เอกวิธาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

[568] ปวตฺติภาวโตติ สํสารสฺส ปวตฺติภาวโตฯ จตุอาหารเภทโตติ จตุอาหารปฺปจฺจยวิเสสโตฯ เอเตน จตฺตาโร กพฬีการาทิอาหารวิเสเส, อชฺโฌหรณียวตฺถุ, สฬายตน, อวิชฺชา, อภิสงฺขารสงฺขาเต ตปฺปจฺจยภูตธมฺมวิเสเส จ สงฺคณฺหาติ , โอชฏฺฐมกรูป, เวทนา, ปฏิสนฺธิวิญฺญาณ, นามรูปสงฺขาเต ตนฺนิพฺพตฺตธมฺมวิเสเส จฯ

ปวตฺตกภาวโต ปวตฺติทุกฺขสฺสฯ รูปาภินนฺทนาทิเภโท รูปกฺขนฺธาทิอภินนฺทนเภโท, รูปารมฺมณาทิวเสนาปีติ วทนฺติฯ รูปตณฺหาทีนํ ปจฺเจกํ อเนกเภทตฺตา ฉ ตณฺหากายา, เตสํ เภทโตฯ

อุปาทาเนหิ อุปาทียตีติ อุปาทิ, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํฯ ตนฺนิสฺสรณภูตํ นิพฺพานํ, ตสฺส วูปสโม ตํสนฺตีติ กตฺวา ตสฺส ยาว ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, ตาว เสสตํ, ตโต ปรํ อนวเสสตญฺจ อุปาทาย สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, นิรุปาทิเสสนิพฺพานธาตูติ ทฺวิธา โวหรียติฯ ยถา จายํ เภโท โวหารโต, เอวมิตเรปีติ เต กติปเย ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺญถา เอกสฺส สโต นิพฺพานสฺส กุโต เภโทติฯ

สมถวิปสฺสนาเภทโตติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปา วิปสฺสนา, อิตเร สมถาติ วทนฺติฯ สีลมฺปิ หิ สมถสฺส อุปการกตฺตา สมถคฺคหเณน คยฺหตีติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ยานทฺวยสฺส วเสน ลทฺโธ มคฺโค สมโถ วิปสฺสนาติ อาคมนวเสน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อยนฺติ อริยมคฺโคฯ สปฺปเทสตฺตาติ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอกเทสตฺตาติ อตฺโถฯ เอกเทโส หิ ปทิสฺสติ อวยวภาเวน อปทิสียตีติ ปเทโส, อตฺตโน สมุทายํ ปติ สห ปเทเสนาติ สปฺปเทโสติ วุจฺจติ ยถา ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 9), สีลกฺขนฺธาทโย จ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรสีลาทิสงฺคาหกา, อริยมคฺโค โลกุตฺตโร เอวาติ ตเทกเทโส โหติฯ

สชาติโตติ สมานชาติโต, วจีทุจฺจริตวิรติอาทิเภเทสุ สมานาย สีลชาติยาติ อตฺโถฯ

โอนตสหาโย วิย วายาโม ปคฺคหกิจฺจสามญฺญโตฯ อํสกูฏํ ทตฺวา ฐิตสหาโย วิย สติ อปิลาปนวเสน นิจฺจลภาวกรณสามญฺญโตฯ สชาติโตติ สวิตกฺกสวิจาราทิเภเทสุ สมานาย สมาธิชาติยาติ อตฺโถฯ กิริยโตติ สมาธิอนุรูปกิริยโตฯ

ตโต เอว หิ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา สมาธินิมิตฺตา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา สมาธิปริกฺขารา’’ติ (ม. นิ. 1.46) สติวายามานํ สมาธิสฺส นิมิตฺตปริกฺขารภาโว วุตฺโตฯ

อาโกเฏนฺเตน วิยาติ ‘‘อนิจฺจํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปญฺญากิจฺจสทิเสน กิจฺเจน สมนฺตโต โกเฏนฺเตน วิย, ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐนา’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.48) ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ อาทาย อูหิตฺวา ทินฺนเมว ปญฺญา ปฏิวิชฺฌติฯ ทฺวินฺนํ สมานกาลตฺเตปิ ปจฺจยภาเวน สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ปุริมกาลสฺส วิย นิทฺเทโส กโตฯ สชาติโตติ ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.8) สมานาย ปญฺญาชาติยาฯ กิริยโตติ เอตฺถ ปญฺญาสทิสํ กิจฺจํ ‘‘กิริยา’’ติ วุตฺตํ, ปุพฺเพ ปน สมาธิอุปการกํ ตทนุรูปกิจฺจนฺติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ

‘‘สพฺพํ , ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.46) วจนโต จตฺตาริปิ อภิมุขํ ปจฺจกฺขโต ญาตพฺพานิ, อภิวิสิฏฺเฐน วา ญาเณน ญาตพฺพานีติ อภิญฺเญยฺยานิฯ

