อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขารปทกถาวณฺณนา

[591] อยํ ปนาติ อิทานิ วกฺขมานํฯ ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชา ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.103) สุตฺตนฺเตสุ จตุฏฺฐานิกา อวิชฺชา วุตฺตาติ ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติ วุตฺตํฯ นิกฺเขปกณฺเฑ (ธ. ส. 1106) ปน สุตฺตนฺเตสุ จตูสุ ฐาเนสุ กถิตาย เอว อวิชฺชาย อฏฺฐสุ ฐาเนสุ กิจฺจชาติโต กถิตตฺตา ตทตฺถวณฺณนาวเสน วิภาวนํ กาตุํ ‘‘อภิธมฺมปริยาเยนา’’ติ อารภิตฺวา ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อหาเปตฺวา วิภชิตพฺพํฯ วิภชนญฺหิ อภิธมฺมปริยาโยฯ ‘‘อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณ’’นฺติ อาเนตฺวา ตํ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เสสฏฺฐาเนสูติ ทุกฺขสมุทเยสุ, ปุพฺพนฺตาทีสุ จฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสนาปิฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทิเก ปาเฐฯ สาติ อวิชฺชาฯ อุปฺปนฺนาติ อสมูหตุปฺปนฺนา, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ‘‘ปฏิจฺฉาเทตฺวา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ปฏิจฺฉาทนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาถาวสรสลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตี’’ติ วุตฺตํฯ รสิตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สภาโว รโส, อตฺตโน รโส สรโส, ยาถาโว ยถาภูโต สรโส ยาถาวสรโส, โย ‘‘ปีฬนฏฺโฐ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 2.8) วุตฺโต ทุกฺขสจฺจปฺปเภทา เอว จ ปุพฺพนฺตาทโย, โส เอว ลกฺขิตพฺพตฺตา ยาถาวสรสลกฺขณํฯ ตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ ปจฺจกฺขโต ชานิตุํ น เทติฯ

ตทุภยนฺติ ปุพฺพนฺตญฺเจว อปรนฺตญฺจ อตีตํ, อนาคตญฺจ ขนฺธปญฺจกํฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตภาควนฺตตาย วา ปจฺจุปฺปนฺนทฺธภูโต มชฺฌนฺโต ปุพฺพนฺตาปรนฺโตฯ อยํ อวิชฺชา อิเม สงฺขาราติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ ปจฺจกฺขโต ชานนาการทสฺสนํฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ทุกฺขาทีสุฯ ยทิปิ อวิชฺชา ทุกฺขาทีสุ อารมฺมณกรณวเสนปิ ปวตฺตติ, ยถา ปน นิโรธมคฺเค อารมฺมณํ กาตุํ อสกฺโกนฺตี เต ชานิตุกามสฺส ตปฺปฏิจฺฉาทนวเสน, อนิโรธมคฺเคสุ นิโรธมคฺคคฺคหณการณภาเวน จ ปวตฺตมานา เต ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, เอวํ ทุกฺขาทีสุปีติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปฏิจฺฉาทนวเสเนว อิธาธิปฺเปตา’’ติฯ ทุกฺขาทิวิสโย อนฺธตมกโร, โลภาทีนญฺจ อนฺธตมกรานํ ปจฺจยภูโต อทสฺสนากาโร อญฺญาณํฯ

[592] ปุญฺญาทโยติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยฯ ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน สนฺตานํ อปุญฺญผลโต, ทุกฺขสํกิเลสโต จ โสเธตีติ ปุญฺญํฯ หิตสุขชฺฌาสเยน ปุญฺญํ กโรตีติ ตนฺนิปฺผาทเนน การกสฺส อชฺฌาสยํ ปูเรติ, ปุชฺชภวํ นิพฺพตฺเตตีติ วา ปุญฺญํฯ อิติ ปูรโก, ปุชฺชนิพฺพตฺตโก จ นิรุตฺตินเยน ปุญฺญนฺติ เวทิตพฺโพฯ ปุญฺญญฺจ โส อตฺตโน ผลสฺส อภิสงฺขรณฏฺเฐน อภิสงฺขาโร จาติ ปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ ปุญฺญปฏิปกฺขโต อปุญฺญนฺติ วุตฺตวิปริยาเยน อปุญฺญาภิสงฺขาโร เวทิตพฺโพฯ สมาธิปจฺจนีกานํ อติทูรตาย น อิญฺชติ, อนิญฺชญฺจ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ กาเยน ปวตฺติโต, กายโต วา ปวตฺโต, กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ วจีจิตฺตสงฺขาเรสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ปฐมตฺติโก ปริวีมํสนสุตฺตาทิวเสน คหิโตฯ ตตฺถ หิ ‘‘ปุญฺญํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 2.51) อาคตํฯ ทุติยตฺติโก วิภงฺคสุตฺตวเสนฯ ตตฺถ หิ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ กตเม ตโย? กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร’’ติ (สํ. นิ. 2.28) วุตฺตํฯ

วิตฺถารโต ปนาติอาทิ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ สรูปโต, ปเภทโต จ วิภาวนํฯ ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา, น ทานสีลวเสนาติ ตตฺถ ลพฺภมานํ ปุญฺญกิริยวตฺถุํ ทสฺเสติฯ

เอวญฺจ กตฺวา อรูปาวจรเจตนาปิ ‘‘ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา’’ติ วุตฺตาฯ เย ปน ‘‘ภาวนาวเสเนวา’’ติ อวธารเณน อภิญฺญาเจตนํ นิวตฺเตตีติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ตาสมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยตาย วิย ปุญฺญาภิสงฺขารภาวสฺส จ อิจฺฉิตตฺตาฯ อญฺญถา อภิญฺญาจิตฺตุปฺปาทสฺส ปุญฺญกิริยวตฺถูสุ อสงฺคโห เอว สิยา, น จ ยุตฺตํ ‘‘กุสลญฺจ ปุญฺญกิริยวตฺถุญฺจ น โหตี’’ติฯ ปาณาติปาตาทีติ อาทิ-สทฺเทน น ตทวสิฏฺฐอกุสลกมฺมปถานํเยว คหณํ, อถ โข อนวเสสอกุสลกมฺมสฺสาปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิตเรสุ ปนาติ กายสงฺขาราทีสุฯ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย ปวตฺตมานา อิเมหิ ทฺวาเรหิ ปวตฺตนฺตีติ ทฺวารโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํฯ ‘‘สมวีสติ เจตนา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ยทิ กายวจีวิญฺญตฺติโย สมุฏฺฐาเปนฺติโย กุสลากุสลเจตนา กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโรติ จ วุจฺจนฺติ, เอวํ สนฺเต อภิญฺญาเจตนายปิ กุสลาย ตถา ปวตฺตาย วจีสงฺขารภาโว วตฺตพฺโพติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อภิญฺญาเจตนา’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ กายวจีสงฺขารคฺคหเณ, กายวจีสญฺเจตนาคฺคหเณ วาฯ น คหิตาติ อฏฺฐกถายํ น คหิตา ‘‘อภิญฺญาเจตนา วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย น โหตี’’ติฯ กสฺมา ปน น โหติ, นนุ สาปิ กุสลา, วิปากธมฺมา จาติ? สจฺจเมตํ, อนุปจฺฉินฺนตณฺหาวิชฺชมาเน ปน สนฺตาเน สพฺยาปารปฺปวตฺติยา ตสฺสา กุสลตา, วิปากธมฺมตา จ วุตฺตา, น วิปากุปฺปาทเนนฯ สา ปน วิปากํ อุปฺปาเทนฺตี รูปาวจรเมว อุปฺปาเทยฺยฯ น หิ อญฺญภูมิกํ กมฺมํ อญฺญภูมิกํ วิปากํ อุปฺปาเทตีติฯ อตฺตนา สทิสารมฺมณํ ติฏฺฐานิกเมว จ อุปฺปาเทยฺย จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ รูปาวจรวิปากสฺส กมฺมสทิสารมฺมณสฺเสว วุตฺตตฺตาฯ น จ รูปาวจรวิปาโก ปริตฺตาทิอารมฺมโณ อตฺถิ, อภิญฺญาเจตนา จ ปริตฺตาทิอารมฺมณาว โหติฯ ตสฺมา วิปากํ น อุปฺปาเทตีติ วิญฺญายติฯ กสิเณสุ จ อุปฺปาทิตสฺส จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺส อานิสํสภูตา อภิญฺญาฯ ยถาห ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.244-245; ม. นิ. 1.384-386, 431-433; ปารา. 12)ฯ ตสฺมา สมาธิผลสทิสา สา, น จ ผลํ เทติฯ ทานสีลานิสํสภูโต ตสฺมิํ ภเว ปจฺจยลาโภ วิยาติ สาปิ วิปากํ น อุปฺปาเทตีติฯ

