มคฺคนิทฺเทสกถาวณฺณนา

[562] อฏฺฐ ธมฺมาติ ‘‘กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ อารภิตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทินา ปาฬิยํ (วิภ. 205) ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส อาคตา, ตเมว จ ปาฬิํ อาเนตฺวา อุทฺเทสวเสน อิธ จ วุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ ธมฺมา อตฺถโต ปกาสิตา, น มคฺคสจฺจนิทฺเทสวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ อตฺถโต ปกาสิตา, กิมตฺถิยํ ปน อิธ กถนนฺติ อาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เอกกฺขเณ ปวตฺตมานาน’’นฺติ อิทํ โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ วิรติโย นานากฺขณิกา เอว โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เสสมคฺคธมฺมา ปน ตตฺถาปิ เอกชฺฌํ อุปฺปชฺชนฺติเยวฯ วิเสสาวโพธนตฺถนฺติ ปฏิปกฺขสมุคฺฆาตาทิปวตฺติอาการวิเสสสฺส อวโพธนตฺถํฯ วิตฺถารโต มคฺคกถา ปรโต อาวิ ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘สงฺเขปโต’’ติฯ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺสาติ ยถา จตุสจฺจาภิสมโย โหติ, เอวํ สพฺพโส ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปริปูรณวเสน ปฏิปนฺนสฺสฯ อริยมคฺคสงฺขาตสฺส โยคสฺส สพฺภาวโต โยคิโนฯ กามํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาเต ตเทกฏฺฐกิเลสานํ เลโสปิ นาวสิสฺสติ, วิชฺชาย ปน อวิชฺชา อุชุวิปจฺจนีกธมฺโมติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตก’’นฺติ วุตฺตํฯ ปรโต มิจฺฉาสงฺกปฺปาทิคฺคหเณปิ เอเสว นโยฯ ธาตุปฺปกาสนรสาติ ปรมตฺถปกาสนรสา, จตุสจฺจวิภาวนกิจฺจาติ อตฺโถฯ มคฺคธมฺมานํ ปฏิปกฺขวิธมนากาโร สาติสยํ ปากโฏ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกตํ สมฺมาทิฏฺฐิยา วตฺวาปิ อวิชฺชนฺธการวิทฺธํสนปจฺจุปฏฺฐานตา วุตฺตาฯ

ตถา สมฺปนฺนทิฏฺฐิโนติ ยถา อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาโต โหติ, ตถา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺปนฺนทิฏฺฐิโนฯ เอวญฺหิ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโนติ อิมมตฺถํ ตถา-สทฺโท อุปสํหรติฯ นิพฺพานารมฺมณตา ปน ตํสมฺปยุตฺตวจเนเนว โพธิตาฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปนิฆาตกนฺติ กามสงฺกปฺปาทิมิจฺฉาสงฺกปฺปสมุจฺเฉทกํฯ อปฺปนารโสติ นิพฺพานารมฺมเณ มคฺคจิตฺตสฺส สมุปฺปาทวเสน ปวตฺตนโต อปฺปนากิจฺโจฯ

ตถา ปสฺสโต วิตกฺกยโต จาติ วุตฺตปฺปการาย สมฺมาทิฏฺฐิยา ปสฺสโต, นิพฺพานารมฺมเณ จ สมฺมาสงฺกปฺเปน จิตฺตํ อภินิโรปยโตฯ วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกาติ จตุพฺพิธสฺสปิ วจีทุจฺจริตสฺส สมุจฺเฉทิกาฯ มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต สินิทฺธภาเวน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจาติ อาห ‘‘สา ปริคฺคหลกฺขณา’’ติฯ กายิกกิริยา กิญฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, สยญฺจ สมุฏฺฐหนํ ฆฏนํ โหตีติ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติปิ สมุฏฺฐานสภาวา วุตฺตาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺฐาปนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิยฯ

