17. ปญฺญาภูมินิทฺเทสวณฺณนา

ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา

[570] อิมิสฺสา ปญฺญายาติ อิมิสฺสา ยถาธิคตาย วิปสฺสนายฯ ภูมิภูเตสูติ ปวตฺติฏฺฐานภูเตสุฯ กามญฺจายํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนสมญฺญา ปิตาปุตฺตสมญฺญา วิย อเปกฺขาสิทฺธา, เหตุผลธมฺเมสุ ปน ยถากฺกมํ ววตฺถิตาวาติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เจวา’’ติอาทินา วิภชฺช วุตฺตํฯ อาทิสทฺเทนาติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา’’ติ เอตฺถ วุตฺตอาทิสทฺเทนฯ อวเสสา โหนฺติ, สํวณฺณนาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘เตสํ วณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต’’ติฯ

อวิชฺชาทโย ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, น สมุปฺปตฺติมตฺตํฯ สฺวายมตฺโถ อิมินา สุตฺตปเทน เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิํ วตฺวา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเน ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ชรามรณาทโย ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กสฺมา ปเนตฺถ อนุโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทธมฺมา ทสฺสิตา, ปฏิโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมาติ? ยโต เต ปจฺจยโต อุปฺปนฺนา, ตสฺส สมนนฺตรทสฺสนตฺถํฯ

น นิจฺจํ น สสฺสตนฺติ อนิจฺจํฯ สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํฯ ปฏิจฺจ ปจฺจยารหํ ปจฺจยํ นิสฺสาย สหิตเมว อุปฺปนฺนนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํฯ ขยนสภาวํ ขยธมฺมํฯ วยนสภาวํ วยธมฺมํฯ วิรชฺชนสภาวํ ปลุชฺชนสภาวํ วิราคธมฺมํฯ นิรุชฺฌนสภาวํ นิโรธธมฺมํฯ เสสํ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

[571] เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ สุตฺตปเทสุฯ สงฺเขโปติ อตฺถสงฺเขโปฯ

ชาติปจฺจยาติ ชาติสงฺขาตา ปจฺจยาฯ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ ฐิตาว สา ธาตูติ ยายํ ชรามรณสฺส อิทปฺปจฺจยตา ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ, เอสา ธาตุ เอส สภาโวฯ สา ตถาคตานํ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ, อุทฺธญฺจ อวิญฺญายมาโน, มชฺเฌ จ วิญฺญายมาโน, น ตถาคเตหิ อุปฺปาทิโต, อถ โข สมฺภวนฺตสฺส ชรามรณสฺส สพฺพกาลํ ชาติปจฺจยโต สมฺภโวติ ฐิตา เอวฯ