เมนู

สภยสฺสาปิ ปิสาจนครสฺส กามคุณสมิทฺธิยา สุขวิปลฺลาสเหตุภาโว วิย อารุปฺปวิปากานํ นิรนฺตรตาย, อนุปลกฺขิยมานอุปฺปาทวยานํ ทีฆสนฺตานตาย อคยฺหมานวิปริณามานํ สงฺขารวิปริณามทุกฺขภูตานมฺปิ นิจฺจาทิวิปลฺลาสเหตุภาโวติ, เตสํ ปิสาจนครสทิสตา, ตทภิมุขคมนสทิสตา จ อาเนญฺชาภิสงฺขารสฺส โยเชตพฺพาฯ

อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, น อภาวโตติ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยภาเว สงฺเขเปน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ วุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน สมตฺเถตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทินา สุตฺตปทํ อาภตํ ฯ ตตฺถ อวิทฺวาติ อวิทฺทสุฯ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย สมนฺนาคโต, อปฺปหีนาวิชฺโชติ อธิปฺปาโยฯ

ปฏฺฐานปจฺจยกถาวณฺณนา

[594] ตาวาติ วตฺตพฺพนฺตราเปกฺโข นิปาโต, เตน ‘‘อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย’’ติ อิทํ ตาว สิทฺธํ, อิทํ ปน อปรํ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘อิทํ ปน วตฺตพฺพ’’นฺติ ยมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ปจฺจยธมฺมา นาม เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, ยถา วา ปจฺจยา โหนฺติ, ตทุภเยสํ พหุภาวโต อเนกธาว ปจฺจยา โหนฺตีติ อวิชฺชายปิ ตํ อาสงฺกนฺโต ปุจฺฉิ ‘‘กตเมสํ สงฺขารานํ กถํ ปจฺจโย โหตี’’ติ, ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย พหู สงฺขารา วุตฺตาฯ อวิชฺชา จ เตสํ ปจฺจโย โหติ, น สพฺเพสํ เอกธาว โหติ, ตสฺมา อิเมสํ สงฺขารานํ เอวํ ปจฺจโย โหตีติ อิทํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ปจฺจยภาเวฯ ยทิปิ ‘‘กตเมสํ สงฺขาราน’’นฺติอาทินา อสาธารณโต ปุจฺฉา อารทฺธา, เอกเทเสน ปน สมุทาโยปลกฺขณเมตนฺติ ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ, อวิชฺชาย วา ปจฺจยภาเว ปุจฺฉิเต ตปฺปสงฺเคน สพฺเพสมฺปิ ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาวํ วิสชฺเชตุกาโม ปจฺจเย ตาว ปาฬินเยเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ จ ภควตา จตุวีสติ ปจฺจยา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ เตสํ วเสน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เหตุ จ โส ปจฺจโย จา’’ติ อิมินา วจเนน เหตุโน, อธิปติปจฺจยาทิภูตสฺส จ คหณํ สิยาติ ตํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติฯ เอวมฺปิ โส เอว โทโส อาปชฺชตีติ ปุน อาห ‘‘เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

เตน น อิธ เหตุสทฺเทน ธมฺมคฺคหณํ กตํ, อถ โข ธมฺมสฺส สตฺติวิเสโส คหิโตติ ทสฺเสติฯ ตสฺส หิ ปจฺจยสทฺทสฺส จ สมานาธิกรณตํ สนฺธาย ‘‘เหตุ จ โส ปจฺจโย จ, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติ จ วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา ปรโต ปาฬิยํ ‘‘เหตู เหตุ…เป.… เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.1) เตน เตน เหตุภาวาทิอุปกาเรน ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส อุปการกตฺตํ วุตฺตํฯ อภิธมฺมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘โย หิ ธมฺโม ยํ ธมฺมํ อปฺปจฺจกฺขาย ติฏฺฐติ วา อุปฺปชฺชติ วา, โส ตสฺส ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา), ‘‘มูลฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา) จ เอวมาทินา ธมฺมปฏฺฐานนิทฺเทเสน ธมฺมโต อญฺญา ธมฺมสตฺติ นาม นตฺถีติ ธมฺเมเหว ธมฺมสตฺติวิภาวนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิธาปิ วา ‘‘เหตุ จ โส ปจฺจโย จา’’ติ ธมฺเมเนว ธมฺมสตฺติํ ทสฺเสติฯ น หิ ‘‘เหตุปจฺจโย’’ติอาทิโก อุทฺเทโส กุสลาทิอุทฺเทโส วิย ธมฺมปฺปธาโน, อถ โข ธมฺมานํ อุปการกภาวปฺปธาโนติฯ

‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ตพฺภาเวน ปจฺจยภาวํ อารมฺมณาทีสุ อติทิสติ ‘‘อารมฺมณญฺจ ตํ ปจฺจโย จาติ อารมฺมณปจฺจโย, อารมฺมณํ หุตฺวา ปจฺจโย, อารมฺมณภาเวน ปจฺจโยติ อตฺโถ’’ติ, น กมฺมธารยมตฺตํฯ

[595] วจนาวยโวติ สาธนาวยวํ สนฺธายาหฯ วจนสภาวญฺหิ สาธนํ ปเรสํ อวิทิตตฺถญาปนโต โลเก สาธนนฺติ ปากฏํ ปญฺญาตํฯ ตถา หิ นํ อวยวลกฺขณํ, วจนสภาวญฺจ สาธนํ, อวยวปกฺขาทีนิ วจนานิ สาธนนฺติ จ ญายวาทิโน วทนฺติฯ ปฏิญฺญา, เหตูติอาทีสูติ ปฏิญฺญา, เหตุ, อุทาหรณ, อุปนย, นิคมนานิฯ อุทาหรณสาธมฺมิยา สาธฺยสาธนํ เหตุฯ วิรูโป เหตูติ จ เอวมาทีสุ การณํ ยํ กิญฺจิ การณลกฺขณํ, สมฺปาปกลกฺขณมฺปิ วาฯ อาทิ-สทฺเทน ตสฺสาปิ สงฺคเหตพฺพตาย, ญาปกลกฺขณํ ปน วจนาวยวคฺคหเณน คหิตํฯ กามํ มูลมฺปิ การณลกฺขณํ การณเมว, การณนฺติ ปเนตฺถ ปจฺจยเหตุ คหิโตฯ มูลนฺติ เหตุเหตูติ การณวิเสสวิสยตฺตา มูลสฺส วิสุํ คหณํฯ เอตีติ เอตสฺส อตฺถวจนํ วตฺตตีติ, ตญฺจ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีนํ สาธารณวจนํฯ เตเนวาห ‘‘ติฏฺฐติ วา อุปฺปชฺชติ วา’’ติฯ

เอกจฺโจ หิ ปจฺจโย ฐิติยา เอว อุปการโก โหติ ยถา ปจฺฉาชาตปจฺจโย, เอกจฺโจ อุปฺปตฺติยา เอว ยถา อนนฺตราทิโก, เอกจฺโจ อุภยสฺส ยถา เหตุอาทโยฯ

อุปการกลกฺขโณติ จ ธมฺเมน ธมฺมสตฺติํ อุปการํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ หิโนติ ปติฏฺฐาติ เอตฺถาติ เหตุ, อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ หิ-สทฺโท มูลสทฺโท วิย ปติฏฺฐตฺโถ เวทิตพฺโพฯ หิโนติ วา เอเตน กมฺมนิทานภูเตน อุทฺธํ โอชํ อติหรนฺเตน มูเลน วิย ปาทโป ตปฺปจฺจยํ ผลํ คจฺฉติ ปวตฺตติ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ อาปชฺชตีติ เหตุฯ อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํฯ นิททาติ ทสฺเสนฺตํ วิย โหตีติ นิทานํฯ สมฺภวติ ตํ เอตสฺมาติ สมฺภโวฯ ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโวติ ปจฺจยเหตุสทฺเทหิ อิตเรสมฺปิ สมานตฺถตา เวทิตพฺพาฯ เอวํ สนฺเตปิ การณวิเสสวิสโย เหตุสทฺโท, การณสามญฺญวิสโย ปจฺจยสทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มูลฏฺเฐนา’’ติอาทิมาหฯ เหตุอตฺโถ, ปจฺจยฏฺโฐ จ เหฏฺฐา ปปญฺจวเสน วุตฺโตติ ตํ สงฺขิปฺปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺเขปโต…เป.… เหตุปจฺจโย’’ติฯ

