เมนู

สมุทยนิทฺเทสกถาวณฺณนา

[553] ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว อุตฺตรปทโลเปน, ยถา วา อปูปภกฺขนสีโล อาปูปิโก, เอวํ ปุนพฺภวกรณสีลา, ปุนพฺภวํ วา ผลํ อรหติ, โส วา เอติสฺสา ปโยชนนฺติ โปโนภวิกาฯ นนฺทนโต, รญฺชนโต จ นนฺทีราคภาวํ สพฺพาสุ อวตฺถาสุ อปจฺจกฺขาย วุตฺติยา นนฺทีราคสหคตาฯ ตาย จ สตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ภวาทิเก กิมิกีฏปฏงฺคาทิอตฺตภาเวปิ นนฺทนฺติ, รูปาภินนฺทนาทิภูตาย รญฺชนฺติ จาติ ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ เตนาห ‘‘นนฺทีราเคน สหคตา’’ติอาทิฯ ตพฺภาวตฺโถ หิ เอส สหคตสทฺโทฯ กามภววิภวเภทวเสน ปวตฺติยา กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา จ เวทิตพฺพาฯ กามตณฺหาทิเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ ตณฺหาภาเวเนว เอกภาวคฺคหเณน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา กสฺสจิปิ สตฺตสฺส เกนจิ สทิสตาภาวโต ตํตํวิจิตฺตภาวชนกกมฺมนิปฺผาทเนน อติวิจิตฺตสภาวา สกลสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภาวโต ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ

กสฺมา ปเนตฺถ ตณฺหาว สมุทยสจฺจํ วุตฺตาติ? วิเสสเหตุภาวโตฯ อวิชฺชา หิ ภเวสุ อาทีนวํ ปฏิจฺฉาเทนฺตี, ทิฏฺฐิอาทิอุปาทานญฺจ ตตฺถ ตตฺถ อภินิวิสมานํ ตณฺหํ อภิวฑฺเฒนฺตี โทสาทโยปิ กมฺมสฺส การณํ โหนฺติ, ตณฺหา ปน ตํตํภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสสตฺตนิกายกุลโภคิสฺสริยาทิวิจิตฺตตํ อภิปตฺเถนฺตี, กมฺมวิจิตฺตตาย อุปนิสฺสยตํ กมฺมสฺส จ สหายภาวํ อุปคจฺฉนฺตี ภวาทิวิจิตฺตตํ นิยเมติ, ตสฺมา ทุกฺขสฺส วิเสสเหตุภาวโต อญฺเญสุปิ อวิชฺชาอุปาทานกมฺมาทีสุ สุตฺเต (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; 3.374) อภิธมฺเม (วิภ. 203) จ อวเสสกิเลสากุสลมูลาทีสุ วุตฺเตสุ ทุกฺขเหตูสุ วิชฺชมาเนสุ ตณฺหาว สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สมุทยนิทฺเทสกถาวณฺณนาฯ

นิโรธนิทฺเทสกถาวณฺณนา

[554] ตสฺสาเยวาติ ยทคฺเคน ตณฺหา สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตา, ตทคฺเคน ตสฺสาเยวาติ อวธารณํฯ สติ หิ ปธานเหตุนิโรเธ ตทญฺญเหตู นิรุทฺธาเยว โหนฺตีติ พฺยาธินิมิตฺตวูปสมเนน พฺยาธิวูปสโม วิย เหตุนิโรเธน ผลนิโรโธติ อาห ‘‘สมุทยนิโรเธน ทุกฺขนิโรโธ’’ติฯ น อญฺญถาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกตํ ทสฺเสติฯ

อนุปทฺทเวติ ปาณกวิชฺฌนสตฺถปฺปหาราทิอุปทฺทวรหิเตฯ ตโต เอว ทฬฺเห ถิเรฯ สาขาทิเฉทเนน ฉินฺโนปิฯ ตณฺหานุสเยติ กามราคภวราคานุสเยฯ อนูหเตติ อสมุปฆาฏิเตฯ

ยถา สีโห เยนตฺตนิ สโร ขิตฺโต, ตตฺเถว อตฺตโน พลํ ทสฺเสติ, น สเร, ตถา พุทฺธานํ การเณ ปฏิปตฺติ, น ผเลฯ