‘‘ยถา จ อภิญฺญาเจตนา, เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ น โหตี’’ติ อิทํ อุทฺธจฺจสหคตธมฺเม วิสุํ อุทฺธริตฺวา ‘‘เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 725) วุตฺตตฺตา วิจาเรตพฺพํฯ สา ปน วิจารณา เหฏฺฐา ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนายํ อกุสลกถายํ วิจาริตา เอวาติ ตตฺถ วิจาริตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อปิเจตฺถ ยเทเก วิภชฺช วทนฺติ, ทสฺสนภาวนานํ อภาเวปิ เยสํ ปุถุชฺชนานํ, เสกฺขานญฺจ ทสฺสนภาวนาหิ ภวิตพฺพํ, เตสํ ตทุปฺปตฺติกาเล เตหิ ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา อกุสลา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, ภาวนาย ปหาตพฺพาติ จ วุจฺจนฺติฯ ปุถุชฺชนานํ ปน ภาวนาย อภาวา ภาวนาย ปหาตพฺพจินฺตา นตฺถิฯ เตน เตสํ ปวตฺตมานา ทสฺสเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยาปิ ภาวนาย ปหาตพฺพาติ น วุจฺจนฺติฯ ยทิ วุจฺเจยฺยุํ, ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกสญฺจิ เกนจิ กทาจิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจโย ภเวยฺยุํ? น จ ปฏฺฐาเน ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตาฯ เสกฺขานํ ปน วิชฺชมานา ภาวนาย ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยาติ ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ เตเนว เสกฺขานํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา อุกฺเขฏิตตฺตา สมุกฺเขฏิตตฺตา อสฺสาทิตพฺพา, อภินนฺทิตพฺพา จ น โหนฺติฯ ปหีนตาย เอว โสมนสฺสเหตุภูตา, อวิกฺเขปเหตุภูตา จ น โทมนสฺสํ, อุทฺธจฺจญฺจ อุปฺปาเทนฺตีติ น เต เตสํ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติภาวํ, ปกตูปนิสฺสยภาวญฺจ คจฺฉนฺติฯ น หิ ปหีเน อุปนิสฺสาย อริโย ราคาทิกิเลเส อุปฺปาเทติฯ

วุตฺตญฺเหตํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน…เป.… ปจฺจาคจฺฉตี’’ติ (มหานิ. 80; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 27)ฯ น จ ปุถุชฺชนานํ ทสฺสเนน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา, อิตเรสํ น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย โหนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ทิฏฺฐิํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ วิจิกิจฺฉํ อารพฺภ วิจิกิจฺฉา , ทิฏฺฐิ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.407) ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ อุทฺธจฺจารมฺมณปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตาฯ เอตฺถ หิ อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

เอวญฺจ กตฺวา อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส ‘‘ทิฏฺฐิํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.415) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตสฺมา ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺพานํ อตีตาทิภาเวน น วตฺตพฺพตฺเตปิ ยาทิสานํ ตาหิ อนุปฺปตฺติธมฺมตา อาปาเทตพฺพา, เตสุ ปุถุชฺชเนสุ วตฺตมานา ทสฺสนํ อเปกฺขิตฺวา เตน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, เสกฺเขสุ วตฺตมานา ภาวนํ อเปกฺขิตฺวา ตาย ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ

เตสุ ภาวนาย ปหาตพฺพา สหายวิรหา วิปากํ น ชนยนฺตีติ ภาวนาย ปหาตพฺพเจตนาย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว น วุตฺโต, อเปกฺขิตพฺพทสฺสนภาวนารหิตานํ ปน ปุถุชฺชเนสุ อุปฺปชฺชมานานํ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ, อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส จ สํโยชนตฺตยตเทกฏฺฐกิเลสานํ อนุปจฺฉินฺนตาย อปริกฺขีณสหายานํ วิปากุปฺปาทนํ น สกฺกา ปฏิเสธิตุนฺติ อุทฺธจฺจสหคตธมฺมานํ วิปาโก วิภงฺเค วุตฺโตฯ ยทิ เอวํ, อเปกฺขิตพฺพทสฺสนภาวนารหิตานํ อกุสลานํ เนวทสฺสเนน-นภาวนายปหาตพฺพตาย นวตฺตพฺพตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, อปฺปหาตพฺพานํ ‘‘เนวทสฺสเนน-นภาวนาย ปหาตพฺพา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 9) วุตฺตตฺตา, อปฺปหาตพฺพวิรุทฺธสภาวตฺตา จ อกุสลานํฯ

เอวมฺปิ เต อิมสฺมิํ ติเก ‘‘นวตฺตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพา อาปชฺชนฺตีติ? นาปชฺชนฺติ, จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ทสฺสิตานํ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตตฺตาฯ ยถา หิ ธมฺมวเสน สพฺเพ สงฺขตธมฺมา สงฺคหิตาติ อุปฺปนฺนตฺติเก กาลวเสน อสงฺคหิตาปิ อตีตา ‘‘นวตฺตพฺพา’’ติ น วุตฺตา จิตฺตุปฺปาทรูปภาเวน คหิเตสุ นวตฺตพฺพสฺส อภาวา, เอวมิธาปิ จิตฺตุปฺปาทภาเวน คหิเตสุ นวตฺตพฺพสฺส อสงฺคหิตสฺส อภาวา นวตฺตพฺพตา นวุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ยตฺถ หิ จิตฺตุปฺปาโท โกจิ นิโยคโต นวตฺตพฺโพ อตฺถิ, ตตฺถ เตสํ จตุตฺโถ โกฏฺฐาโส อตฺถีติ ยถาวุตฺตปเทสุ วิย ตตฺถาปิ ภินฺทิตฺวา ภชาเปตพฺพจิตฺตุปฺปาเท ภินฺทิตฺวา ภชาเปติ ‘‘สิยา นวตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1422)ฯ ตทภาวา อุปฺปนฺนตฺติเก, อิธ จ ตถา น วุตฺตาฯ

อถ วา ยถา สปฺปฏิเฆหิ สมานสภาวตฺตา รูปธาตุยํ ตโย มหาภูตา สปฺปฏิฆาติ วุตฺตาฯ

ยถาห ‘‘อสญฺญสตฺตานํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ทฺเว มหาภูตา, ทฺเว มหาภูเต ปฏิจฺจ เอกํ มหาภูต’’นฺติ , เอวํ ปุถุชฺชนานํ ปวตฺตมานา ภาวนาย ปหาตพฺพสมานสภาวา ภาวนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺเจยฺยุนฺติ? นตฺถิ นวตฺตพฺพตาปสงฺโคฯ เอวญฺจ สติ ปุถุชฺชนานํ ปวตฺตมานาปิ ภาวนาย ปหาตพฺพา สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทโย ปรภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโย, ราโค จ ราคทิฏฺฐีนํ อธิปติปจฺจโยติ อยมตฺโถ ลทฺโธ โหติฯ ยถา ปน อโผฏฺฐพฺพตฺตา รูปธาตุยํ ตโย มหาภูตา น ปรมตฺถโต สปฺปฏิฆา, เอวํ อเปกฺขิตพฺพภาวนารหิตา ปุถุชฺชเนสุ วตฺตมานา สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทโย น ปรมตฺถโต ภาวนาย ปหาตพฺพาติ ภาวนาย ปหาตพฺพานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยตา น วุตฺตาฯ น จ ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตาฯ เย หิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพปจฺจยา กิเลสา, น เต ทสฺสนโต อุทฺธํ ปวตฺตนฺติฯ ทสฺสเนน ปหาตพฺพปจฺจยสฺสปิ ปน อุทฺธจฺจสหคตสฺส สหายเวกลฺลมตฺตเมว ทสฺสเนน กตํ, น ตสฺส โกจิ ภาโว ทสฺสเนน อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโตติ ตสฺส เอกนฺตภาวนายปหาตพฺพตา วุตฺตาฯ ตสฺมา ตสฺส ตาทิสสฺเสว สติ สหาเย วิปากุปฺปาทนวจนํ, อสติ จ วิปากานุปฺปาทนวจนํ น วิรุชฺฌตีติฯ