อสฺสาติ โยคิโนฯ ตสฺมิํ สติ วิสุชฺฌนโต วิสุทฺธิภูตาฯ

ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา สุทฺธิ โวทานํ, อาชีวสฺเสว วา ชีวิตินฺทฺริยวุตฺติยา ฯ ญายาชีวสฺส อพุทฺธปฏิกุฏฺฐาย สมฺมาชีวิกาย ปวตฺติเหตุตาย ญายาชีวปวตฺติรโสฯ อิมสฺส หิ ปวตฺติโต ปฏฺฐาย มิจฺฉาชีโว น ปวตฺตตีติฯ

สพฺพากุสลวิทฺธํสโกปิ สมฺมาวายาโม อุชุปฏิปกฺขทสฺสนวเสน โกสชฺชสมุจฺเฉทโก วุตฺโตฯ สํกิเลสปกฺขโตปิ ตสฺส ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโหฯ กายาทีสุ สุภาทิอาการุปธารณวเสน ปวตฺตา สุภสญฺญาทิปุพฺพงฺคมา อกุสลกฺขนฺธา มิจฺฉาสติ, ตสฺสา วิทฺธํสโน มิจฺฉาสติวินิทฺธุนโนฯ อสมฺโมโสติ สมฺโมสวิทฺธํสนโต ตปฺปฏิปกฺโขฯ อารมฺมณสฺส ยถาสภาวสลฺลกฺขณํ อุปฏฺฐานํฯ ‘‘อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา’’ติ, ‘‘สตารกฺเขน เจตสา’’ติ (ที. นิ. 3.348) จ วจนโต วิเสสโต สติ กุสลจิตฺตสฺส อารกฺขาติ อาห ‘‘สติยา สํรกฺขิยมานจิตฺตสฺสา’’ติฯ

[563] สจฺจญาณสฺสาติ สจฺจานิ อารพฺภ ปวตฺตนกญาณสฺส, น ปฏิเวธญาณํ วิย สกิเทว พุชฺฌติ, อถ โข ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต อนุ อนุ โพโธ อนุโพโธ, อนุสฺสวาการปริวิตกฺกทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติอนุคโต วา โพโธ อนุโพโธ, ตเทว ญาณนฺติ อนุโพธญาณํฯ น หิ ตํ ปจฺจกฺขโต พุชฺฌติ, อนุสฺสวาทิวเสน ปน กปฺปนมุเขน พุชฺฌติฯ กิจฺจโตติ ปริชานนาทิโตฯ ตํกิจฺจกรเณเนว หิ ปริญฺเญยฺยาทีนิ วิย ตานิปิ ตสฺส ปากฏานิ โหนฺติฯ วิวฏฺฏานุปสฺสนาย หิ สงฺขาเรหิ ปติลียมานมานสสฺส อุปฺปชฺชมานํ มคฺคญาณํ วิสงฺขารํ ทุกฺขนิสฺสรณํ อารมฺมณํ กตฺวา ทุกฺขํ ปริจฺฉินฺทติ, ทุกฺขคตญฺจ ตณฺหํ ปชหติ, นิโรธญฺจ สจฺฉิกโรติ ผุสติฯ อาทิจฺโจ วิย ปภาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีหิ สห สมุปฺปนฺนํ ตํ มคฺคํ ภาเวติ, น จ สงฺขาเร อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตมาเนน ญาเณน เอตํ สพฺพํ กาตุํ สกฺกา นิมิตฺตปวตฺเตหิ อวุฏฺฐิตตฺตาฯ ตสฺมา เอตานิ กิจฺจานิ กโรนฺตํ ตํ ญาณํ ทุกฺขาทีนิ วิภาเวติ ตตฺถ สมฺโมหนิวตฺตเนนาติ ‘‘จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ, เอกปฏิเวเธนาติ อธิปฺปาโยฯ

ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตีติ กาลนฺตรทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจ? น, ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1100) เอกทสฺสิโน อญฺญตฺตยทสฺสิตาวิจารณายํ ตํสาธนตฺถํ อายสฺมตา ควมฺปติตฺเถเรน อิมสฺส สุตฺตสฺส อานีตตฺตา, ปจฺเจกญฺจ สจฺเจสุ ทิสฺสมาเนสุ อญฺญตฺตยทสฺสนสฺส โยชิตตฺตาฯ อญฺญถา อนุปุพฺพาภิสมเย ปุริมทิฏฺฐสฺส ปจฺฉา อทสฺสนโต สมุทยาทิทสฺสิโน ทุกฺขาทิทสฺสิตา น โยเชตพฺพา สิยาฯ โยชิตา จ สา ‘‘โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ, ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1100)ฯ โลกิยํ สจฺจญาณํฯ ตตฺถ โลกิยญาเณฯ ปริยุฏฺฐานสงฺขาโต อภิภโว ปริยุฏฺฐานาภิภโว, ตสฺส วเสนฯ สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตทสฺสนโต สกฺกายทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานํ นิวตฺเตติฯ ‘‘โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา, สา น โหตี’’ติ (สํ. นิ. 2.15) วจนโต สมุทยทสฺสนํ เหตุผลปพนฺธาวิจฺเฉททสฺสนโต ปริยุฏฺฐานาภิภววเสน ปวตฺตมานํ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ นิวตฺเตติฯ ‘‘โลกนิโรธํ โข…เป.… ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา, สา น โหตี’’ติ (สํ. นิ. 2.15) วจนโต นิโรธทสฺสนํ เหตุนิโรธา ผลนิโรธทสฺสนโต สสฺสตทิฏฺฐิํ นิวตฺเตติฯ อตฺตการสฺส ปจฺจกฺขทสฺสนโต มคฺคทสฺสนํ ‘‘นตฺถิ อตฺตกาเร, นตฺถิ ปรกาเร, นตฺถิ ปุริสกาเร’’ติอาทิกํ (ที. นิ. 1.168) อกิริยทิฏฺฐิํ ปชหติฯ ‘‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย, อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, นตฺถิ เหตุ…เป.… วิสุทฺธิยา, อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติอาทิกา (ที. นิ. 1.168; ม. นิ. 2.101, 227; สํ. นิ. 3.212) อเหตุกทิฏฺฐิ จ อิธ อกิริยาทิฏฺฐิคฺคหเณเนว คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ สาปิ หิ วิสุทฺธิมคฺคทสฺสเนน ปหียตีติฯ ทุกฺเข ญาณํ สมุทยผลสฺส ทุกฺขสฺส อทฺธุวาทิภาวํ ปสฺสตีติ ผเล วิปฺปฏิปตฺติํ นิวตฺเตติฯ

อิสฺสโร โลกํ ปวตฺเตติ สชฺเชติ นิวตฺเตติ สํหรตีติ อิสฺสรการณิโน วทนฺติฯ ปธานโต โลโก อาวิ ภวติ, ตตฺเถว จ ปติลียตีติ ปธานการณิโนฯ

‘‘กาโล กโรติ ภูตานิ, กาโล สํหรตี ปชา;

กาโล สุตฺเต ชาครติ, กาโล หิ ทุรติกฺกโม’’ติฯ –

กาลวาทิโนฯ กณฺฏกสฺส ติขิณภาโว วิย, กปิฏฺฐผลาทีนํ ปริมณฺฑลตา วิย, มิคปกฺขิสรีสปาทีนํ วิจิตฺตตา วิย จ สภาเวเนว โลโก สมฺโภติ, วิโภติ จาติ สภาววาทิโนฯ

อาทิ-สทฺเทน อณูหิ โลโก ปวตฺตติ, สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตุ, โลโก นิยโต อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิสทิโส, น เอตฺถ กสฺสจิ ปุริสกาโรติ นิยติวาทิโนฯ