ยถา ปน สารเมยฺยา เกนจิ เลฑฺฑุปฺปหาเร ทินฺเน ภุสฺสนฺตา เลฑฺฑุํ ขาทนฺติ, น ปหารทายเก อุฏฺฐหนฺติ, เอวํ อญฺญติตฺถิยา ทุกฺขํ นิโรเธตุกามา กายจฺเฉทมนุยุญฺชนฺติ, น กิเลสนิโรธนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีหสมานวุตฺติโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[555] วิรชฺชติ ปลุชฺชติ ฉิชฺชติ สมุทโย เอเตนาติ วิราโค วุจฺจติ มคฺโคฯ วิรชฺชนํ ปลุชฺชนํ สมุจฺฉินฺทนํ วิราโคติ ปหานํ วุจฺจติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปหานปริยาโย วิราคสทฺโท, นิโรธสทฺโท จ, ตสฺมาฯ อนุสยสมุคฺฆาตโต อเสโส วิราโค อเสโส นิโรโธติ สมฺพนฺธนียํฯ จาคาทิปทานิปิ คเหตฺวา วทติ สพฺพาเนว เอตานีติฯ ยสฺมา นิพฺพานํ วุจฺจติ, น ทุกฺขสฺส นิรุชฺฌนมตฺตํ, ตสฺมา ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธาทิปทานิปิ นิพฺพานเววจนานีติฯ วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ยถา วิราคาทิปทานิ นิพฺพาเน ยุชฺชนฺติ, ตํทสฺสนํฯ ตตฺถ ตํ อาคมฺมาติ ตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน ปตฺวาฯ ตณฺหา วิรชฺชตีติ อริยมคฺเคน อจฺจนฺตวิราควเสน ตณฺหา วิรชฺชียติฯ นิรุชฺฌตีติ นิโรธียติ, เตน วิราคนิโรธสทฺทานํ อธิกรณสาธนตมาหฯ ตเทวาติ นิพฺพานเมวฯ จาคาทโย โหนฺตีติ จาคาทิเหตุํ ผลโวหาเรน วทติฯ ‘‘กามคุณาลเยสู’’ติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, ‘‘กามคุณาลยาทีสู’’ติ ปน ปาโฐฯ

[556] ตยิทนฺติอาทิ น โปราณปาโฐ, สจฺจตฺถทีปเน ปน วุตฺตนิยาเมน ตโต อาเนตฺวา ปจฺฉา ฐปิตํฯ ตถา หิ ปุพฺเพ วุตฺตานิปิ ลกฺขณาทีนิ ปุนปิ วุตฺตานิฯ สํสารทุกฺขโต นิพฺพินฺนมานสสฺส อสฺสาสํ กโรนฺโต วิย โหตีติ อสฺสาสกรณรสํฯ ราคาทิสพฺพปปญฺจวูปสมนิมิตฺตตาย นิปฺปปญฺจตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ นิปฺปปญฺจปจฺจุปฏฺฐานํ

[557] นตฺเถว นิพฺพานนฺติ ยทิ สามญฺญโต ปฏิญฺญา, อตฺตนา อธิปฺเปตนิพฺพานสฺสปิ อภาโว อาปชฺชติ, ตถา สติ ปฏิญฺญาวิโรโธฯ อถ ปราภิมตํ นิพฺพานํ ปติ, เอวํ สติ ธมฺมิอสิทฺธิ, ตโต จ นิสฺสยาสิทฺโธ เหตุฯ อนุปลพฺภนียโตติ กิํ ปจฺจกฺขโต, อุทาหุ อนุมานโต? ปุริมสฺมิํ ปกฺเข จกฺขาทีหิ อเนกนฺติกตา, ทุติยสฺมิํ ปรํ ปติ อสิทฺโธ เหตุฯ เตนาห ‘‘น, อุปาเยน อุปลพฺภนียโต’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ยถา เจโตปริยญาณลาภิโน เอว อริยา ปเรสํ โลกุตฺตรจิตฺตํ ชานนฺติ, ตตฺถาปิ จ อรหา เอว สพฺเพสํ, น สพฺเพ, เอวํ นิพฺพานมฺปิ สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตสมฺมาปฏิปตฺติภูเตน อุปาเยน อุปลพฺภตีติ อตฺถวจนํ เจตํ ทฏฺฐพฺพํ, น ปโยควจนํฯ ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