ยถา สาลิวีหิพีชาทีนิ ตํตํโอสธีนํ สาลิวีหิอาทิภาวสฺส สาธกานิ, มณิอาทิปฺปภาวตฺถูนิ จ นีลาทิวณฺณานิ นีลาทิปฺปภาสาธกานิ, เอวํ เหตุปจฺจโย ยถารหํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กุสลาทิภาวสฺส สาธโกติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘โส สาลิอาทีน’’นฺติอาทินาฯ อาจริยานนฺติ จ เรวตาจริยํ สนฺธายาหฯ เอวํ สนฺเตติ เหตุปจฺจโย ยทิ กุสลาทิภาวสาธโก, เอวํ สติฯ น สมฺปชฺชติ น สิชฺฌติฯ ยถา กุสลากุสลเหตุ ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส กุสลากุสลภาวาย น ปริยตฺโต, เอวํ อพฺยากโตปิ เหตุ ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส อพฺยากตภาวายฯ สภาเวเนว หิ ตํ อพฺยากตนฺติ อาห ‘‘น หิ โส เตสํ กุสลาทิภาวํ สาเธตี’’ติฯ เหตุปจฺจโย จ เตสํ โหติเยวาติ อาห ‘‘น จ ปจฺจโย น โหตี’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ วินา เอเตนาติ เอเตน เหตุนา อพฺยากตภาวสาธเกน วินา อเหตุกตฺตา, อพฺยากตภาโว สิทฺโธ สภาเวเนวาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘โยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 1.67) วจเนหิ กุสลภาวสฺส โยนิโสมนสิการปฺปฏิพทฺธตา สิทฺธาติ อาห ‘‘โยนิโสมนสิการปฺปฏิพทฺโธ กุสลภาโว’’ติฯ เอเตเนว อกุสลอพฺยากตภาวาปิ กุสลภาโว วิย น เหตุปฏิพทฺธาติ ทสฺสิตํ โหติฯ ยํ ปเนเก มญฺเญยฺยุํ ‘‘อเหตุกเหตุสฺส อกุสลภาโว วิย สเหตุกเหตูนมฺปิ สภาวโตว กุสลาทิภาโว, อญฺเญสํ ตํสมฺปยุตฺตานํ เหตุปฏิพทฺโธ’’ติ, ตสฺส อุตฺตรํ วตฺตุํ ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิมาหฯ อโลโภ กุสโล วา สิยา อพฺยากโต วาติ ยทิ อโลโภ สภาวโต กุสโล, โส กุสลสภาวตฺตา อพฺยากโต น สิยาฯ อถ อพฺยากโต ตํสภาวตฺตา กุสโล น สิยา อโลภสภาวสฺส อโทสตฺตาภาโว วิยฯ ยสฺมา ปน อุภยถาปิ โหติ, ตสฺมา ยถา อุภยถา โหนฺเตสุ สทฺธาทีสุ สมฺปยุตฺเตสุ เหตุปฏิพทฺธํ กุสลาทิภาวํ ปริเยเสถ, น สภาวโต, เอวํ เหตูสุปิ กุสลาทิตา อญฺญปฏิพทฺธา ปริเยสิตพฺพา, น สภาวโตติ ยํ วุตฺตํ ‘‘สมฺปยุตฺตเหตูสุ สภาวโตว กุสลาทิภาโว’’ติ, ตํ น ยุชฺชติฯ สา ปน ปริเยสิยมานา โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺธา โหตีติ เหตูสุ วิย สมฺปยุตฺเตสุปิ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น เหตุปฏิพทฺโธติ สิทฺธํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

วิรุฬฺหมูลา วิยาติ เอเตน มูลานิ วิย มูลานีติ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนนา’’ติฯ สฺวายํ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสโล ธมฺโม กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลาพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ เอวํ สตฺตธา ปญฺหาวาเร นิทฺทิฏฺโฐฯ ยํ ปน วุตฺตํ เหตุกิจฺจํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ, ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.1), ตตฺถ ปฐโม เหตุสทฺโท ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ปจฺจยธมฺมนิทฺเทโส, เตนสฺส เหตุภาเวน อุปการกตา เหตุปจฺจยตาติ ทสฺเสติฯ ทุติโย ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสนํ, เตน น เยสํ เกสญฺจิ สมฺปยุตฺตกานํ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, อถ โข เหตุนา สมฺปยุตฺตานเมวาติ ทสฺเสติฯ

นนุ จ สมฺปยุตฺตสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา ทุติเย เหตุสทฺเท อวิชฺชมาเนปิ อญฺญสฺส อเปกฺขิตพฺพสฺส อนิทฺทิฏฺฐตฺตา เหตู อตฺตนาว สมฺปยุตฺตกานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อยมตฺโถ วิญฺญายตีติ? นายเมกนฺโตฯ เหตุสทฺโท หิ ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ‘‘เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺเถว พฺยาวโฏ ยทา คยฺหติ, น ตทา สมฺปยุตฺตวิเสสนํ โหตีติ สมฺปยุตฺตอวิสิฏฺฐา เย เกจิ คหิตา ภเวยฺยุนฺติฯ นนุ จ ยถา ‘‘อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ, อรูปิโน อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมาน’’นฺติ จ วุตฺเต ทุติเยน อาหารคฺคหเณน, อินฺทฺริยคฺคหเณน จ วินาปิ อาหารินฺทฺริยสมฺปยุตฺตกาว คยฺหนฺติ, เอวมิธาปิ สิยาติ? น, อาหารินฺทฺริยาสมฺปยุตฺตสฺส วชฺเชตพฺพสฺส อภาวโตฯ วชฺเชตพฺพาภาวโต หิ ตตฺถ ทุติเย อาหารินฺทฺริยคฺคหเณ อสติปิ ตํสมฺปยุตฺตกาว คยฺหนฺตีติ ตํ น กตํ, อิธ ปน วชฺเชตพฺพํ อตฺถีติ กตฺตพฺพํ ทุติยํ เหตุคฺคหณํฯ เอวมฺปิ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ เหตุสมฺปยุตฺตกานํ โส เอว สมฺปยุตฺตกเหตูติ วิเสสนสฺส อกตตฺตา โย โกจิ เหตุ ยสฺส กสฺสจิ เหตุสมฺปยุตฺตสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺฐสฺเสว เหตุโน ปุน สมฺปยุตฺตวิเสสนภาเวน วุตฺตตฺตาฯ เอตทตฺถเมว หิ วินาปิ ทุติเยน เหตุสทฺเทน เหตุสมฺปยุตฺตภาเว สิทฺเธปิ ตสฺส คหณํ กตํฯ

อถ วา อสติ ทุติเย เหตุสทฺเท เหตุสมฺปยุตฺตกานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, น ปน เหตูนนฺติ เอวมฺปิ คหณํ สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ โส วุตฺโตฯ เตน เหตุสมฺปยุตฺตภาวํ เย ลภนฺติ, เตสํ สพฺเพสํ เหตูนํ, อญฺเญสมฺปิ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ ทสฺสิตํ โหติฯ ยสฺมา ปน เหตุฌานมคฺคา ปติฏฺฐามตฺตาทิภาเวน อญฺญธมฺมนิรเปกฺขา, น อาหารินฺทฺริยา วิย สาเปกฺขา เอว, ตสฺมา เอเตสฺเวว ทุติยํ เหตาทิคฺคหณํ กตํฯ อาหารินฺทฺริยา ปน อาหริตพฺพอีสิตพฺพาเปกฺขา เอว, ตสฺมา เต วินาปิ ทุติเยน อาหารินฺทฺริยคฺคหเณน อตฺตนา เอว อาหริตพฺเพ, อีสิตพฺเพ จ อาหารินฺทฺริยภูเต, อญฺเญ จ สมฺปยุตฺตเก ปริจฺฉินฺทนฺตีติ ตํ ตตฺถ น กตํฯ

อิธ จ ทุติเยน เหตุคฺคหเณน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุนา, ปจฺจยภูเตเนว จ สมฺปยุตฺตานํ เหตูนํ, อญฺเญสญฺจ ปริจฺฉินฺนตฺตา ปุน วิเสเสน กิจฺจํ นตฺถีติ ปญฺหาวาเร ‘‘กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติอาทีสุ ทุติยํ เหตุคฺคหณํ น กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[596] อารมฺมณภาเวนาติ วิสยภาเวน, อาลมฺพิตพฺพภาเวนาติ อตฺโถฯ อารภิตฺวาปีติ ปิ-สทฺเทน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – รูปายตนาทิมตฺเต ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ เอกสฺมิํ อฏฺฐตฺวา ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ (ปฏฺฐา 1.1.2) อนิยเมน สพฺพรูปายตนานํ…เป.… สพฺพธมฺมายตนานญฺจ อารมฺมณปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา รูปาทิเภเทน ฉพฺพิเธสุ สงฺขตาสงฺขตปญฺญตฺติธมฺเมสุ น โกจิ ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย น โหตีติฯ สฺวายํ อารมฺมณปจฺจยภาโว เหฏฺฐา วิภาวิโต เอวฯ อาลมฺพิตฺวาติ คเหตฺวาฯ เอกนฺตสารมฺมณภาวโต อนารพฺภ ปวตฺติ เอว นตฺถีติ อาห ‘‘อารพฺเภวา’’ติฯ สฺวายํ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสลสฺส, อกุสลสฺสา’’ติ เอวํ นวปฺปกาโร เวทิตพฺโพฯ

[597] เชฏฺฐกฏฺเฐนาติ ปมุขภาเวนฯ อตฺตาธีนานญฺหิ ปติภูโต ธมฺโม อธิปติฯ โส เตสํ ปมุขภาเวน ปวตฺตติฯ ‘‘ฉนฺทวโต กิํ นาม น สิชฺฌตี’’ติอาทิกํ ปุริมาภิสงฺขารูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน จิตฺตุปฺปาเท ฉนฺทาทโย ธุรภูตา เชฏฺฐกภูตา สมฺปยุตฺตธมฺเม สาธยมานา วเส วตฺตยมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, สมฺปยุตฺตธมฺมา จ เตสํ วเสน วตฺตนฺติ หีนาทิภาเวน ตทนุวตฺตนโต, เตน เต อธิปติปจฺจยา โหนฺติฯ ครุกาตพฺพมฺปิ อารมฺมณํ ตนฺนินฺนโปณปพฺภารานํ อสฺสาทนปจฺจเวกฺขณมคฺคผลานํ อตฺตโน วเส วตฺตยมานํ วิย ปจฺจโย โหติฯ ตสฺมา อยํ อตฺตาธีนานํ ปติภาเวน อุปการกตฺตา อธิปติปจฺจโยติ ทฏฺฐพฺโพฯ ฉนฺทาธิปตีติ ฉนฺทสงฺขาโต อธิปติ, ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ กตฺวา จิตฺตุปฺปตฺติกาเล อุปฺปนฺนสฺส กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺเสตํ นามํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

กสฺมา ปน ยถา เหตุปจฺจยนิทฺเทเส ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ (ปฏฺฐา. 1.1.1) วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.3) นเยน วุตฺตนฺติ? เอกกฺขเณ อภาวโตฯ เหตโว หิ ทฺเว ตโยปิ เอกกฺขเณ เหตุปจฺจยา โหนฺติ, มูลฏฺเฐน อุปการกภาวสฺส อวิชหนโตฯ อธิปติ ปน เชฏฺฐกฏฺเฐน อุปการโก, น จ เอกกฺขเณ พหู เชฏฺฐกา โหนฺติฯ ตสฺมา เอกโต อุปฺปนฺนานมฺปิ เตสํ เอกกฺขเณ อธิปติปจฺจยภาโว นตฺถีติ ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํฯ

ยํ ยํ ธมฺมนฺติ ยํ ยํ อารมฺมณธมฺมํฯ ครุํ กตฺวาติ ครุการจิตฺตีการวเสน วา อสฺสาทนวเสน วา ครุการิกํ ลทฺธพฺพํ อวิชหิตพฺพํ อนวญฺญาตํ กตฺวาฯ เต เต ธมฺมาติ เต เต ครุกาตพฺพา ธมฺมาฯ เตสํ เตสนฺติ ตํตํครุการกธมฺมานํฯ อธิปติปจฺจเยนาติ อารมฺมณาธิปติปจฺจเยนฯ สฺวายํ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส สหชาตารมฺมเณหิ, อกุสลสฺส อารมฺมเณเนว, อพฺยากตสฺส สหชาตารมฺมเณหิ, กุสลาพฺยากตสฺส สหชาเตเนวาติ กุสลมูลา จตฺตาโร, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส สหชาตารมฺมเณหิ, อพฺยากตสฺส สหชาเตเนว, ตถา อกุสลาพฺยากตสฺสาติ อกุสลมูลา ตโย, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส สหชาตารมฺมเณหิ, กุสลสฺส อารมฺมเณเนว, ตถา อกุสลสฺสาติ อพฺยากตมูลา ตโย’’ติ สงฺเขปโต ทสปฺปกาโร อธิปติปจฺจโยฯ เอตฺถ จ สตฺตธา สหชาตาธิปติ, สตฺตธา อารมฺมณาธิปติ เวทิตพฺโพฯ

[598] อนฺตรายตีติ อนฺตรํ, พฺยวธายกนฺติ อตฺโถฯ นาสฺส อนฺตรํ วิชฺชตีติ อนนฺตโร, อนนฺตโร จ โส ปจฺจโย จาติ อนนฺตรปจฺจโยฯ ‘‘อตฺถานนฺตรตา อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตา สมนนฺตรปจฺจโย’’ติอาทินา พหุธา ปปญฺจยนฺติ, อสารํ คนฺถวิตฺถารํ กโรนฺติฯ ยถา ปวตฺติโอกาสทานวิเสสภาเวน นตฺถิวิคตปจฺจยา วุตฺตา, น เอวํ อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยา, เอเต ปน จิตฺตนิยมเหตุภาเวน วุตฺตาติ ตํ จิตฺตนิยมเหตุภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หิ เอสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ มโนวิญฺญาณธาตูติอาทิ จิตฺตนิยโมติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สนฺตีรณานนฺตรา โวฏฺฐพฺพนํ, จุติอนนฺตรา ปฏิสนฺธีติ ยสฺส ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา ยํ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตสฺส ตทนนฺตรุปฺปาทนิยโม ตํตํสหการิปจฺจยวิสิฏฺฐสฺส ปุริมปุริมจิตฺตสฺเสว วเสน อิชฺฌตีติ ทสฺเสติฯ

อตฺถานนฺตรตายาติ อตฺเถน เกนจิ ธมฺเมน อนนฺตรตายฯ กาลานนฺตรตายาติ กาลเภเทน อนนฺตรตาย อาจริยานนฺติ อิธาปิ เรวตาจริยเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจยภาเว, ตสฺมิํ วา ยถาวุตฺตวิโรเธฯ ภาวนาพเลน ปน วาริตตฺตาติ เอตฺถ ยถา รุกฺขสฺส เวเธ ทินฺเน ปุปฺผิตุํ สมตฺถสฺเสว ปุปฺผนํ น โหติ, เวเธ ปน อปนีเต ตาย เอว สมตฺถตาย ปุปฺผนํ โหติ, เอวมิธาปิ ภาวนาพเลน วาริตตฺตา สมุฏฺฐาปนสมตฺถสฺเสว อสมุฏฺฐาปนํ, ตสฺมิญฺจ อปคเต ตาย เอว สมตฺถตาย สมุฏฺฐาปนํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ตมฺปิ วจนํ กาลานนฺตรตา นตฺถิ สตฺตาหาทินา กาเลน อนฺตริตภาวโตฯ เอตเทว ‘‘กาลนฺตริตตา อตฺถิ’’ อิจฺเจว วทามฯ นนุ จ กาโล นาม โกจิ ปรมตฺถโต นตฺถีติ วเทยฺยาติ อาสงฺกนฺโต อาห ‘‘กาลานนฺตร…เป.… ลทฺธี’’ติฯ

พฺยญฺชนมตฺตโตเวตฺถ นานากรณํ ปจฺเจตพฺพํ, น อตฺถโตติ อุปจยสนฺตติอธิวจนนิรุตฺติปทานํ วิย สทฺทตฺถมตฺตโต นานากรณํ, น วจนียตฺถโตติ อธิปฺปาโยฯ เตเนว สทฺทตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุริมปจฺฉิมานํ นิโรธุปฺปาทนฺตราภาวโต นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา อนนฺตรปจฺจยภาโวฯ รูปกลาปานํ วิย สณฺฐานาภาวโต, ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ สหาวฏฺฐานาภาวโต จ ‘‘อิทมิโต เหฏฺฐา, อุทฺธํ, ติริย’’นฺติ วิภาคาภาวา อตฺตนา เอกตฺตมิว อุปเนตฺวา สุฏฺฐุ อนนฺตรภาเวน อุปฺปาทนสมตฺถตา สมนนฺตรปจฺจยตาฯ อุปฺปาทนสมตฺถตาติ จ อพฺยาปารตฺตา ธมฺมานํ ยสฺมิํ ยทากาเร นิรุทฺเธ, วตฺตมาเน วา สติ ตํตํวิเสสวนฺโต ธมฺมา โหนฺติ, ตสฺส โสว อากาโร วุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ธมฺมานํ ปวตฺติมตฺตเมว จ อุปาทาย กาลโวหาโรติ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนผลสมาปตฺตีนํ อสญฺญภวา จวนฺตสฺส, ปุริมจุติปจฺฉิมปฏิสนฺธีนญฺจ นิโรธุปฺปาทนิรนฺตรตาย กาลนฺตรตา นตฺถิฯ น หิ เตสํ อนฺตรา อรูปธมฺมปฺปวตฺติ อตฺถิ, ยํ อุปาทาย กาลนฺตรตา วุจฺเจยฺย, น จ รูปธมฺมปฺปวตฺติ อรูปธมฺมปฺปวตฺติยา อนฺตรํ กโรติ อญฺญสนฺตานตฺตาฯ รูปารูปสนฺตติโย หิ ทฺเว อญฺญมญฺญํ วิสทิสสภาวตฺตา อญฺญมญฺญูปการภาเวน ปวตฺตมานาปิ วิสุํเยว โหนฺติฯ เอกสนฺตติยญฺจ ปุริมปจฺฉิมานํ มชฺเฌ ปวตฺตมานํ ตํสนฺตติปริยาปนฺนตาย อนฺตรการกํ โหติฯ ตาทิสญฺจ กิญฺจิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนผลสมาปตฺตีนํ มชฺเฌ นตฺถิ, น จ อภาโว อนฺตรการโก โหติ อภาวตฺตา เอวฯ ตสฺมา ชวนานนฺตรสฺส ชวนสฺส วิย, ภวงฺคานนฺตรสฺส ภวงฺคสฺส วิย จ นิรนฺตรตา สุฏฺฐุ อนนฺตรตา โหตีติ ตถา อุปฺปาทนสมตฺถตา เนวสญฺญานาสญฺญายตนจุตีนมฺปิ ทฏฺฐพฺพาฯ อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาโว เจตฺถ อนนฺตรปจฺจยาทีนํ ปากโฏติ อุปฺปาทนสมตฺถตาว วุตฺตา ฯ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ปน ธมฺมานํ ปุพฺพนฺตาปรนฺตปริจฺเฉเทน คหิตานํ อุปฺปชฺชตีติ วจนํ อลภนฺตานํ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 2.18.4) อนนฺตราทิปจฺจยภาโว วุตฺโตติ น โส อุปฺปตฺติยา เอวาติ วิญฺญายติฯ น หิ กุสลาทิคฺคหณํ วิย ปจฺจุปฺปนฺนคฺคหณํ อปริจฺเฉทํฯ ยโต อุปฺปตฺติมตฺตสมงฺคิโน เอว คหณํ สิยาฯ เตเนว จ อตีตตฺติเก ปฏิจฺจวาราทโย น สนฺตีติฯ ตสฺส ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม กุสลสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อกุสลสฺสา’’ติ สตฺตธา เภโท เวทิตพฺโพฯ

[599] อุปฺปชฺชมาโนว สห อุปฺปาทนภาเวนาติ เอตฺถาปิ อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาเวน ปากเฏน ฐิติยาปิ ปจฺจยภาวํ นิทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํ, อญฺญถา ปทีปนิทสฺสนํ น ยุชฺเชยฺยฯ ปทีโป หิ ปภาสสฺส ฐิติยาปิ ปจฺจโย, น อุปฺปตฺติยา เอวฯ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ สหชาตภาเวน อุปการกตา สหชาตปจฺจยตาฯ โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณฯ ตสฺมิํ หิ ขเณ นามรูปํ โอกฺกนฺตํ วิย ปรโลกโต อาคนฺตฺวา อิธ มาตุกุจฺฉิอาทิํ ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา โส ขโณ โอกฺกนฺติกฺขโณติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ รูปนฺติ หทยวตฺถุเยว อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ นามสฺส, นามญฺจ ตสฺส สหชาตปจฺจโย โหติฯ จิตฺตเจตสิกาติ ปวตฺติยํ จตฺตาโร ขนฺธา ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ อภาวโตฯ รูปิโน ธมฺมาติ หทยวตฺถุํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ ยทิปิ ปุพฺเพ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ วุตฺตํ, ตถาปิ เตน ขณนฺตเร สหชาตปจฺจยภาโว รูปธมฺมานํ น นิวาริโตติ ตนฺนิวารณตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