ตยิทํ สพฺพํ เตสํ อาจริยานํ อโหปุริสิกามตฺตนฺติ อปเรฯ กสฺมา? อุทฺธจฺจสหคตสฺส เอกนฺเตน ภาวนาย ปหาตพฺพตฺตาฯ เอวญฺหิ วุตฺตํ ภควตา ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. 1406)ฯ ยทิ หิ ตํ อิจฺฉิตํ สิยา, ยถา อตีตารมฺมณตฺติเก ‘‘นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี’’ติ (ธ. ส. 1433) วตฺวา วิภชฺช วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ‘‘นิโยคา ภาวนาย ปหาตพฺพา นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺธจฺจสหคโต สิยา ภาวนาย ปหาตพฺโพ, สิยา น วตฺตพฺโพ’’ติ วเทยฺยฯ ยา จ ตํ สมตฺเถนฺเตน ‘‘ยทิ วุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา ยุตฺติ วุตฺตา, สาปิ อยุตฺติฯ กสฺมา? ยสฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพารมฺมณานํ ราคทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจานํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพภาโว เอว อิจฺฉิโตติฯ ยํ ปน อุทฺธจฺจคฺคหเณน ปาฬิยํ อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท วุตฺโตติ วตฺวา ตํ สาเธตุํ อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส อุทฺธจฺจสฺส อนุทฺธรณํ นิพนฺธนํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อนิพนฺธนํ ปฏฺฐาเน สาวเสสปาฐทสฺสนโตฯ

ตถา หิ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, อนาคโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.18.2) เอเตสํ วิภงฺเค เจโตปริยญาณคฺคหณํ กตฺวา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค ลพฺภมานมฺปิ น อุทฺธฏํฯ

ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส วิปากทานํ ปติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพสฺส สหายภาวูปคมนํ วิจาเรตพฺพํฯ กิํ อวิชฺชาทิ วิย ทานสีลาทีนํ อุปฺปตฺติยาเยว วิปากทานสามตฺถิยา ฐานวเสน ทสฺสเนนปหาตพฺพํ ภาวนายปหาตพฺพสฺส สหายภาวํ อุปคจฺฉติ, อุทาหุ กิเลสา วิย กมฺมสฺส ปฏิสนฺธิทานํ ปตีติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ปุริโม ปกฺโข ปหีนทสฺสนปฺปหาตพฺพตฺตา เสกฺขสนฺตาเน ปวตฺติโน ภาวนาปหาตพฺพสฺส กิริยภาโว อาปชฺชติ ปหีนาวิชฺชาตณฺหามาเน สนฺตาเน ปวตฺตทานาทิ วิยฯ อถ ทุติโย, ตสฺสาปิ ทสฺสเนนปหาตพฺพตา อาปชฺชติ อปายคมนียสภาวานติวตฺตนโต, ตสฺมา เหฏฺฐา วิจาริตนเยเนว อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิปากทานํ ปติ ปาฬิยา, อฏฺฐกถาย จ อวิรุชฺฌนวเสเนตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