[558] นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, อริเยหิ อุปลพฺภนียโตติ อธิปฺปาโยฯ สํสารโต สํวิคฺคมานสา สมฺมาปฏิปตฺติยา นิพฺพานํ อธิคจฺฉนฺตีติ สพฺพสมยสิทฺโธยํ นโยฯ ตตฺถ สาสนิกเมว นิสฺสาย วทติ ‘‘ปฏิปตฺติยา วญฺจุภาวาปชฺชนโต’’ติฯ เตนาห ‘‘อสติ หี’’ติอาทิฯ สมฺมาทิฏฺฐิปุเรชวายาติ สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคมายฯ ปุพฺพงฺคมตา จสฺสา ปธานภาวโตฯ ตถา หิ สา ปฐมํ เทสนารุฬฺหา, น สพฺพปฐมํ อุปฺปชฺชนโตฯ น จายํ สมฺมาปฏิปตฺติ วญฺฌา, นิพฺพานปาปนโต นิพฺพานสฺส สมฺปาปกโตฯ ตว มเตน ปน นิพฺพานสฺเสว อภาวโต วญฺฌภาโว อาปชฺชตีติ โยชนาฯ อภาวปาปกตฺตาติ สมฺมาปฏิปตฺติยา กิเลสสมุจฺฉินฺทนมุเขน ขนฺธานํ อภาวสมฺปาปกภาวโต, น วญฺฌภาวาปตฺตีติ เจ วเทยฺยาสีติ อตฺโถฯ อิติ ปฏิกฺเขเปฯ ยํ ตยา ‘‘อภาวปาปกตฺตา’’ติ วทนฺเตน ขนฺธาภาโว นิพฺพานนฺติ ปฏิญฺญาตํ, ตํ นฯ กสฺมา? อตีตานาคตาภาเวปิ นิพฺพานปฺปตฺติยา อภาวโตฯ อตีตานาคตา หิ ขนฺธา น สนฺตีติ ตสฺมิํ อภาเว นิพฺพานํ อธิคตํ นาม สิยา, โส ปน นตฺถีติฯ น เกวลํ อตีตานาคตานเมว, อถ โข วตฺตมานานมฺปีติ ติยทฺธคตานํ สพฺเพสํ ขนฺธานํ อภาโว นิพฺพานํฯ น หิ ตํ เอกเทสาภาโว ภวิตุํ ยุตฺตนฺติ วตฺตมานา เจ, น น สนฺติ, น สนฺติ เจ, น วตฺตมานาติ ‘‘วตฺตมานา, น สนฺติ จา’’ติ วิปฺปฏิสิทฺธเมตนฺติ อาห ‘‘น, เตสํ…เป.… ปชฺชนโต’’ติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ยทิ วตฺตมานาภาโว นิพฺพานํ, ยทา อริยมคฺโค วตฺตติ, ตทา ตสฺส นิสฺสยภูตา ขนฺธา วตฺตมานาติ กตฺวา ตทา นิพฺพานสฺส อภาโว สิยาฯ ตถา จ สติ มคฺคกฺขเณปิ นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย อภาโว อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺตมาน…เป.… โทสโต’’ติ อาหฯ น มยํ สพฺเพสํเยว อวตฺตมานตาย นิพฺพานํ วทามฯ

กิญฺจรหีติ, ตทา มคฺคกฺขเณ กิเลสานํ อวตฺตมานตฺตา, ตสฺมา น โทโส ยถาวุตฺตโทสาภาโวติ? ยทิ กิเลสานํ อวตฺตมานตาสงฺขาโต อภาโว นิพฺพานํ, เอวํ สติ อริยมคฺคสฺส นิรตฺถกตา อาปชฺชติ มคฺคกฺขณโต ปุพฺเพปิ ตทภาวสิทฺธิโตฯ เตนาห ‘‘อริยมคฺคสฺสา’’ติอาทิฯ ตสฺมา อการณเมตนฺติ ยสฺมา น นิพฺพานสฺส อนุปลพฺภนียตา, อภาวมตฺตตา, ปฏิปตฺติยา วญฺฌภาโว, อตีตานาคตาภาเว นิพฺพานาธิคโม จ อาปชฺชติ, วตฺตมานานํ อภาโวปิ น สมฺภวติ , ปเคว กิเลสานํ อวตฺตมานตา, อริยมคฺคสฺส จ นิรตฺถกภาวาปตฺติ, ตสฺมา นิพฺพานสฺส อภาวสาธนตฺถํ ยทิทํ ‘‘อนุปลพฺภนียโต, อภาวปาปกตฺตา, ตทา กิเลสานํ อวตฺตมานตฺตา’’ติ จ การณํ วุตฺตํ, อการณเมตํ, อยุตฺติเรสาติ อตฺโถฯ