กิญฺจิ กาเลติ เกจิ กิสฺมิญฺจิ กาเลติ อตฺโถ, เตน รูปิโน ธมฺมา เกจิ วตฺถุภูตา กิสฺมิญฺจิ ปฏิสนฺธิกาเลติ อญฺเญสํ รูปธมฺมานํ, วตฺถุโน จ ปวตฺติยํ อรูปธมฺมานํ สหชาตปจฺจยภาวํ ปุพฺเพ อนิวาริตํ นิวาเรติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘กิญฺจิ กาล’’นฺติ วา ‘‘กิสฺมิญฺจิ กาเล’’ติ วา วตฺตพฺเพ ตถา อวตฺวา วิภตฺติวิปลฺลาสํ กตฺวา วุตฺตํฯ เตน กิญฺจีติ อุปโยเคกวจนํฯ ‘‘รูปิโน ธมฺมา’’ติ เอเตน สมฺพนฺเธ ปจฺจตฺตพหุวจนํ ชายติฯ ‘‘กาเล’’ติ เอเตน สมฺพนฺเธ ภุมฺเมกวจนนฺติ ทีปิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปุริเมน จ ‘‘เอโก ขนฺโธ, วตฺถุ จ ติณฺณนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติ (ปฏฺฐา. 1.1.419) อาทิวจเนน นามสหิตํ เอว วตฺถุ นามสฺส ปจฺจโยติ วตฺตพฺเพ อาปนฺเน อิตเรน เกวลสฺส จ ตถาวตฺตพฺพตํ ทสฺเสติฯ สฺวายํ สหชาตปจฺจโย ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส , อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.419) นววิโธ เวทิตพฺโพฯ

[600] อตฺตโน อุปการกสฺส อุปการกตา อญฺญมญฺญปจฺจยตาฯ ตถา หิสฺส ติทณฺฑํ นิทสฺสิตํฯ อุปการกตา จ อญฺญมญฺญตาวเสเนว ทฏฺฐพฺพา, น สหชาตตาทิวเสนฯ สหชาตาทิปจฺจโย โหนฺโตเยว หิ โกจิ อญฺญมญฺญปจฺจโย น โหติ, น จ สหชาตาทิปจฺจยธมฺเมหิ วินา อิมสฺส ปวตฺติ อตฺถิฯ ตถา หิ สหชาตาทิปจฺจโย จ โหนฺโตเยว หิ โกจิ อญฺญมญฺญปจฺจโย โหติฯ ยทิ จ อตฺตโน อุปการกสฺส อุปการกตามตฺตํ อญฺญมญฺญปจฺจโย สิยา, ปุเรชาตปจฺฉาชาตภาเวน อุปการสฺส อุปการกา วตฺถุขนฺธา อญฺญมญฺญปจฺจยา สิยุํ, น จ ตํ อิจฺฉิตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปการกตา จ อญฺญมญฺญวเสเนว ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ อยญฺจ อุปฺปตฺติยา, ฐิติยา จ อุปการโกติ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ ติวิโธ เวทิตพฺโพฯ

[601] ตรุอาทีนํ ปถวี วิย อธิฏฺฐานากาเรน ปถวีธาตุ เสสธาตูนํ, จกฺขาทโย จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อุปการกา จิตฺตกมฺมสฺส ปฏาทโย วิย นิสฺสยากาเรน ขนฺธาทโย ตํตํนิสฺสยานํ ขนฺธาทีนํฯ ปถวีธาตุยํ ปติฏฺฐาย เอว หิ เสสธาตุโย อุปาทารูปานิ วิย ยถาสกํ กิจฺจํ กโรนฺติฯ

อธิฏฺฐานากาเรนาติ อาธารากาเรนฯ อาธารากาโร เจตฺถ เตสํ สาติสยํ ตทธีนวุตฺติตาย เวทิตพฺโพฯ ยโต ภูตานิ อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานานิ วุจฺจนฺติ, เอวญฺจ กตฺวา จกฺขาทีนมฺปิ อธิฏฺฐานากาเรน อุปการกตา สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ น หิ ยถาวุตฺตํ ตทธีนวุตฺติตาวิเสสํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ จกฺขาทีสุ อเทสกานํ อรูปธมฺมานํ อธิฏฺฐานากาโร สมฺภวติฯ ยทิปิ ยํ ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ สพฺเพสํ ตทธีนวุตฺติภาโวฯ เยน ปน ปจฺจยภาววิเสเสน จกฺขาทีนํ ปฏุมนฺทภาเวสุ จกฺขุวิญฺญาณาทโย ตทนุวิธานากาเรเนว ปวตฺตนฺติ, สฺวายมิธ เตสํ ตทธีนวุตฺติตาสิทฺโธ วิเสโสติฯ เอวญฺหิ ปจฺจยภาวสามญฺเญ สติปิ อารมฺมณปจฺจยโต นิสฺสยปจฺจยสฺส วิเสโส วิภาวิโต โหติฯ สฺวายํ นโย เหฏฺฐา ปกาสิโตวฯ ฉฏฺโฐ ปนาติ เอตฺถ ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิสฺมิญฺจิ กาเล’’ติ อิทํ น ลพฺภติฯ ยํ ปเนตฺถ ลพฺภติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา เกจี’’ติ, ตตฺถ เต เอว ธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขายตน’’นฺติอาทิ นิทฺทิฏฺฐํฯ ยํ รูปนฺติ หทยวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อยํ ปน นิสฺสยปจฺจโย เตรสวิโธฯ กถํ? สหชาตโต กุสลมูลา ตโย, ตถา อกุสลมูลา, อพฺยากตมูเลสุ ปน ปุเรชาตํ ลพฺภติฯ อพฺยากตญฺหิ อพฺยากตสฺส สหชาตมฺปิ ปจฺจโย โหติ, ปุเรชาตมฺปิ กุสลสฺส ปุเรชาตเมว, ตถา อกุสลสฺส, กุสลาพฺยากตํ สหชาตปุเรชาตโต กุสลสฺส, สหชาตโต เอว อพฺยากตสฺส, ตถา อกุสลาพฺยากต’’นฺติ เอวํ เตรสฯ

[602] ตทธีนวุตฺติตาย อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโตติ ยํ กิญฺจิ การณํ นิสฺสโยติ วตฺวา ตตฺถ โย ภุโส นิสฺสโย, ตํ อุปนิสฺสโยติ นิทฺธาเรติฯ พลวการณภาเวน อุปการโกติ อารมฺมณภาววเสน อนนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทนสมตฺถตาวเสน, เกวลญฺจ พลวนฺตํ การณํ หุตฺวา อุปการโกฯ เตนาห ‘‘โส’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ทานํ ทตฺวาติ เทยฺยธมฺมํ จชิตฺวาฯ ยาย วา เจตนาย โส ทิยฺยติ, สา เจตนา ทานํฯ ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทเปตฺวา วิสุทฺธํ กตฺวาฯ สีลํ สมาทิยิตฺวาติ ปญฺจงฺคทสงฺคาทิวเสน นิจฺจสีลํ คณฺหิตฺวาฯ อิมินา สมาทานวิรติเยว ทสฺสิตา, สมฺปตฺตวิรติสมุจฺเฉทวิรติโย ปน โลเก ‘‘สีล’’นฺติ อปากฏตฺตา น วุตฺตาฯ

กิญฺจาปิ น วุตฺตา, อารมฺมณปจฺจโย ปน โหนฺติเยวฯ ตตฺถ สมุจฺเฉทวิรติ เสกฺขานํเยว กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, น อิตเรสํฯ อุโปสถกมฺมนฺติ ‘‘ปาณํ น หเน, น จาทินฺนมาทิเย’’ติ (สุ. นิ. 402) เอวํ วุตฺตํ อุโปสถสีลํฯ ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขตีติ ตํ ยถาวุตฺตํ กุสลํ เสกฺโขปิ ปุถุชฺชโนปิ ปจฺจเวกฺขติ, อรหาปิ ตํ ปจฺจเวกฺขเตวฯ อรหโตปิ หิ ปุพฺเพ กตํ กุสลํ กุสลเมวฯ เยน ปน จิตฺเตน ปจฺจเวกฺขติ, ตํ กิริยจิตฺตํ นาม โหติฯ ตสฺมา ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติ อิมสฺมิํ อธิกาเร น ลพฺภติฯ ปุพฺเพ สุจิณฺณานีติ ‘‘ทตฺวา กตฺวา’’ติ หิ อาสนฺนกตานิ วุตฺตานิ, อิมินา น อาสนฺนกตานีติ เวทิตพฺพานิ, ทานาทีหิ วา เสสานิ กามาวจรกุสลานิ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํฯ ฌานา วุฏฺฐหิตฺวาติ ฌานํ สมาปนฺโน ฌานโต วุฏฺฐหิตฺวาฯ ‘‘ฌานํ วุฏฺฐหิตฺวา’’ติปิ ปาฬิฯ เสกฺขา โคตฺรภุนฺติ โสตาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ โคตฺรภุํ ปจฺจเวกฺขติฯ ‘‘โวทาน’’นฺติ อิทํ ปน สกทาคามิอนาคามิโน สนฺธาย วุตฺตํฯ เตสญฺหิ ตํ จิตฺตํ โวทานํ นาม โหติฯ เสกฺขาติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน มคฺคา วุฏฺฐหิตฺวาติ มคฺคผลภวงฺคาติกฺกมวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธมคฺคา วุฏฺฐหิตฺวา, สุทฺธมคฺคโตเยว ปน วุฏฺฐาย ปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.404) เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยทิปิ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต, ตถาปิ อิทมฺปิ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยานํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เนสํ จิตฺตเจตสิกานํ อนนฺตรปจฺจยอนนฺตรูปนิสฺสยานํ นิกฺเขปวิเสโส อตฺถิฯ ยสฺมา ปุริโม อพฺยากตธมฺมวเสน ปวตฺโต, อิตโร กุสลาทิวเสนปีติ โสปิ นิกฺเขปวิเสโส อตฺถโต เอกีภาวเมว คจฺฉติ สพฺเพสุปิ จิตฺตุปฺปาเทสุ ตทุภยสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ เอวํ สนฺเตปีติอาทิ อนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยานํ วิเสสทสฺสนํฯ ยถา หีติอาทิ อนนฺตรูปนิสฺสยสฺส สมฺภวทสฺสนํฯ