สาปีติ อุทฺธจฺจเจตนาปิฯ วิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาเวติ สมฺปุณฺณสฺส วิปากวิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาเวฯ ยทิ อปเนตพฺพา, กสฺมา ‘‘สมวีสติ เจตนา’’ติ วุตฺตนฺติ ตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา ปน สพฺพาเปตา โหนฺตี’’ติฯ อภิญฺญาเจตนายปิ ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติฯ ยทิ เอวํ อภิญฺญาเจตนาย สห เอกวีสตีติ วตฺตพฺพํ, น, ตถา อวจนสฺส วุตฺตการณตฺตาฯ ตํ ปน อิตราวจนสฺสาปิ การณนฺติ สมานรูปาย เอกิสฺสา อวจเน ยํ การณํ อเปกฺขิตฺวา เอกา น วุตฺตา, เตน การเณน วุตฺตายปิ อวตฺตพฺพตํ ทสฺเสติฯ อยํ ติโกติ กายสงฺขารตฺติโกฯ ปุริมตฺติกนฺติ ปุญฺญาภิสงฺขารตฺติกํฯ ปวิสตีติ กถํ ปวิสติฯ ปุญฺญาภิสงฺขาโร หิ อฏฺฐกามาวจรเจตนาปเภโท กายทุจฺจริตโต วิรมนฺตสฺส สิยา กายสงฺขาโร, วจีทุจฺจริตโต วิรมนฺตสฺส สิยา วจีสงฺขาโร, มโนทฺวาเร ปน อุปฺปนฺนา เตรสปิ เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ โหติ จิตฺตสงฺขาโร จฯ

อปุญฺญาภิสงฺขาโรปิ กายทุจฺจริตวเสน ปวตฺติยํ สิยา กายสงฺขาโร, วจีทุจฺจริตวเสน ปวตฺติยํ สิยา วจีสงฺขาโร, ทฺเว ทฺวารานิ มุญฺจิตฺวา มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ สิยา จิตฺตสงฺขาโร, อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จาติ เอวํ ทุติยตฺติโก ปุริมตฺติกเมว ปวิสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํเยว วเสน อวิชฺชาย ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ’’ติฯ

