว อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปตฺติ, ตาว สตฺตานํ หิตจริยาย อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺโต จริสฺสติ, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาเรหิ วิหริสฺสตีติ อตฺโถฯ

สงฺขารปจฺจยาวิญฺญาณปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[620] ยถาวุตฺตสงฺขารปจฺจยา อุปฺปชฺชมานํ ตํ กมฺมนิพฺพตฺตเมว ภวิตุํ อรหตีติ ‘‘พาตฺติํส โลกิยวิปากวิญฺญาณานิ สงฺคหิตานี’’ติ อาหฯ ธาตุกถายํ ปน วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตาสงฺคหิตปทนิทฺเทเส ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาเณน เย ธมฺมา, สฬายตนปจฺจยา ผสฺเสน เย ธมฺมา, ผสฺสปจฺจยา เวทนาย เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ…เป.… สงฺคหิตา? เต ธมฺมา อสงฺขตํ ขนฺธโต ฐเปตฺวา เอเกน ขนฺเธน, เอกาทสหิ อายตเนหิ, เอกาทสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตาฯ กติหิ อสงฺคหิตา? จตูหิ ขนฺเธหิ, เอเกนายตเนน, สตฺตหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. 466) วจนโต สพฺพวิญฺญาณผสฺสเวทนาปริคฺคโห กโตฯ ยทิ หิ เอตฺถ วิญฺญาณผสฺสเวทนา สปฺปเทสา สิยุํ, ‘‘วิปากา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 3) อิมสฺส วิย วิสชฺชนํ สิยาฯ ตสฺมา ตตฺถ อภิธมฺมภาชนียวเสน สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณาทโย คหิตาติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร จ อภิธมฺมภาชนีเย (วิภ. 243) จตุภูมกกุสลสงฺขาโร, อกุสลสงฺขาโร จ วุตฺโตติ เอโส เอว ธาตุกถายํ คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ภโว ปน ธาตุกถายํ กมฺมูปปตฺติภววิเสสทสฺสนตฺถํ น อภิธมฺมภาชนียวเสน คหิโต, เอวญฺจ กตฺวา ตตฺถ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ อนุทฺธริตฺวา ‘‘กมฺมภโว’’ติอาทินา (ธาตุ. 66) นเยน ภโว อุทฺธโฏฯ

โลกิยวิปากมโนวิญฺญาณเมว สนฺธายาห ‘‘พาวีสติวิธํ โหตี’’ติฯ ฉหิ วิญฺญาเณหีติ ยถาอธิกเตหิ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ ฉหิ วิญฺญาเณหิฯ กสฺมา ปเนตฺถ โลกิยวิปากวิญฺญาณสฺเสว คหณํ กตนฺติ อาห ‘‘โลกุตฺตรานิ ปน วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตี’’ติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ธาตุกถายํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาเณน เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา’’ติอาทีสุ (ธาตุ. 362) โลกุตฺตรวิปากานมฺปิ คหณํ กตนฺติ? ตํ ยถาธมฺมสาสนตฺตา อภิธมฺมเทสนาย วิปากตฺติเก (ธ. ส. ติกมาติกา 3) วิย อนวเสสวิปากธมฺมสงฺคณฺหนวเสน วุตฺตํฯ สุตฺตนฺตเทสนา ปน ยถานุโลมเทสนาติ ตตฺถ ปวตฺตินิวตฺติโย อสงฺกรโต ทสฺเสตพฺพาฯ ตสฺมา ตทตฺถสํวณฺณนาติ กตฺวา ปวตฺติกถายํ โลกิยวิปากวิญฺญาณานิเยว คหิตานิฯ เตเนวาห ‘‘วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานี’’ติฯ

ยถา กตํ กมฺมํ ผลทาเน สมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ ‘‘อุปจิต’’นฺติ วุจฺจตีติ วิปากทานโยคฺยเมว สงฺขารํ คณฺหนฺโต ‘‘อุปจิตกมฺมาภาเว’’ติ อาหฯ