สภยสฺสาปิ ปิสาจนครสฺส กามคุณสมิทฺธิยา สุขวิปลฺลาสเหตุภาโว วิย อารุปฺปวิปากานํ นิรนฺตรตาย, อนุปลกฺขิยมานอุปฺปาทวยานํ ทีฆสนฺตานตาย อคยฺหมานวิปริณามานํ สงฺขารวิปริณามทุกฺขภูตานมฺปิ นิจฺจาทิวิปลฺลาสเหตุภาโวติ, เตสํ ปิสาจนครสทิสตา, ตทภิมุขคมนสทิสตา จ อาเนญฺชาภิสงฺขารสฺส โยเชตพฺพาฯ

อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, น อภาวโตติ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยภาเว สงฺเขเปน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ วุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน สมตฺเถตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทินา สุตฺตปทํ อาภตํ ฯ ตตฺถ อวิทฺวาติ อวิทฺทสุฯ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย สมนฺนาคโต, อปฺปหีนาวิชฺโชติ อธิปฺปาโยฯ

ปฏฺฐานปจฺจยกถาวณฺณนา

[594] ตาวาติ วตฺตพฺพนฺตราเปกฺโข นิปาโต, เตน ‘‘อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย’’ติ อิทํ ตาว สิทฺธํ, อิทํ ปน อปรํ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘อิทํ ปน วตฺตพฺพ’’นฺติ ยมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ปจฺจยธมฺมา นาม เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, ยถา วา ปจฺจยา โหนฺติ, ตทุภเยสํ พหุภาวโต อเนกธาว ปจฺจยา โหนฺตีติ อวิชฺชายปิ ตํ อาสงฺกนฺโต ปุจฺฉิ ‘‘กตเมสํ สงฺขารานํ กถํ ปจฺจโย โหตี’’ติ, ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย พหู สงฺขารา วุตฺตาฯ อวิชฺชา จ เตสํ ปจฺจโย โหติ, น สพฺเพสํ เอกธาว โหติ, ตสฺมา อิเมสํ สงฺขารานํ เอวํ ปจฺจโย โหตีติ อิทํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ปจฺจยภาเวฯ ยทิปิ ‘‘กตเมสํ สงฺขาราน’’นฺติอาทินา อสาธารณโต ปุจฺฉา อารทฺธา, เอกเทเสน ปน สมุทาโยปลกฺขณเมตนฺติ ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ, อวิชฺชาย วา ปจฺจยภาเว ปุจฺฉิเต ตปฺปสงฺเคน สพฺเพสมฺปิ ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาวํ วิสชฺเชตุกาโม ปจฺจเย ตาว ปาฬินเยเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ จ ภควตา จตุวีสติ ปจฺจยา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ เตสํ วเสน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เหตุ จ โส ปจฺจโย จา’’ติ อิมินา วจเนน เหตุโน, อธิปติปจฺจยาทิภูตสฺส จ คหณํ สิยาติ ตํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติฯ เอวมฺปิ โส เอว โทโส อาปชฺชตีติ ปุน อาห ‘‘เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