[593] อวิชฺชาภาเว ภาวโตติ อวิชฺชาย อตฺถิภาเว สงฺขารานํ ภาวโตฯ น หิ อวิชฺชาย อสติ กทาจิ สงฺขารา สมฺภวนฺติฯ อิทานิ ตํ อวิชฺชาย ภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อญฺญาณํ อปฺปหีนํ โหตี’’ติ อาหฯ เตน มคฺเคน อนิโรโธ อิธ อวิชฺชาย อตฺถิภาโว, น ธรมานตา เอวาติ ทสฺเสติฯ สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา วิภาวิโตเยวฯ ‘‘อวิชฺชาสงฺขาต’’นฺติ จ อิมินา ญาณาภาวาทิํ นิวตฺเตติฯ อยญฺหิ อ-กาโร ‘‘อเหตุกา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา 2) อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติอาทีสุ (จูฬว. 76) ตํโยคนิวตฺติยํ ทิสฺสติฯ อภาโว เหตฺถ ทีปิโตฯ ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 7) ตํสมฺพนฺธิตานิวตฺติยํฯ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺหิ ปจฺจยสมฺพนฺธีติ อปฺปจฺจยุปฺปนฺนตฺตาติ ตํสมฺพนฺธิตา เอตฺถ โชตียติฯ ‘‘อนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 9) ตํสภาวนิวตฺติยํฯ นิทสฺสนญฺหิ ทฏฺฐพฺพตาฯ อถ จกฺขุวิญฺญาณํ นิทสฺสนํ น ปสฺสตีติ ตคฺคเหตพฺพตานิวตฺติยํฯ ตถา ‘‘อนาสวา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 15)ฯ ‘‘อปฺปฏิฆา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา 10), อนารมฺมณา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 55) ตํกิจฺจนิวตฺติยํฯ ‘‘อรูปิโน ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา 11), อเจตสิกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 57) ตพฺภาวนิวตฺติยํฯ ตทญฺญถา หิ เอตฺถ ปกาสียติฯ ‘‘อมนุสฺโส’’ติ (ที. นิ. 2.321) ตพฺภาวมตฺตนิวตฺติยํฯ มนุสฺสตฺตมตฺตํ นตฺถิ, อญฺญํ สมานนฺติ สทิสตา เหตฺถ สูจียติฯ ‘‘อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญ (อ. นิ. 3.13, 27; ปุ. ป. 91, 124), อปุตฺโต’’ติ ตถา สมฺภาวนียคุณนิวตฺติยํฯ ครหา หิ เอตฺถ ญายติฯ ‘‘กจฺจิ โภโต อนามยํ (ชา. 1.15.146; 2.20.129), อนุทรา กญฺญา’’ติ ตทนปฺปภาวนิวตฺติยํฯ ‘‘อนุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 17) ตํสทิสภาวนิวตฺติยํฯ อตีตานญฺหิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา, อุปฺปาทิธมฺมานญฺจ ปจฺจเยกเทสนิพฺพตฺติยา อารทฺธุปฺปาทภาวา, กาลวินิมุตฺตสฺส จ วิชฺชมานตฺตา อุปฺปนฺนานุกูลตา, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ ตพฺพิธุรภาโว เอตฺถ วิญฺญายติฯ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 11) ตทปริโยสานนิวตฺติยํฯ ตนฺนิฏฺฐานญฺเหตฺถ ปกาสียติฯ อิเมสํ ปน อตฺถานํ อสมฺภวโต ปาริเสเสน ยถา กุสลปฏิปกฺขา ธมฺมา อกุสลา, เอวํ วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชาติ กตฺวา ญาณปฏิปกฺโข ธมฺโม อญฺญาณนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สุขสญฺญาย คเหตฺวา ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขตาหิ วิญฺญูหิ ทุกฺขนฺเตฺวว คเหตพฺพํ สํสารทุกฺขํ สุขนฺติ สญฺญาย อภินิวิสิตฺวา, เอเตน ตตฺถ ตณฺหาปวตฺติํ ทสฺเสติฯ อารภตีติ นิพฺพตฺเตติฯ ตณฺหาปริกฺขาเรติ ตณฺหาย ‘‘สุขํ สุภ’’นฺติอาทินา สงฺขเต ปริกฺขเต, อลงฺกเตติ อตฺโถฯ ตณฺหา หิ ทุกฺขสฺส สมุทโยติ อชานนฺโต พาโล ‘‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ขตฺติยมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.442) ปริตสฺสนฺโต กายสงฺขาเร ปริกฺขโรติฯ ตณฺหาปริกฺขาเรติ วา ตณฺหาย ปริวารภูเตฯ ตณฺหาวตฺถุํ หิ จกฺขาทิํ, รูปาทิญฺจ อภิสงฺขริตฺวา ตํสมงฺคีนํ เทนฺตา สงฺขรา ตณฺหาย อุปเนนฺตา ตสฺสา ปริวารา วิย โหนฺตีติฯ คติวิเสเส พฺรหฺมโลกาทิเกฯ อเนกสตปสุพทฺธภิํสโน วาชเปยฺยาทิโก ยญฺโญฯ อมรณตฺถาติ คหิตา ทุกฺกรกิริยา อมรตโปฯ อมโร วา เทโว วา ภเวยฺยํ, เทวญฺญตโร วาติ ปวตฺติตา วตจริยา อมรตโปฯ ทุกฺขตฺตา วา มโร มารโก ตโป อมรตโปฯ ทิฏฺเฐ อทิฏฺฐสทฺโท วิย มเร อมรสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ

ชาติอาทิปปาตทุกฺขชนนโต มรุปฺปปาตสทิสตา ปุญฺญาภิสงฺขารสฺส วุตฺตาฯ ‘‘มหาปริฬาหชนิก’’นฺติ อิมินา อนุทหนฏฺเฐน ติณุกฺกาสทิสตํ ปุญฺญผลสฺส ทสฺเสติฯ อปฺปสฺสาทตญฺจาติ จ-สทฺเทน อธิกุฏฺฏนวินิวิชฺฌนองฺคปจฺจงฺคปลิภญฺชนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตปฺปจฺจยนฺติ ตสฺส วิปริณามทุกฺขสภาวสฺส สุคติผลสฺส ปจฺจยภูตํฯ รมณียภาเวน จ อสฺสาทภาเวน จ คยฺหมานํ ปุญฺญผลํ ทีปสิขามธุลิตฺตสตฺถธาราสทิสํฯ ตทตฺโถ จ ปุญฺญาภิสงฺขาโร ตํนิปาตเลหนสทิโส วุตฺโตฯ ‘‘สุโข อิมิสฺสา ปริพฺพาชิกาย ตรุณาย มุทุกาย โลมสาย พาหาย สมฺผสฺโส’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.469) สุขสญฺญาย อสุภภาวสฺส อสลฺลกฺขเณเนว เอกจฺจกามปริโภโคติ พาโล วิย คูถกีฬนํ, กิเลสาภิภูตตาย โกธารติอภิภูโต อสวโส มริตุกาโม วิย วิสขาทนํ สมฺปติ กิริยาขเณ, อายติํ ผลกฺขเณ จ ชิคุจฺฉนียํ, ทุกฺขญฺจ อปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติฯ โลภสหคตสฺส วา คูถกีฬนสทิสตา, โทสสหคตสฺส วิสขาทนสทิสตา โยเชตพฺพาฯ

สภยสฺสาปิ ปิสาจนครสฺส กามคุณสมิทฺธิยา สุขวิปลฺลาสเหตุภาโว วิย อารุปฺปวิปากานํ นิรนฺตรตาย, อนุปลกฺขิยมานอุปฺปาทวยานํ ทีฆสนฺตานตาย อคยฺหมานวิปริณามานํ สงฺขารวิปริณามทุกฺขภูตานมฺปิ นิจฺจาทิวิปลฺลาสเหตุภาโวติ, เตสํ ปิสาจนครสทิสตา, ตทภิมุขคมนสทิสตา จ อาเนญฺชาภิสงฺขารสฺส โยเชตพฺพาฯ

อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, น อภาวโตติ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยภาเว สงฺเขเปน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ วุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน สมตฺเถตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทินา สุตฺตปทํ อาภตํ ฯ ตตฺถ อวิทฺวาติ อวิทฺทสุฯ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย สมนฺนาคโต, อปฺปหีนาวิชฺโชติ อธิปฺปาโยฯ

ปฏฺฐานปจฺจยกถาวณฺณนา

[594] ตาวาติ วตฺตพฺพนฺตราเปกฺโข นิปาโต, เตน ‘‘อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย’’ติ อิทํ ตาว สิทฺธํ, อิทํ ปน อปรํ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘อิทํ ปน วตฺตพฺพ’’นฺติ ยมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ปจฺจยธมฺมา นาม เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, ยถา วา ปจฺจยา โหนฺติ, ตทุภเยสํ พหุภาวโต อเนกธาว ปจฺจยา โหนฺตีติ อวิชฺชายปิ ตํ อาสงฺกนฺโต ปุจฺฉิ ‘‘กตเมสํ สงฺขารานํ กถํ ปจฺจโย โหตี’’ติ, ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย พหู สงฺขารา วุตฺตาฯ อวิชฺชา จ เตสํ ปจฺจโย โหติ, น สพฺเพสํ เอกธาว โหติ, ตสฺมา อิเมสํ สงฺขารานํ เอวํ ปจฺจโย โหตีติ อิทํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ปจฺจยภาเวฯ ยทิปิ ‘‘กตเมสํ สงฺขาราน’’นฺติอาทินา อสาธารณโต ปุจฺฉา อารทฺธา, เอกเทเสน ปน สมุทาโยปลกฺขณเมตนฺติ ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ, อวิชฺชาย วา ปจฺจยภาเว ปุจฺฉิเต ตปฺปสงฺเคน สพฺเพสมฺปิ ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาวํ วิสชฺเชตุกาโม ปจฺจเย ตาว ปาฬินเยเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ จ ภควตา จตุวีสติ ปจฺจยา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ เตสํ วเสน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เหตุ จ โส ปจฺจโย จา’’ติ อิมินา วจเนน เหตุโน, อธิปติปจฺจยาทิภูตสฺส จ คหณํ สิยาติ ตํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติฯ เอวมฺปิ โส เอว โทโส อาปชฺชตีติ ปุน อาห ‘‘เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