‘‘ยทิจฺฉาย ปวตฺตนฺติ, ยทิจฺฉาย นิวตฺตเร;

ยทิจฺฉาย สุขํ ทุกฺขํ, ตสฺมา ยาทิจฺฉกี ปชา’’ติฯ –

ยทิจฺฉาวาทิโน, เย อธิจฺจสมุปฺปตฺติวาทิโนติ จ วุจฺจนฺติฯ เอวมาทิอการณวาทสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ รามุทกอาฬาราทีนํ วิย, อรูปโลเก นิคณฺฐานํ วิย จ โลกถูปิกายํ อปวคฺโค โมกฺโขติ คหณํ อปวคฺคคาโหฯ อาทิ-สทฺเทน ปธานสฺส อปฺปวตฺติ, คุณวิยุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺฐานํ, พฺรหฺมุนา สโลกตา, สมีปตา, สํโยโค, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอวมาทีนํ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ ปธานสฺส อปฺปวตฺติ มหตาทิภาเวน อปริณาโม, อนภิพฺยตฺติ วาฯ ‘‘อหมญฺโญ, ปกติ อญฺญา’’ติ เอวํ ปวตฺตปกติปุริสนฺตรชานเนน อตฺตสุขทุกฺขโมเหสุ อวิภาคคฺคหเณ กิร นิวตฺติเต วุตฺตนเยน ปธานํ นปฺปวตฺตติ, โส วิโมกฺโขติ กาปิลาฯ คุณวิยุตฺตสฺสาติ พุทฺธิสุขทุกฺขอิจฺฉาโทสปฺปยตฺตธมฺมาธมฺมสงฺขาเรหิ นวหิ อตฺตคุเณหิ วิยุตฺตสฺสาติ กณาทมตานุสาริโนฯ สโลกตา พฺรหฺมุนา สมานโลกตาฯ สมีปตา ตสฺส สมีปปฺปวตฺติตาฯ สํโยโค เตน เอกีภาวูปคมนํฯ ‘‘อินฺทฺริยตปฺปนปุตฺตมุขทสฺสนาทีหิ วินา อปวคฺโค นตฺถี’’ติ คเหตฺวา ตถา ปวตฺตนํ กามสุขลฺลิกานุโยโคฯ อนสนเกสลุญฺจนาทิตปจริยาย นคฺคสีลโคสีลกุกฺกุรสีลาทีหิ จ อตฺตปริตาปเนน โมกฺโข โหตีติ อตฺตกิลมโถฯ

สฺวายํ สพฺโพ มิจฺฉาคาโห สจฺจญาเณ สติ ปติฏฺฐํ น ลภตีติ วุตฺตเมวตฺถํ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘โลเก โลกปฺปภเว’’ติ คาถมาหาติฯ

ญาณกิจฺจโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[564] เสสา สพฺพธมฺมาติ เสสา เอกาสีติ โลกิยธมฺมาฯ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ กามภววิภวตณฺหาวเสน ทฺวาทสติกา ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ, ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค วา อาคตนเยน กาลวิภาคํ อนามสิตฺวา วุตฺตานิฯ ตทามสเน หิ อฏฺฐสตํ โหนฺติฯ อสมฺมิสฺสนฺติ เอกกตฺตา เกนจิ อสมฺมิสฺสํ, กุโต ตทนฺโตคธปฺปเภโทติ อธิปฺปาโยฯ วีมํสิทฺธิปาทาทีนํ โพธิปกฺขิยานํ สติปิ กิจฺจนานตฺเต อตฺถโต เอกตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิยา สงฺคโหติ สมฺมาทิฏฺฐิมุเขน ตทนฺโตคธตา วุตฺตาฯ