ปกโตติ เอตฺถ -กาโร อุปสคฺโค, โส อตฺตโน ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถภาเวน สุฏฺฐุกตตํ ทีเปติฯ ตถา จ กตํ อตฺตโน สนฺตาเน กตํ โหตีติ อาห ‘‘อตฺตโน สนฺตาเน’’ติอาทิฯ กรณญฺจ ทุวิธํ นิปฺผาทนํ, อุปเสวนญฺจาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิปฺผาทิโต วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ นิปฺผาทนํ เหตุปจฺจยสโมธาเนน ผลสฺส นิพฺพตฺตนํฯ อุปเสวนํ ปน กาเย อลฺลียาปนวเสน อุปโยคูปเสวนํ, วิชานนสญฺชานนาทีนํ วเสน อารมฺมณูปเสวนญฺจฯ เตเนว อนาคตานมฺปิ อุตุสมฺปทาทีนํ อารมฺมณูปเสวเนน อุปเสวิตานํ ปกตูปนิสฺสยตา วุตฺตา โหติ, ปเคว อตีตปจฺจุปฺปนฺนานํฯ ปจฺจุปฺปนฺนสฺสาปิ หิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อุตุโภชนํ เสนาสนํ อุปนิสฺสาย ฌานํ อุปฺปาเทตี’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 2.18.8) ปกตูปนิสฺสยภาโว ลพฺภตีติฯ ปกติยา เอวาติ ปจฺจยนฺตรสงฺกรรหิเตน อตฺตโน สภาเวเนวฯ อุปนิสฺสโยติ พลวการณํ กตฺวาฯ อเนกปฺปการโต ปเภโท เวทิตพฺโพ ปญฺหาวาเร อาคตนเยนฯ ปจฺจยวาเร ปน –

‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ เกสญฺจิ, กุสลา อพฺยากตานํ, อกุสลา อกุสลานํ, กุสลานํ เกสญฺจิ, อกุสลา อพฺยากตานํ, อพฺยากตา อพฺยากตานํ, อพฺยากตา กุสลานํ, อพฺยากตา อกุสลานํ , ปุคฺคโลปิ, เสนาสนมฺปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.9)ฯ

ตตฺถ เย ปุริมา เยสํ ปจฺฉิมานํ อนนฺตรูปนิสฺสโย โหนฺติ, เต เตสํ สพฺเพสมฺปิ เอกนฺเตเนว โหนฺติ, น เกสญฺจิ กทาจิฯ ตสฺมา เยสุ ปเทสุ อนนฺตรูปนิสฺสโย ลพฺภติ, เตสุ ‘‘เกสญฺจี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ น วุตฺตํฯ เย ปน ปุริมา เยสํ ปจฺฉิมานํ อารมฺมณูปนิสฺสโย วา ปกตูปนิสฺสโย วา โหนฺติ, เต เตสํ, น สพฺเพสํ เอกนฺเตน โหนฺติฯ เยสํ อุปฺปตฺติวิพนฺธกา ปจฺจยา พลวนฺโต โหนฺติ, เตสํ น ภวนฺติ, อิตเรสํ ภวนฺติฯ ตสฺมา เยสุ ปเทสุ อนนฺตรปจฺจโย น ลพฺภติ, เตสุ ‘‘เกสญฺจี’’ติ วุตฺตํฯ สิทฺธานํ ปจฺจยธมฺมานํ เยหิ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ ภวิตพฺพํ, เตสํ ‘‘เกสญฺจี’’ติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

กสิณปญฺญตฺติยา อารมฺมณูปนิสฺสยตาภาวโต เอกจฺจาย ปญฺญตฺติยา สทฺธิํ สพฺโพ ธมฺโม อารมฺมณูปนิสฺสโย, อนนฺตราตีโต จิตฺตเจตสิกราสิ อนนฺตรูปนิสฺสโย, กุสลากุสลวิปากกิริยารูปวเสน ปญฺจวิโธ ปกตูปนิสฺสโยติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน ปฏฺฐานฏฺฐกถายํ เวทิตพฺโพฯ

[603] ปฐมตรนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปุเรตรํฯ อยญฺหิ ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺมวเสเนว ลพฺภติฯ ปจฺจยุปฺปนฺโน จ อรูปธมฺมาเยวฯ เตนาห ‘‘วตฺตมานภาเวน อุปการโก’’ติฯ นิสฺสยารมฺมณาการาทีหิ วิสิฏฺฐา ปุเรชาตภาเวน วินา อุปการกภาวํ อคจฺฉนฺตานํ วตฺถารมฺมณานํ ปุเรชาตากาเรน อุปการกตา ปุเรชาตปจฺจยตาฯ เอวํ วตฺถารมฺมณวเสน ทุวิเธ ปุเรชาตปจฺจเย ‘‘จกฺขายตน’’นฺติอาทิ วตฺถุวเสน วุตฺตํ, ‘‘รูปารมฺมณ’’นฺติอาทิ อารมฺมณวเสนฯ

ยํ รูปนฺติ หทยวตฺถุํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ ‘‘กิญฺจิ กาเล’’ติ ปวตฺติกาลวเสน วุตฺตํฯ ‘‘กิญฺจิ กาเลน’’ อิติ ปฏิสนฺธิกาลวเสนฯ ยานิ อารมฺมณปุเรชาเตน วินา น วตฺตนฺติ, เตสํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อารมฺมณปุเรชาตทสฺสเนน มโนทฺวาเรปิ ยํ ยํ อารมฺมณปุเรชาเตน วตฺตติ, ตสฺส ตสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตํ สพฺพํ รูปรูปํ อารมฺมณปุเรชาตนฺติ ทสฺสิตเมว โหติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปญฺหาวาเร ‘‘อารมฺมณปุเรชาตํ เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 1.1.424)ฯ ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, อพฺยากโต ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, อพฺยากโต ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.424) อพฺยากตมูลกา ตโยว วาราฯ เต จ ปจฺเจกํ วตฺถุปุเรชาตํ, อารมฺมณปุเรชาตนฺติ ทฺวิธา วิภตฺตาฯ

[604] ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปุเรตรํ สิทฺธภาเว สติ ปจฺจยธมฺมสฺส ปจฺฉาชาตตาติ วุตฺตํ ‘‘ปุเรชาตาน’’นฺติฯ อยญฺจ นโย รูปธมฺเมสุ เอว ลพฺภติ, น อรูปธมฺเมสูติ วุตฺตํ ‘‘รูปธมฺมาน’’นฺติฯ ยทิ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา ปุเรตรเมว ชาตา, กถํ ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘อุปถมฺภกตฺเตนา’’ติฯ

ปจฺฉาชาเตน หิ วินา สนฺตานาวิจฺเฉทเหตุภาวํ อคจฺฉนฺตานํ ธมฺมานํ เย ปจฺฉาชาตากาเรน อุปการกา, เตสํ สา วิปฺปยุตฺตาการาทีหิ วิสิฏฺฐา อุปการกตา ปจฺฉาชาตปจฺจยตาฯ เอวํ สพฺพปจฺจยานํ ปจฺจยนฺตราการวิสิฏฺฐา อุปการกตา โยเชตพฺพาฯ ‘‘คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสาเจตนา วิยา’’ติ เอเตน มโนสญฺเจตนาหารวเสน ปวตฺตมาเนหิ อรูปธมฺเมหิ รูปกายสฺส อุปตฺถมฺภิตภาวํ ทสฺเสติฯ เตเนว ‘‘อาหาราสา วิยา’’ติ อวตฺวา เจตนาคฺคหณํ กตํฯ กายสฺสาติ จตุสมุฏฺฐานิกภูตุปาทายรูปสงฺขาตสฺส รูปกายสฺสฯ สงฺเขปโต ฐเปตฺวา รูปธมฺเม อวิสิฏฺโฐ อรูปกฺขนฺโธ ปจฺฉาชาตปจฺจโยฯ โส ชาติวเสน กุสโล, อกุสโล, วิปาโก, กิริยาติ จตุพฺพิโธติ เวทิตพฺพํฯ

[605] กุสลาทิภาเวน อตฺตนา สทิสสฺส ปโยเคน กรณียสฺส ปุนปฺปุนํ กรณํ ปวตฺตนํ อาเสวนฏฺโฐ, อตฺตสทิสสภาวตาปาทนํ วาสนํ วาฯ ปุริมปุริมาภิโยโค วิยาติ อุคฺคหณสวนธารณาทิปุริมาปุริมาเสวนา วิยฯ ตีสุ ปน เอเตสุ ปุริมา ปุริมาติ สมนนฺตราตีตา ทฏฺฐพฺพาฯ กสฺมา ปเนตฺถ อนนฺตรปจฺจเย วิย ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อพฺยากตาน’’นฺติอาทินา ภินฺนชาติเยหิ สทฺธิํ นิทฺเทโส น กโตติ? อตฺตโน คติํ คาเหตุํ อสมตฺถตฺตาฯ ภินฺนชาติกา หิ ภินฺนชาติกานํ อาเสวนคุเณน ปคุณพลวภาวํ สมฺปาเทนฺตา อตฺตโนว กุสลาทิภาวสงฺขาตํ คติํ คาเหตุํ น สกฺกุณนฺติฯ ตสฺมา เตหิ สทฺธิํ นิทฺเทสํ อกตฺวา เย เยสํ วาสนาสงฺขาเตน อาเสวนคุเณน ปคุณพลวภาววิสิฏฺฐํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสงฺขาตํ คติํ คาเหตุํ สมตฺถา, เตสํ เตหิ สมานชาติเกเหว สทฺธิํ นิทฺเทโส กโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

อถ วิปากาพฺยากตํ กสฺมา น คหิตํ? อาเสวนาภาวโตฯ วิปากาพฺยากตญฺหิ กมฺมวเสน วิปากภาวปฺปตฺตํ กมฺมปริณามิตํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ นิรุสฺสาหํ ทุพฺพลํ สนฺตํ อาเสวนคุเณน อตฺตโน สภาวํ คาเหตฺวา ปริภาเวตฺวา เนว อญฺญํ วิปากํ ปวตฺเตติ, น จ ปุริมวิปากานุภาวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ, อถ โข กมฺมเวคกฺขิตฺตํ ปติตํ วิย หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา สพฺพถาปิ วิปาเก อาเสวนา นตฺถีติ น คหิตํฯ กุสลากุสลกิริยานนฺตรํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ สกมฺมปฏิพทฺธวุตฺติตาย อาเสวนคุณํ น คณฺหาตีติ กุสลาทโยปิ ตสฺส อาเสวนปจฺจโย น โหนฺติฯ

