อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขารปทกถาวณฺณนา

[591] อยํ ปนาติ อิทานิ วกฺขมานํฯ ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชา ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.103) สุตฺตนฺเตสุ จตุฏฺฐานิกา อวิชฺชา วุตฺตาติ ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติ วุตฺตํฯ นิกฺเขปกณฺเฑ (ธ. ส. 1106) ปน สุตฺตนฺเตสุ จตูสุ ฐาเนสุ กถิตาย เอว อวิชฺชาย อฏฺฐสุ ฐาเนสุ กิจฺจชาติโต กถิตตฺตา ตทตฺถวณฺณนาวเสน วิภาวนํ กาตุํ ‘‘อภิธมฺมปริยาเยนา’’ติ อารภิตฺวา ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อหาเปตฺวา วิภชิตพฺพํฯ วิภชนญฺหิ อภิธมฺมปริยาโยฯ ‘‘อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณ’’นฺติ อาเนตฺวา ตํ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เสสฏฺฐาเนสูติ ทุกฺขสมุทเยสุ, ปุพฺพนฺตาทีสุ จฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสนาปิฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทิเก ปาเฐฯ สาติ อวิชฺชาฯ อุปฺปนฺนาติ อสมูหตุปฺปนฺนา, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ‘‘ปฏิจฺฉาเทตฺวา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ปฏิจฺฉาทนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาถาวสรสลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตี’’ติ วุตฺตํฯ รสิตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สภาโว รโส, อตฺตโน รโส สรโส, ยาถาโว ยถาภูโต สรโส ยาถาวสรโส, โย ‘‘ปีฬนฏฺโฐ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 2.8) วุตฺโต ทุกฺขสจฺจปฺปเภทา เอว จ ปุพฺพนฺตาทโย, โส เอว ลกฺขิตพฺพตฺตา ยาถาวสรสลกฺขณํฯ ตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ ปจฺจกฺขโต ชานิตุํ น เทติฯ

ตทุภยนฺติ ปุพฺพนฺตญฺเจว อปรนฺตญฺจ อตีตํ, อนาคตญฺจ ขนฺธปญฺจกํฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตภาควนฺตตาย วา ปจฺจุปฺปนฺนทฺธภูโต มชฺฌนฺโต ปุพฺพนฺตาปรนฺโตฯ อยํ อวิชฺชา อิเม สงฺขาราติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ ปจฺจกฺขโต ชานนาการทสฺสนํฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ทุกฺขาทีสุฯ ยทิปิ อวิชฺชา ทุกฺขาทีสุ อารมฺมณกรณวเสนปิ ปวตฺตติ, ยถา ปน นิโรธมคฺเค อารมฺมณํ กาตุํ อสกฺโกนฺตี เต ชานิตุกามสฺส ตปฺปฏิจฺฉาทนวเสน, อนิโรธมคฺเคสุ นิโรธมคฺคคฺคหณการณภาเวน จ ปวตฺตมานา เต ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, เอวํ ทุกฺขาทีสุปีติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปฏิจฺฉาทนวเสเนว อิธาธิปฺเปตา’’ติฯ ทุกฺขาทิวิสโย อนฺธตมกโร, โลภาทีนญฺจ อนฺธตมกรานํ ปจฺจยภูโต อทสฺสนากาโร อญฺญาณํฯ

[592] ปุญฺญาทโยติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยฯ ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน สนฺตานํ อปุญฺญผลโต, ทุกฺขสํกิเลสโต จ โสเธตีติ ปุญฺญํฯ หิตสุขชฺฌาสเยน ปุญฺญํ กโรตีติ ตนฺนิปฺผาทเนน การกสฺส อชฺฌาสยํ ปูเรติ, ปุชฺชภวํ นิพฺพตฺเตตีติ วา ปุญฺญํฯ อิติ ปูรโก, ปุชฺชนิพฺพตฺตโก จ นิรุตฺตินเยน ปุญฺญนฺติ เวทิตพฺโพฯ ปุญฺญญฺจ โส อตฺตโน ผลสฺส อภิสงฺขรณฏฺเฐน อภิสงฺขาโร จาติ ปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ ปุญฺญปฏิปกฺขโต อปุญฺญนฺติ วุตฺตวิปริยาเยน อปุญฺญาภิสงฺขาโร เวทิตพฺโพฯ สมาธิปจฺจนีกานํ อติทูรตาย น อิญฺชติ, อนิญฺชญฺจ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ กาเยน ปวตฺติโต, กายโต วา ปวตฺโต, กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ วจีจิตฺตสงฺขาเรสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ปฐมตฺติโก ปริวีมํสนสุตฺตาทิวเสน คหิโตฯ ตตฺถ หิ ‘‘ปุญฺญํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 2.51) อาคตํฯ ทุติยตฺติโก วิภงฺคสุตฺตวเสนฯ ตตฺถ หิ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ กตเม ตโย? กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร’’ติ (สํ. นิ. 2.28) วุตฺตํฯ

วิตฺถารโต ปนาติอาทิ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ สรูปโต, ปเภทโต จ วิภาวนํฯ ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา, น ทานสีลวเสนาติ ตตฺถ ลพฺภมานํ ปุญฺญกิริยวตฺถุํ ทสฺเสติฯ