ตโย เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโยติ โลกิยกฺขเณ อโลภเมตฺตากรุณาสมฺปโยควเสน ภินฺนา, มคฺคกฺขเณ โลภพฺยาปาทวิหิํสาสมุจฺเฉทนวเสน ตโยติ เอโกปิ วุตฺโตฯ เอส นโย สมฺมาวาจาทีสุฯ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตานํ ปน ภาเว สมฺมาอาชีวสมฺภวโต เตน เตสํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ภวนฺตเรปิ ชีวิตเหตุปิ อริเยหิ อวีติกฺกมนียตฺตา อริยกนฺตานํ สมฺมาวาจาทิสีลานํ คหเณน เยน สทฺธาหตฺเถน ตานิ คเหตพฺพานิ, โส สทฺธาหตฺโถ คหิโต เอว โหตีติ ตโต อนญฺญานิ สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลานิ ตตฺถ อนฺโตคธานิ วุตฺตานิฯ ฉนฺโท ปน สทฺธานุคุโณติ กตฺวา ฉนฺทิทฺธิปาทสฺสาปิ ตทนฺโตคธตา วุตฺตาฯ เตสํ อตฺถิตายาติ สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลฉนฺทิทฺธิปาทานํ อตฺถิตาย สีลสฺส อตฺถิภาวโต ติวิเธนาปิ สีเลน เต ตโยปิ คหิตาติ ตตฺถ อนฺโตคธาฯ จิตฺตสมาธีติ จิตฺติทฺธิปาทํ วทติฯ ‘‘จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23, 192; เปฏโก. 22; มิ. ป. 2.1.9) หิ จิตฺตมุเขน สมาธิ วุตฺโตติ สมาธิมุเขน จิตฺตมฺปิ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ จิตฺติทฺธิปาทภาวนาย ปน สมาธิปิ อธิมตฺโต โหตีติ วีมํสิทฺธิปาทาทิวจนํ วิย จิตฺติทฺธิปาโทติ อวตฺวา อิธ ‘‘จิตฺตสมาธี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (ที. นิ. 1.466; 3.359; สํ. นิ. 5.376; อ. นิ. 3.96; 11.12) วจนโต สมาธิอุปการา ปีติปสฺสทฺธิโย, ตสฺมา สมาธิคฺคหเณน คหิตาฯ อุเปกฺขา ปน สมาธิอุปการกโต, ตํสทิสกิจฺจโต จฯ ตสฺมา สมาธิสีเสน เอเตสํ อนฺโตคธตา ทฏฺฐพฺพาฯ

อนฺโตคธานํ ปเภทวินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[565] ภาโร วิย ทุกฺขสจฺจํ วิฆาตกตฺตา, สํหรณียวเสน วิหนฺตภาวโตติ อตฺโถฯ ภาราทานมิว ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุปฺปชฺชนกวิฆาตสฺส เหตุภาวโตฯ ภารนิกฺเขปนมิว ปวตฺติทุกฺขวูปสมภาวโต ฯ โรโค วิย, ทุพฺภิกฺขมิว จ พาธกตฺตาฯ โรคนิทานํ วิย, ทุพฺพุฏฺฐิ วิย จ ปภวลกฺขณตฺตาฯ ทุพฺพุฏฺฐีติ จ อวสฺสนํ วา อติวสฺสนํ วาฯ โรควูปสโม วิย, สุภิกฺขมิว จ สนฺติลกฺขณตฺตา, สุขภาวโตฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ธ. ป. 203-204) หิ วุตฺตํฯ เภสชฺชมิว, สุวุฏฺฐิ วิย จ ทุกฺขสฺส เหตุปจฺเฉทโต, ตสฺส จ อปคมูปายภาวโตฯ นิยฺยานลกฺขณญฺหิ มคฺคสจฺจํฯ อนิฏฺฐภาวโต, สาสงฺกสปฺปฏิภยโต จ ทุกฺขํ เวริวิสรุกฺขภยโอริมตีรูปมํฯ เวรํ พฺยาปาโท, ปจฺจตฺถิกภาโว วาฯ เวรสมุคฺฆาโต เวรวูปสโม เมตฺตาฯ เวรสมุคฺฆาตุปาโย สงฺคหวตฺถูนิฯ

อุปมาโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[566] เอส นโย สมุทยาทีสูติ อตฺถิ เจตฺถ สมุทโย, น อริยสจฺจํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ, น สมุทโย, อตฺถิ สมุทโย เจว อริยสจฺจญฺจ, อตฺถิ เนว สมุทโย น อริยสจฺจนฺติฯ เสสสจฺจทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ น อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพาสงฺขตนิยฺยานภาวาภาวโตฯ อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยนฺติ สมุทยมคฺคสจฺจทฺวยมาหฯ สิยา ทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขตายฯ เตนาห ‘‘อนิจฺจโต’’ติฯ ตถตฺเตนาติ ตถสภาเวน, ปริญฺเญยฺยภาเวนาติ อตฺโถฯ เอเตน ตํ อริยสจฺจทฺวยํ ‘‘สิยา ทุกฺขํ, น อริยสจฺจํ, สิยา อริยสจฺจํ, น ทุกฺข’’นฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ อริยสจฺจสทฺทปรา หิ ทุกฺขาทิสทฺทา ปริญฺเญยฺยาทิภาวํ วทนฺติฯ เตเนว อริยสจฺจสทฺทานเปกฺขํ ทุกฺขสทฺทํ สนฺธาย มคฺคสมฺปยุตฺตสามญฺญผลธมฺมานํ อาทิปทสงฺคโห วุตฺโต, อริยสจฺจสทฺทาเปกฺขํ ปน สนฺธาย จตุตฺถปทสงฺคโหฯ

สพฺพากาเรนาติ สพฺพปฺปกาเรนฯ ยถา มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมาทโย เอกงฺควิกลา, เอวํ อหุตฺวา สพฺพงฺคโยเคน ทุกฺขตาย เจว อริยสจฺจตาย จาติ อตฺโถฯ ‘‘อุปาทานกฺขนฺธปญฺจก’’นฺติ วุตฺเต ตณฺหายปิ สงฺคโห สิยาติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อญฺญตฺร ตณฺหายา’’ติ วุตฺตํ ตสฺสา วิสุํ อริยสจฺจภาวโตฯ

สมุทยาทีสุ อวเสสกิเลสาทโย ปภวฏฺเฐน สมุทโย, น อริยสจฺจํ สุตฺตนฺตสํวณฺณนา อยนฺติ กตฺวา ฯ นิโรโธ อริยสจฺจํ, น สมุทโยฯ อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยํ สิยา สมุทโย อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยฏฺเฐน, น ปน ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน, สพฺพากาเรน ปน ตณฺหาสมุทโย เจว อริยสจฺจญฺจฯ มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมา, สามญฺญผลานิ จ ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน เนว สมุทโย, น อริยสจฺจํฯ สงฺขารนิโรโธ, นิโรธสมาปตฺติ จ นิโรโธ, น อริยสจฺจํฯ สมุทโย อริยสจฺจํ, น นิโรโธฯ อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยํ สิยา นิโรโธ ขณนิโรธสพฺภาวโต, น ปน ยสฺส สจฺฉิกิริยาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตนฯ สพฺพากาเรน ปน อสงฺขตา ธาตุ นิโรโธ เจว อริยสจฺจญฺจฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อริยมคฺคโต อญฺญานิ มคฺคานิ มคฺโค, น อริยสจฺจํฯ นิโรโธ อริยสจฺจํ, น มคฺโคฯ อิตรํ ปน สจฺจทฺวยํ สิยา มคฺโค ภวคามินิปฏิปทาภาวโต, น ปน ยสฺส ภาวนาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน, สพฺพากาเรน ปน นิโรธคามินิปฏิปทา มคฺโค เจว อริยสจฺจญฺจฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

จตุกฺกโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[567] สุญฺญานีติ เวทกาทีหิ พาหิรกปริกปฺปิเตหีติ อธิปฺปาโยฯ ทุกฺขญฺหิ เวทนียมฺปิ สนฺตํ เวทกรหิตํ, เกวลํ ปน ตสฺมิํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺตมาเน ทุกฺขํ เวเทตีติ โวหารมตฺตํ โหติฯ เอส นโย อิตเรสุปิฯ

‘‘ทุกฺขเมวา’’ติ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘น โกจิ ทุกฺขิโต’’ติ วุตฺตํฯ กิริยาว วิชฺชตีติ สมุทยสจฺจํ สนฺธาย วทติฯ ปุริมสจฺจทฺวยสฺส วิปากวฏฺฏกมฺมวฏฺฏสงฺคหโต การกสฺส วา ทุกฺขสจฺจสภาวมาหฯ กาตพฺพาปิ หิ กิริยา การกรหิตา เกวลํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ตาย ปวตฺตมานาย ทุกฺขสญฺญิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ กิริยํ กโรตีติ โวหารมตฺตํ โหติฯ นิพฺพุตคมเกสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘มคฺโค อตฺถี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘มคฺคมตฺถี’’ติ โอการสฺส อภาโว กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ คมโกติ นิพฺพุติํ คนฺตาฯ

กิเลสาสุจิปคฺฆรณฏฺเฐน สาสวตา อสุภตาติ กตฺวา อนาสวตฺตา นิโรธมคฺคา สุภา เอวฯ

ทุกฺขาทีนํ ปริยาเยน สมุทยาทิภาโว จ อตฺถิ , น ปน นิโรธภาโว, นิโรธสฺส วา น ทุกฺขาทิภาโวติ นิโรธาวเสสตฺตยานํ น อญฺญมญฺญสมงฺคิตาติ อาห ‘‘นิโรธสุญฺญานิ วา’’ติอาทิฯ

สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโตติ โปโนภวิกาย ตณฺหาย ปุนพฺภวสฺส อภาวโตฯ ยถา วา ปกติวาทีนํ วิการา อวิการิภาวโต, ปุพฺเพ ปติปลีนา จ ปกติภาเวเนว ติฏฺฐนฺติ, น เอวํ สมุทยสมฺปยุตฺตมฺปิ ทุกฺขํ สมุทยภาเวน ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโต’’ติ ฯ มคฺเค จ นิโรธสฺส อภาวโตติ สมฺพนฺโธฯ ยถา อวิภตฺเตหิ วิกาเรหิ มหาหงฺการตมฺมตฺตวิเสสินฺทฺริยภูตวิเสเสหิ ปกติภาเวเนว ฐิเตหิ ปกติ สคพฺภา อิจฺฉิตา ปกติวาทีหิ, เอวํ น ผเลน สคพฺโภ เหตูติ อตฺโถฯ ‘‘ทุกฺขสมุทยานํ นิโรธมคฺคานญฺจ อสมวายา’’ติ เอตํ วิวรนฺโต อาห ‘‘น เหตุสมเวตํ เหตุผล’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อิธ ตนฺตูสุ ปโฏ, กปาเลสุ ฆโฏ, พีรเณสุ กโฏ ทฺวีสุ อณูสุ ทฺวิอณุก’’นฺติอาทินา อิธ วุทฺธิโวหารชนโก อวิสุํ สิทฺธานํ สมฺพนฺโธ สมวาโย, เตน สมวาเยน การเณสุ ทฺวีสุ อณูสุ ทฺวิอณุกํ ผลํ สมเวตํ เอกีภูตมิว สมฺพทฺธํ, ตีสุ อณูสุ ติอณุกนฺติ เอวํ มหาปถวีมหาอุทกมหาอคฺคิมหาวาตกฺขนฺธปริยนฺตํ ผลํ อตฺตโน การเณสุ สมเวตนฺติ สมวายวาทิโน วทนฺติฯ เอวํ ปน วทนฺเตหิ อปริมาเณสุ การเณสุ มหาปริมาณํ เอกํ ผลํ สมเวตํ อตฺตโน อนฺโตคเธหิ การเณหิ สคพฺภํ อสุญฺญนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวมิธ สมวายาภาวา ผเล เหตุ นตฺถีติ เหตุสุญฺญํ ผลนฺติ อตฺโถฯ

สุญฺญโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ มคฺคนิทฺเทสกถาวณฺณนาฯ

เอกวิธาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

[568] ปวตฺติภาวโตติ สํสารสฺส ปวตฺติภาวโตฯ จตุอาหารเภทโตติ จตุอาหารปฺปจฺจยวิเสสโตฯ เอเตน จตฺตาโร กพฬีการาทิอาหารวิเสเส, อชฺโฌหรณียวตฺถุ, สฬายตน, อวิชฺชา, อภิสงฺขารสงฺขาเต ตปฺปจฺจยภูตธมฺมวิเสเส จ สงฺคณฺหาติ , โอชฏฺฐมกรูป, เวทนา, ปฏิสนฺธิวิญฺญาณ, นามรูปสงฺขาเต ตนฺนิพฺพตฺตธมฺมวิเสเส จฯ

ปวตฺตกภาวโต ปวตฺติทุกฺขสฺสฯ รูปาภินนฺทนาทิเภโท รูปกฺขนฺธาทิอภินนฺทนเภโท, รูปารมฺมณาทิวเสนาปีติ วทนฺติฯ รูปตณฺหาทีนํ ปจฺเจกํ อเนกเภทตฺตา ฉ ตณฺหากายา, เตสํ เภทโตฯ

อุปาทาเนหิ อุปาทียตีติ อุปาทิ, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํฯ ตนฺนิสฺสรณภูตํ นิพฺพานํ, ตสฺส วูปสโม ตํสนฺตีติ กตฺวา ตสฺส ยาว ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, ตาว เสสตํ, ตโต ปรํ อนวเสสตญฺจ อุปาทาย สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, นิรุปาทิเสสนิพฺพานธาตูติ ทฺวิธา โวหรียติฯ ยถา จายํ เภโท โวหารโต, เอวมิตเรปีติ เต กติปเย ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺญถา เอกสฺส สโต นิพฺพานสฺส กุโต เภโทติฯ

สมถวิปสฺสนาเภทโตติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปา วิปสฺสนา, อิตเร สมถาติ วทนฺติฯ สีลมฺปิ หิ สมถสฺส อุปการกตฺตา สมถคฺคหเณน คยฺหตีติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ยานทฺวยสฺส วเสน ลทฺโธ มคฺโค สมโถ วิปสฺสนาติ อาคมนวเสน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อยนฺติ อริยมคฺโคฯ สปฺปเทสตฺตาติ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอกเทสตฺตาติ อตฺโถฯ เอกเทโส หิ ปทิสฺสติ อวยวภาเวน อปทิสียตีติ ปเทโส, อตฺตโน สมุทายํ ปติ สห ปเทเสนาติ สปฺปเทโสติ วุจฺจติ ยถา ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 9), สีลกฺขนฺธาทโย จ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรสีลาทิสงฺคาหกา, อริยมคฺโค โลกุตฺตโร เอวาติ ตเทกเทโส โหติฯ

สชาติโตติ สมานชาติโต, วจีทุจฺจริตวิรติอาทิเภเทสุ สมานาย สีลชาติยาติ อตฺโถฯ

โอนตสหาโย วิย วายาโม ปคฺคหกิจฺจสามญฺญโตฯ อํสกูฏํ ทตฺวา ฐิตสหาโย วิย สติ อปิลาปนวเสน นิจฺจลภาวกรณสามญฺญโตฯ สชาติโตติ สวิตกฺกสวิจาราทิเภเทสุ สมานาย สมาธิชาติยาติ อตฺโถฯ กิริยโตติ สมาธิอนุรูปกิริยโตฯ