นานาชาติกตฺตาปิ เจเต ตสฺส อาเสวนาธานํ น กโรนฺเตวฯ ภูมิโต, ปน อารมฺมณโต วา นานาชาติกตา นาม นตฺถีติ ปริตฺตกุสลกิริยา มหคฺคตกุสลกิริยานํ, สงฺขารารมฺมณญฺจ กุสลํ นิพฺพานารมฺมณสฺส อาเสวนปจฺจโย โหติเยวฯ สฺวายํ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.426) ติธาว วุตฺโตฯ อพฺยากตคฺคหเณน อาวชฺชนวชฺชิตา กิริยธมฺมา คหิตาฯ

[606] จิตฺตปโยโค จิตฺตกิริยา, อายูหนนฺติ อตฺโถฯ ยถา หิ กายวจีปโยโค วิญฺญตฺติ, เอวํ จิตฺตปโยโค เจตนาฯ เตน หิ สา อุปฺปนฺนกิริยตาวิสิฏฺเฐ สนฺตาเน เสสปจฺจยสมาคเม ปวตฺตมานานํ วิปากกฏตฺตารูปานมฺปิ เตเนว สนฺตานวิเสเสน กิริยาภาเวน อุปการิกา โหติฯ ตสฺส หิ กิริยาภาวสฺส ปวตฺตตฺตา เตสํ ปวตฺติ, น อญฺญถาฯ สหชาตานํ ปน อายูหนกิริยาภาเวน ปวตฺตมานา อุปการิกาติ กิํ วตฺตพฺพํฯ กมฺมนฺติ จ เจตนากมฺมเมว อธิปฺเปตํฯ น หิ เจตนาสมฺปยุตฺตํ กมฺมํ อภิชฺฌาทิ กมฺมปจฺจโย โหติฯ สติปิ วิปากธมฺมภาเว เจตนาวชฺชานํ อตํสภาวตฺตา วิปากาปิ เจตนา สหชาตกมฺมปจฺจโย โหติเยว, สฺวายํ กมฺมปจฺจโย ชาติวเสน จตุพฺพิโธติ สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ

[607] ‘‘นิรุสฺสาหสนฺตภาเวนา’’ติ เอเตน สอุสฺสาเหหิ วิปากธมฺมธมฺเมหิ กุสลากุสเลหิ สารมฺมณาทิภาเวน สทิสานมฺปิ อสทิสํ วิปากภาวํ ทสฺเสติฯ โส หิ วิปากานํ ปโยเคน อสาเธตพฺพตาย ปโยเคน, อญฺญถา วา เสสปจฺจเยสุ สิทฺเธสุ กมฺมสฺส กฏตฺตา เอว สิชฺฌนโต นิรุสฺสาโห สนฺตภาโว โหติ, น กิเลสวูปสนฺตภาโวฯ ตถาสนฺตภาวโต เอว หิ ภวงฺคาทโย ทุวิญฺเญยฺยาฯ ปญฺจทฺวาเรปิ หิ ชวนปฺปวตฺติยา รูปาทีนํ คหิตตา วิญฺญายติ, อภินิปาตสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณมตฺตา ปน วิปากา ทุวิญฺเญยฺยา เอวฯ นิรุสฺสาหสนฺตภาวายาติ นิรุสฺสาหสนฺตภาวตฺถายฯ เอเตน ตปฺปจฺจยวนฺตานํ อวิปากานมฺปิ รูปธมฺมานํ วิปากานุกูลํ ปวตฺติํ ทสฺเสติฯ ปวตฺเตติอาทิ ปญฺหาวารนยํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ

ปฏิจฺจวาเร ปน ‘‘วิปากา จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.14) อาคตาฯ เอตฺถ จ เยสํ เอกนฺเตน วิปาโก วิปากปจฺจโย โหติ, เตสํ วเสน นยทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ อารุปฺเป กามรูปภูมีสุ วิย วิปาโก รูปสฺส ปจฺจโย โหติฯ

[608] สติปิ ชนกภาเว อุปตฺถมฺภกตฺตํ อาหารานํ ปธานกิจฺจนฺติ อาห ‘‘รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติฯ อุปตฺถมฺภกตฺตญฺหิ สติปิ ชนกตฺเต อรูปีนํ อาหารานํ, อาหารชรูปสมุฏฺฐาปกรูปาหารสฺส จ โหติฯ อสติปิ จตุสมุฏฺฐานิกรูปูปตฺถมฺภกรูปาหารสฺส, อสติ ปน อุปตฺถมฺภกตฺเต อาหารานํ ชนกตฺตํ นตฺถีติ อุปตฺถมฺภกตฺตํ ปธานํฯ อถ วา ชนยมาโนปิ อาหาโร อวิจฺเฉทวเสน อุปตฺถมฺเภนฺโต ชเนตีติ อุปตฺถมฺภนภาโว เอว อาหารภาโวติ ‘‘อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘รูปาหาโร อตฺตนา ชนิตสฺส อาหารปจฺจโย น โหติ, อญฺเญน ชนิตสฺส โหติ, ตสฺมา ‘อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ตํ ‘‘อาหาโร รูปสฺส ปจฺจโย โหนฺโต อาหารปจฺจโย น โหตีติ วิรุทฺธเมต’’นฺติ อปเร นานุชานนฺติฯ รูปาหาโร เจตฺถ รูปธมฺมานํ เอว อาหารปจฺจโย โหติฯ อรูปาหารา ปน รูปธมฺมานมฺปิ อาหารปจฺจโย โหนฺติฯ ตญฺจ โข น เกวลํ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานเมว, อถ โข กทาจิ กฏตฺตารูปานมฺปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺหาวาเร ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[609] อธิปติยฏฺเฐนาติ เอตฺถ น อธิปติปจฺจยธมฺมานํ วิย ปวตฺตินิวารเก อภิภวิตฺวา ปวตฺตเนน ครุภาโว อธิปติยฏฺโฐ, อถ โข ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ, ชีวเน กมฺมชรูเปหิ อรูปธมฺเมหิ จ ชีวนฺเตหิ, มนเน สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ, สุขิตาทิภาเว สุขิตาทีหิ, อธิโมกฺขปคฺคหูปฏฺฐานาวิกฺเขปปชานเนสุ, ‘‘อนญฺญาตํ ญสฺสามี’’ติ ปวตฺติยํ อาชานเน, อญฺญาตาวิภาเว จ สทฺธาทิสหชาเตหีติ เอวํ ตํตํกิจฺเจสุ จกฺขาทิปจฺจเยหิ ธมฺเมหิ จกฺขาทีนํ อนุวตฺตนียตาฯ เตสุ หิ กิจฺเจสุ จกฺขาทีนํ อิสฺสริยํ, ตปฺปจฺจยานญฺจ ตทนุวตฺตเนน ตตฺถ ปวตฺติฯ กสฺมา ปเนตฺถ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยํ น คหิตํ, นนุ เจตมฺปิ ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตียตีติ? สจฺจํ อนุวตฺตียติ, น ปน ปจฺจยภาวโตฯ

ยถา หิ ชีวิตาหารา เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, เตสํ อนุปาลกอุปตฺถมฺภกา , อตฺถิอวิคตปจฺจยภูตา จ โหนฺติ, น เอวํ อิตฺถิปุริสภาวา ลิงฺคาทีนํ เกนจิ ปกาเรน อุปการกา โหนฺติฯ ยโต ปจฺจยา สิยุํ, เกวลํ ปน ยถาสเกหิ เอว ปจฺจเยหิ ปวตฺตมานานํ ลิงฺคาทีนํ ยถา อิตฺถิอาทิคฺคหณสฺส ปจฺจยภาโว โหติ, ตโต อญฺเญนากาเรน ตํสหิตสนฺตาเน อปฺปวตฺติโต ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียตา, อินฺทฺริยตา จ เตสํ วุจฺจติฯ ตสฺมา น เตสํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว วุตฺโตฯ จกฺขาทโย อรูปธมฺมานํเยวาติ เอตฺถ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยานิปิ จกฺขาทิคฺคหเณน คหิตานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ

[610] ลกฺขณารมฺมณูปนิชฺฌานภูตานํ วิตกฺกาทีนํ วิตกฺกนาทิวเสน อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานํ เปกฺขนํ, จินฺตนํ วา วิตกฺกาทีนํเยว อาเวณิโก พฺยาปาโร อุปนิชฺฌายนฏฺโฐฯ ‘‘ฐเปตฺวา ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณ สุขทุกฺขเวทนาทฺวย’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘สตฺต ฌานงฺคานี’’ติ วจเนน อฌานงฺคานํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตานํ นิวตฺตนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยทิ เอวํ ‘‘สตฺต ฌานงฺคานี’’ติ เอเตเนว สิทฺเธ ‘‘ฐเปตฺวา สุขทุกฺขเวทนาทฺวย’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ? เวทนาเภเทสุ ปญฺจสุ สุขทุกฺขทฺวยสฺส เอกนฺเตน อฌานงฺคภาวทสฺสนตฺถํ ฌานงฺคฏฺฐาเน นิทฺทิฏฺฐตฺตา, สติปิ วา ฌานงฺคโวหาเร เวทนาเภททฺวยสฺส เอกนฺเตน ฌานปจฺจยตฺตาภาวทสฺสนตฺถํฯ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตานํ ปน ยทิปิ ฌานปจฺจยตฺตาภาโว อตฺถิ, นฌานปจฺจยภาโว ปน นตฺถีติ สพฺพานิปิ สตฺต ฌานงฺคานีติ เอตฺถ คหณํ กตํฯ ตตฺถ ‘‘สพฺพานิปี’’ติ วจนํ สพฺพกุสลาทิเภทสงฺคณฺหนตฺถํ, น ปน สพฺพจิตฺตุปฺปาทคตสงฺคณฺหนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เยสํ ปน ‘‘ฐเปตฺวา ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณ เวทนาตฺตย’’นฺติ ปาโฐ, เตสํ ยถาวุตฺโต วิจาโร จิตฺเตกคฺคตาวเสเนว เวทิตพฺโพฯ