[569] อญฺญมญฺญํ สภาคานีติ อญฺญมญฺญสมานภาคานิ, สทิสรูปานีติ อตฺโถฯ

ทุรภิสมฺภวตรนฺติ อภิสมฺภวิตุํ สาเธตุํ อสกฺกุเณยฺยตรํ, สตฺติวิฆาเตน ทุรธิคมนฺติ อตฺโถฯ อสนนฺติ กณฺฑํฯ อติปาเตยฺยาติ ขิเปยฺยฯ โกฏิยาติ กณฺฑสฺส โกฏิยา วาลคฺเคนฯ โกฏินฺติ วาลสฺเสว โกฏิํฯ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ ปฏิมุขภาเวน วิชฺเฌยฺยฯ

พาธกปภวสนฺตินิยฺยานลกฺขเณหิ ววตฺถานํ สลกฺขณววตฺถานํฯ ทุรวคาหตฺเถน คมฺภีรตฺตาติ โอฬาริกา ทุกฺขสมุทยาฯ ติรจฺฉานคตานมฺปิ หิ ทุกฺขํ, อาหาราทีสุ จ อภิลาโส ปากโฏฯ ปีฬนาทิอายูหนาทิวเสน ปน ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อิทมสฺส การณ’’นฺติ ยาถาวโต โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา คมฺภีราฯ สณฺหสุขุมธมฺมตฺตา นิโรธมคฺคา สภาวโต เอว คมฺภีรฏฺเฐน ทุรวคาหาฯ เตเนว อุปฺปนฺเน มคฺเค นตฺถิ นิโรธมคฺคานํ อนวคาโหติฯ นิพฺพานมฺปิ มคฺเคน อธิคนฺตพฺพตฺตา ตสฺส ผลนฺติ อปทิสียตีติ อาห ‘‘ผลาปเทสโต’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 719)ฯ

มคฺโคปิ นิโรธสฺส สมฺปาปกภาวโต ‘‘เหตู’’ติ อปทิสียตีติ อาห ‘‘เหตุอปเทสโต’’ติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 719)ฯ

อิติ เอวํ ปกาเรหีติ อิติ วิชญฺญาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อิติสทฺเทน วิชานนกฺกมํ ทสฺเสติฯ เอวํ ปกาเรหีติ เอวํ-สทฺเทน วิชานนการณภูเตน เอวฯ

สภาควิสภาคโตวินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ โสฬสมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

17. ปญฺญาภูมินิทฺเทสวณฺณนา

ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา

[570] อิมิสฺสา ปญฺญายาติ อิมิสฺสา ยถาธิคตาย วิปสฺสนายฯ ภูมิภูเตสูติ ปวตฺติฏฺฐานภูเตสุฯ กามญฺจายํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนสมญฺญา ปิตาปุตฺตสมญฺญา วิย อเปกฺขาสิทฺธา, เหตุผลธมฺเมสุ ปน ยถากฺกมํ ววตฺถิตาวาติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เจวา’’ติอาทินา วิภชฺช วุตฺตํฯ อาทิสทฺเทนาติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา’’ติ เอตฺถ วุตฺตอาทิสทฺเทนฯ อวเสสา โหนฺติ, สํวณฺณนาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘เตสํ วณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต’’ติฯ

อวิชฺชาทโย ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, น สมุปฺปตฺติมตฺตํฯ สฺวายมตฺโถ อิมินา สุตฺตปเทน เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิํ วตฺวา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเน ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ชรามรณาทโย ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กสฺมา ปเนตฺถ อนุโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทธมฺมา ทสฺสิตา, ปฏิโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมาติ? ยโต เต ปจฺจยโต อุปฺปนฺนา, ตสฺส สมนนฺตรทสฺสนตฺถํฯ

น นิจฺจํ น สสฺสตนฺติ อนิจฺจํฯ สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํฯ ปฏิจฺจ ปจฺจยารหํ ปจฺจยํ นิสฺสาย สหิตเมว อุปฺปนฺนนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํฯ ขยนสภาวํ ขยธมฺมํฯ วยนสภาวํ วยธมฺมํฯ วิรชฺชนสภาวํ ปลุชฺชนสภาวํ วิราคธมฺมํฯ นิรุชฺฌนสภาวํ นิโรธธมฺมํฯ เสสํ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

[571] เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ สุตฺตปเทสุฯ สงฺเขโปติ อตฺถสงฺเขโปฯ

ชาติปจฺจยาติ ชาติสงฺขาตา ปจฺจยาฯ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ ฐิตาว สา ธาตูติ ยายํ ชรามรณสฺส อิทปฺปจฺจยตา ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ, เอสา ธาตุ เอส สภาโวฯ สา ตถาคตานํ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ, อุทฺธญฺจ อวิญฺญายมาโน, มชฺเฌ จ วิญฺญายมาโน, น ตถาคเตหิ อุปฺปาทิโต, อถ โข สมฺภวนฺตสฺส ชรามรณสฺส สพฺพกาลํ ชาติปจฺจยโต สมฺภโวติ ฐิตา เอวฯ