[611] ยโต ตโต วาติ สมฺมา วา มิจฺฉา วาติ อตฺโถฯ ปญฺหาวาเร ปนาติอาทิ ยทิปิ ปจฺจยนิทฺเทเส ตํสมุฏฺฐานคฺคหเณน โส อตฺโถ ญาปิโต เอว, ปญฺหาวาเร ปน สรูเปเนว คหิโตติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอเต ปน ทฺเวปิ…เป.… น ลพฺภนฺติ ‘‘ยถาสงฺขฺย’’นฺติ วจนเสโส เวทิตพฺโพฯ ปฏฺฐานฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ทฺเวปิ ฌานมคฺคปจฺจยา อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

เตนสฺส กถมวิโรโธติ? อธิปฺปายวเสน ฯ อยญฺหิ ตตฺถ อธิปฺปาโย – อเหตุกจิตฺเตสุ เอว ฌานมคฺคปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, น สเหตุกจิตฺเตสูติ สเหตุกจิตฺเตสุ อลาภาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น อเหตุกจิตฺเตสุ ลาภาภาวทสฺสนตฺถนฺติฯ เอวญฺหิ อตฺเถ คยฺหมาเน อเหตุกจิตฺเตสุ กตฺถจิ กสฺสจิ ลาโภ น นิวาริโตติ วิญฺญายติฯ เตน สวิตกฺกาเหตุกจิตฺเตสุ ฌานปจฺจยสฺส สมฺภโว อนุญฺญาโต โหติฯ ตตฺถ หิ เยน อลาเภน ธมฺมสงฺคณิยํ มโนธาตุอาทีนํ สงฺคหสุญฺญตวาเรสุ ฌานํ น อุทฺธฏํ, ตํ อลาภํ สนฺธาย ฌานปจฺจยสฺสปิ อเหตุกจิตฺเตสุ อลาโภ วุตฺโตฯ ยถา หิ สเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ วิตกฺกาทีนํ สหชาเต สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกตฺตคตภาวกรณํ อุปนิชฺฌายนพฺยาปาโร พลวา, น ตถา อเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสูติฯ อิธ ปน ทุพฺพลมฺปิ อุปนิชฺฌายนํ ยทิ กิญฺจิมตฺตมฺปิ อตฺถิ, น เตน อุปการกตา น โหตีติ สวิตกฺกาเหตุกจิตฺเตสุปิ ฌานปจฺจยํ อนุชานนฺเตน ‘‘เอเต ปน ทฺเวปิ ฌานมคฺคปจฺจยา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณาเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตี’’ติ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา) วุตฺตํฯ ปจฺจยกถา นาม สมนฺตปฏฺฐานนิสฺสิตา, น ธมฺมสงฺคณีนิสฺสิตาติฯ

[612] สมํ อวิสมํ, สมฺมา, สห วา ปกาเรหิ ยุตฺตตาย เอกีภาวูปคเมน วิย อุปการกตา สมฺปยุตฺตปจฺจยตาฯ กา ปน สา ปกาเรหิ ยุตฺตตาติ อาห ‘‘เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาเทกนิโรธสงฺขาเตนา’’ติฯ ตตฺถ เย เอกวตฺถุกา, เต สมฺปยุตฺตาติ เอตฺตเก วุจฺจมาเน อวินิพฺโภครูเปสุ เอกํ มหาภูตํ เสสมหาภูตุปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจโย โหติ, เตน ตานิ เอกวตฺถุกานิ, จกฺขาทินิสฺสยภูตานิ วา ภูตานิ เอกํ วตฺถุ เอเตสุ นิสฺสิตนฺติ เอกวตฺถุกานีติ กปฺเปนฺตสฺส เตสํ สมฺปยุตฺตตาปตฺติ สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ เอการมฺมณคฺคหณํฯ เย เอกวตฺถุกา, เอการมฺมณา จ, เต สมฺปยุตฺตาติ เอวมฺปิ จุติอาสนฺนานํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณาทีนํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกุปฺปาทคฺคหณํฯ เย เอกวตฺถุเกการมฺมเณกุปฺปาทา, เต สมฺปยุตฺตาติ กิํ ปน นานานิโรธาปิ เอวํติวิธลกฺขณา โหนฺติ, อุทาหุ เอกนิโรธา เอวาติ วิจารณายํ เอกนิโรธา เอว เอวํลกฺขณา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอกนิโรธา’’ติ วุตฺตํฯ

ปฏิโลมโต วา เอกนิโรธา สมฺปยุตฺตาติ วุจฺจมาเน เอกสฺมิํ ขเณ นิรุชฺฌมานานํ รูปารูปธมฺมานํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ ‘‘เอกุปฺปาทา’’ติ วุตฺตํฯ เอวมฺปิ อวินิพฺโภครูปานํ อตฺถิ เอกุปฺปาเทกนิโรธตาติ เตสมฺปิ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ เอการมฺมณคฺคหณํฯ เย เอการมฺมณา หุตฺวา เอกุปฺปาเทกนิโรธา, เต สมฺปยุตฺตาติ อยญฺจ นโย เอกวตฺถุเกสุ เอว ลพฺภติ, น นานาวตฺถุเกสูติ ทสฺสนตฺถํ เอกวตฺถุกคฺคหณํฯ เย เอกวตฺถุเกการมฺมเณกุปฺปาเทกนิโรธา, เต สมฺปยุตฺตาติ ปญฺจโวการภวาเปกฺขาย เจตํ เอกวตฺถุกคฺคหณํฯ อารุปฺเป ปน วตฺถุเยว นตฺถีติ กุโต เอกวตฺถุกคฺคหณสฺส อวสโรฯ

[613] อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธตาย ยุตฺตานมฺปิ สมานานํ วิปฺปยุตฺตภาเวน วิสํสฏฺฐตาย นานตฺตูปคเมน อุปการกตา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตาฯ อยญฺจ วิปฺปยุตฺตตา น สมฺปยุตฺตปจฺจยตาย วิย อญฺญมญฺญํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมวเสน คเหตพฺพา, อถ โข วิสุํเยวฯ ตตฺถ หิ อรูปธมฺมานํ สมานชาติยตาย สมธุรํ, อิธ รูปารูปธมฺมานํ วิชาติยตาย วิธุรํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยุตฺตานมฺปิ…เป.… วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา’’ติฯ น หิ วตฺถุสหชาตปจฺฉาชาตวเสน อยุตฺตานํ รูปาทีนํ อารมฺมณาทิภาเวน อุปการกานํ วิปฺปยุตฺตานมฺปิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา อตฺถิฯ ยถา หิ ‘‘วตฺถุ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ, ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 1.1.434) วตฺถุนา, สหชาตปจฺฉาชาตวเสน จ ยุตฺตานํ อตฺถิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาโว, น เอวํ อยุตฺตานํ อตฺถีติฯ ยทิ เอวํ รูปานํ รูเปหิ กสฺมา วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น วุตฺโตติ? รูปานํ รูเปหิ สติปิ อวินิพฺโภเค สมฺปโยโค วิย วิปฺปโยโค (ธาตุ. 3) นตฺถีติ น เตสํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติฯ สมฺปยุชฺชมานานญฺหิ อรูปานํ รูเปหิ, รูปานญฺจ เตหิ สิยา สมฺปโยคาสงฺกาติ เตสํ อญฺญมญฺญํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา วุตฺตาฯ รูปานํ ปน รูเปหิ สมฺปโยโค นตฺถีติ น เตสํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา วุตฺตาฯ

รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ, อรูปิโนปิ รูปีนนฺติ เอตฺถ อรูปคฺคหณํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ วเสน เวทิตพฺพํฯ อรูปธมฺเมสุ หิ จตฺตาโร เอว ขนฺธา สหชาตปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ

นิพฺพานํ ปน ยถา อรูปธมฺมานํ สมฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติ, เอวํ รูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติฯ ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ (ธาตุ. 3) หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา อรูปธมฺเมสุ จตุนฺนํ ขนฺธานเมว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตาฯ วุตฺตญฺจ ปญฺหาวาเร ‘‘สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 1.1.434)ฯ รูปิโน ธมฺมาติ เจตํ หทยวตฺถุโน เจว จกฺขาทีนญฺจ วเสน เวทิตพฺพํฯ รูปธมฺเมสุ หิ ฉ วตฺถูนิเยว อรูปกฺขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยฯ รูปายตนาทโย ปน อารมฺมณธมฺมา กิญฺจาปิ วิปฺปยุตฺตธมฺมา, วิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปน น โหนฺติฯ กิํ การณา? สมฺปโยคาสงฺกาภาวโตฯ อรูปกฺขนฺธา หิ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺตีติ สิยา ตตฺถ อาสงฺกา ‘‘กิํ นุ โข อิเม อิเมหิ สมฺปยุตฺตา, อุทาหุ วิปฺปยุตฺตา’’ติ? อารมฺมณธมฺมา ปน วตฺถุสนฺนิสฺสเยน อุปฺปชฺชมานานํ อารมฺมณมตฺตํ โหนฺตีติ นตฺถิ เตสุ สมฺปโยคาสงฺกาติ น เต วิปฺปยุตฺตาฯ สมฺปโยคาสงฺกาสพฺภาวโต วตฺถูนิเยว วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ปญฺหาวาเร ‘‘วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ, จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา’’ติอาทิฯ สฺวายํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย ‘‘สหชาตปจฺฉาชาตโต กุสเลน อพฺยากตํ, ตถา อกุสเลน อพฺยากตํ, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตโต อพฺยากเตน อพฺยากตํ, วตฺถุปุเรชาตโต อพฺยากเตน กุสลํ, ตถา อกุสลนฺติ กุสลมูลเมกํ, อกุสลมูลเมกํ, อพฺยากตมูลานิ ตีณี’’ติ ปญฺจวิโธ เวทิตพฺโพฯ

[614] ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณนาติ ปจฺจุปฺปนฺนสภาเวนฯ เตน ‘‘อตฺถิ เม ปาปกมฺมํ กตํ, อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ (ปุ. ป. จตุกฺกอุทฺเทส 24) จ เอวมาทีสุ วุตฺตํ นิพฺพตฺติตูปลพฺภมานตาลกฺขณํ อตฺถิภาวํ นิวาเรติฯ สติปิ ชนกตฺเต อุปตฺถมฺภกตฺตปฺปธานา อตฺถิภาเวน อุปการกตาติ อาห ‘‘อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติฯ อิทญฺจ อุปตฺถมฺภกตฺตํ วตฺถารมฺมณสหชาตาทีนํ สาธารณํ อตฺถิภาเวน อุปการกตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สตฺตธา มาติกา นิกฺขิตฺตา’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา เอว ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน’’ติอาทินา สหชาตวเสน อตฺถิปจฺจโยทสฺสิโต , ‘‘จกฺขายตน’’นฺติอาทินา ปุเรชาตวเสน, ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสายา’’ติอาทินา สหชาตปุเรชาตวเสนฯ เอวมยํ ปาโฐ สหชาตปุเรชาตอตฺถิปจฺจยวเสเนว อาคโตฯ

อญฺญตฺถ ปน ตโต อญฺญถาปิ อาคโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺหาวาเร ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตํ เตน ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยวเสนาปิ อตฺถิปจฺจยตฺตํ วิภาเวติฯ ปุริมปาเฐ ปน สาวเสสา เทสนา กตาติ เวทิตพฺพํฯ สติ จ เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, เตหิ เอกโต, ปุเรตรํ, ปจฺฉา จ อุปฺปนฺนภาเว สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาวโต อาหาโร, อินฺทฺริยญฺจ สหชาตาทิเภทํ น ลภนฺติ, ตทภาโว จ เตสํ ธมฺมสภาววเสน ทฏฺฐพฺโพฯ สฺวายํ อตฺถิปจฺจโย ‘‘สหชาตโต กุสเลน กุสลํ, สหชาตปจฺฉาชาตโต กุสเลน อพฺยากตํ, สหชาตโต เอว กุสเลน กุสลาพฺยากตนฺติ กุสลมูลา ตโย, ตถา อกุสลมูลาฯ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยโต ปน อพฺยากเตน อพฺยากตํ, วตฺถารมฺมณปุเรชาตโต อพฺยากเตน กุสลํ, ตถา อกุสลํฯ สหชาตปุเรชาตโต กุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ กุสลสฺส, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยโต กุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ อพฺยากตสฺส, สหชาตปุเรชาตโต อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ อกุสลสฺส, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยโต อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ อพฺยากตสฺสา’’ติ เอวํ เตรสวิโธฯ สงฺเขเปน กุสลากุสลวิปากกิริยรูปวเสน ปญฺจวิโธ อตฺถิปจฺจโย, น นิพฺพานํฯ โย หิ อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการโก อตฺถิภาวํ ลภิตฺวา อุปการโก โหติ, โส อตฺถิปจฺจโย โหติฯ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานารมฺมณานํ น อตฺตโน อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการกํ หุตฺวา อตฺถิภาวลาเภน อุปการกํ โหตีติ, อุปฺปาทาทิยุตฺตานํ วา นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺโธ อุปการกภาโว อตฺถิปจฺจยตาติ, น นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจโย โหติฯ

[615] อารมฺมเณ ผุสนาทิวเสน ปวตฺตมานานํ ผสฺสาทีนํ อเนเกสํ สหภาโว นตฺถีติ เอกสฺมิํ ผสฺสาทิสมุทาเย สติ ทุติโย น โหติ, อสติ ปน โหตีติ เตน นตฺถิภาเวน อุปการกตา นตฺถิปจฺจยตา

สติปิ ปุริมตรจิตฺตานํ นตฺถิภาเว น เตน ตานิ นตฺถิภาเวน อุปการกานิ, อนนฺตรเมว ปน อตฺตโน อตฺถิภาเวน ปวตฺติโอกาสํ อลภมานํ นตฺถิภาเวน โอกาสํ ททมานํ วิย อุปการกํ โหตีติ ‘‘ปวตฺติโอกาสทาเนน อุปการกา’’ติ อาหฯ ปฏุปฺปนฺนานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํฯ

‘‘เต เอวา’’ติ เอเตน นตฺถิวิคตปจฺจยานํ ธมฺมโต วิเสสาภาวมาหฯ เอวํ สนฺเตปิ อภาวมตฺเตน อุปการกตา โอกาสทานํ นตฺถิปจฺจยตา, สภาวาวิคเมน อปฺปวตฺตมานานํ สภาววิคเมน อุปการกตา วิคตปจฺจยตาฯ นตฺถิตา จ นิโรธานนฺตรา สุญฺญตา, วิคตตา นิโรธปฺปตฺตตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

อตฺถิปจฺจยธมฺมา เอว จาติ -สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน น เกวลํ นตฺถิวิคตปจฺจยา เอว ธมฺมโต อวิสิฏฺฐา, อถ โข อตฺถิอวิคตปจฺจยาปีติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ยทิปิเม ปจฺจยา ธมฺมโต อวิสิฏฺฐา, ตถาปิ อตฺถิตาย สสภาวตาย อุปการกตา อตฺถิปจฺจยตา, สภาวาวิคเมน นิโรธสฺส อปฺปตฺติยา อุปการกตา อวิคตปจฺจยตาติ ปจฺจยภาววิเสโส ธมฺมาวิเสเสปิ เวทิตพฺโพฯ ธมฺมานญฺหิ สมตฺถตาวิเสสํ สพฺพํ ยาถาวโต อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ภควตา จตุวีสติปจฺจยวิเสสา วุตฺตาติ ธมฺมสฺสามิมฺหิ สทฺธาย ‘‘เอวํ วิเสสา เอเต ธมฺมา’’ติ สุตมยญาณํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺตาภาวนามเยหิ ตทภิสมยาย โยโค กรณีโยฯ

เอตฺถ จ อารมฺมณอนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยปุเรชาตอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา อรูปธมฺมานํเยว, ปจฺฉาชาตปจฺจโย รูปธมฺมานํเยว, อิตเร จุทฺทส รูปารูปธมฺมานํฯ

เหตุอนนฺตรสมนนฺตราเสวนปจฺฉาชาตกมฺมวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา อรูปธมฺมา เอว, ปุเรชาตปจฺจโย รูปเมว, อุภยํ อารมฺมณูปนิสฺสเย ฐเปตฺวา เสสา, เต ทฺเว ปญฺญตฺติสภาวาปิ โหนฺติฯ

อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา อตีตา เอวฯ อารมฺมณารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยา ติกาลิกา, กาลวินิมุตฺตา จฯ กมฺมปจฺจโย อตีตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ทฺวิกาลิโกฯ เสสา ปญฺจทส ปจฺจุปฺปนฺนาวฯ

ตถา อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา, นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย, นตฺถิวิคตปจฺจยา จาติ อิเม ปจฺจยา ชนกา เอว, น อุปตฺถมฺภกาฯ

ปจฺฉาชาตปจฺจโย อุปตฺถมฺภโก เอว, น ชนโก ฯ เสสา ชนกา จ อุปตฺถมฺภกา จาติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขารปทวิตฺถารกถาวณฺณนา

[616] ปจฺจเยสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ทุวิธา ทฺวิปฺปกาเรนฯ อเนกธาติ สตฺตรสธา อารมฺมณปจฺจยาทิวเสนฯ

อภิญฺญาจิตฺเตนาติ เจโตปริยปุพฺเพนิวาสอนาคตํสญาณสงฺขาตาหิ อภิญฺญาหิ สหคตจิตฺเตนฯ สโมหจิตฺตชานนกาเลติ ปเรสํ, อตฺตโน จ สโมหสฺส จิตฺตสฺส ชานนกาเลฯ อวิชฺชาปุพฺพงฺคมา อกุสลปฺปวตฺติโย ยา กาจิ วิปตฺติโย, สพฺพา ตา โมหมูลิกาติ จ อวิชฺชาย อาทีนวทสฺสเนน อวิชฺชาสมติกฺกมตฺถาย วิวฏฺฏาภิปตฺถนายาติ อตฺโถฯ ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ ปุญฺญาภิสงฺขารานํฯ อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตฺตาติ ภวาทีนวปฺปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย สมฺมูฬฺหตฺตาฯ ตาเนว ปุญฺญานีติ ตาเนว ยถาวุตฺตานิ กามาวจรรูปาวจรปุญฺญานิฯ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

ราคาทีนนฺติ ราคทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโทมนสฺสานํฯ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตตฺตา ราคาทีนํ ราคาทิอสฺสาทนกาเลสุ อวิชฺชํ อารพฺภ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ ครุํ กตฺวา อสฺสาทนํ ราคทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาย เอว อวิชฺชาย โยเชตพฺพํฯ อสฺสาทนญฺจ ราโค, ตทวิยุตฺตา จ ทิฏฺฐีติ อสฺสาทนวจเนเนว ยถาวุตฺตํ อวิชฺชํ ครุํ กโรนฺตี ทิฏฺฐิ จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ราคาทีหิ จ ปาฬิยํ สรูปโต วุตฺเตหิ ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารสฺส อวิชฺชารมฺมณาทิตํ ทสฺเสติฯ อนาทีนวทสฺสาวิโนติ ปาณาติปาตาทีสุ น อาทีนวทสฺสิโนฯ อวิชฺชาย อนารมฺมณสฺส, ปฐมชวนสฺส จ อารมฺมณาธิปติอนนฺตราทิปจฺจยวจเนสุ อวุตฺตสฺส, วุตฺตสฺส จ สพฺพสฺส สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ อาหฯ

วุตฺตนเยนาติ สมติกฺกมภวปตฺถนาวเสน ปุญฺญาภิสงฺขาเร วุตฺตนเยนฯ