[559] อาทิวจนโตติ อาทิ-สทฺเทน อวสิฏฺฐํ ชมฺพุขาทกสุตฺตปเทสํ (สํ. นิ. 4.314 อาทโย), อญฺญมฺปิ อสงฺขตาย ธาตุยา นิทฺเทสปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ ตถา หิ ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ, กตมํ นุ โข, อาวุโส, นิพฺพานนฺติ? โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย, อิทํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ ชมฺพุขาทกสุตฺเต (สํ. นิ. 4.314 อาทโย), ‘‘ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ (วิภ. 184) อายตนวิภงฺเค วุตฺตํฯ ตตฺรายมตฺโถ – นิพฺพานํ อสงฺขตา ธาตุ อสงฺขตสภาโว ธมฺโมฯ ยสฺมา ตํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺติ, ตสฺมา ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโยติ จ วุจฺจตีติฯ อาคมฺมาติ จ สพฺพสงฺขาเรหิ นิพฺพินฺนสฺส วิสงฺขารนินฺนสฺส โคตฺรภุนา วิวฏฺฏิตมานสสฺส มคฺเคน สจฺฉิกรเณนาติ อตฺโถฯ สจฺฉิกิริยมานญฺหิ ตํ อธิคนฺตฺวา อารมฺมณปจฺจยภูตญฺจ ปฏิจฺจ อธิปติปจฺจยภูเต จ ตสฺมิํ ปรมสฺสาสภาเวน วินิมุตฺตสงฺขารสฺส ปรมคติภาเวน จ ปติฏฺฐานภูเต ปติฏฺฐาย ขยสงฺขาโต มคฺโค ราคาทโย เขเปตีติ ตํสจฺฉิกรณาภาเว ราคาทีนํ อนุปฺปตฺตินิโรธคมนาภาวา ตํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ เอกํเสน เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา ยถารุตวเสน ปาฬิยา อตฺเถ คยฺหมาเน พหู โทสา อาปชฺชนฺตีติ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อรหตฺตสฺสาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรหตฺตญฺหิ อคฺคผลปมุขา จตฺตาโร ขนฺธาติ น ตสฺส ราคาทิขยมตฺตตา ยุตฺตาฯ ตมฺปิ หิ…เป.… นิทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ ยถา ราคาทีนํ ขีณนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อรหตฺตํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺฐนฺติ สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตฺตาฯ

เอวํ นิพฺพานํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺตีติ นิพฺพานํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺฐนฺติ อิมสฺสาปิ สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตา เวทิตพฺพาฯ นิพฺพานสฺส ราคาทิกฺขยมตฺตตาย พหูโทสา อาปชฺชนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิญฺจ ภิยฺโย’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ อิตฺตรกาลาทิปฺปตฺติโทสโตติ ราคาทีนํ ขยมตฺตตาย ปริตฺตกาลตา, สงฺขตลกฺขณตา, ปโยเคน วินา สรเสเนว อธิคนฺธพฺพตา, ราคาทีหิ อปริมุตฺตตา, อาทิตฺตตา, ทุกฺขตา, อนุปสนฺตตา, พหุภาโว, โอฬาริกตา, โคตฺรภุมคฺคานํ อนารมฺมณตาติ เอวมาทิโทสาปชฺชนโต ฯ ราคสฺเสว ขโย ราคกฺขโย, น โทสาทีนํฯ ตถา โทสกฺขยาทโยปีติ อญฺโญ ราคกฺขโย, อญฺโญ โทสกฺขโย, อญฺโญ โมหกฺขโยติ ติณฺณํ อกุสลมูลานํ ขยภูตานิ ตีณิ นิพฺพานานิ, จตุนฺนํ อุปาทานานํ ขเย จตฺตาริ, ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ ขเย ปญฺจ, ฉนฺนํ ตณฺหากายานํ ขเย ฉ, สตฺตนฺนํ อนุสยานํ ขเย สตฺต, อฏฺฐนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ขเย อฏฺฐ, นวนฺนํ ตณฺหามูลกานํ ขเย นว, ทสนฺนํ สํโยชนานํ ขเย ทส, ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสสฺส ขเย ปาฏิเยกฺกํ นิพฺพานนฺติ พหูนิ นิพฺพานานิ โหนฺติฯ ราคาทิกฺขโย นาม อนฺธพาลานมฺปิ ปากโฏ, อนฺตมโส ทีปิมิคมกฺกฏาทีนมฺปิ สุวิญฺเญยฺโยติ โอฬาริกํ นิพฺพานํ โหติฯ โคตฺรภุกฺขเณ กิเลสกฺขยสฺส อภาวโต, มคฺคกฺขเณ จ อขีณตฺตา, อารมฺมณกรณสฺส จ อสมฺภโว เอวฯ ตสฺส นิพฺพานภาวโตติ สพฺพปริโยสานสฺส ราคาทิกฺขยสฺส นิพฺพานภาวโตฯ ยโต ขยโต ปฏฺฐาย ราคาทีนํ ปวตฺติ น โหติ, โส ‘‘อยํ นามา’’ติ นิยเมตพฺโพ มคฺคผลญาณานํ อารมฺมณภูโต นตฺถีติ อาห ‘‘น ตาทิสสฺส ขยสฺส อภาวโต’’ติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – โย ปจฺฉิมภวโต ตติยตฺตภาเวเยว ราคาทีสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฌานภาวนาย เต วิกฺขมฺเภตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกํ อุปปนฺโน, ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา อิธาคโตปิ กาเมสุ วีตราโคว หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, โย จ ปฐมวเย เอว ราคาทิโต นิพฺพินฺโน เต จ ฌาเนน วิกฺขมฺเภตฺวา ปจฺฉิมวเย อรหตฺตํ ปตฺโต, เตสํ ราคาทีนํ วิกฺขมฺภนโต ปฏฺฐาย อนุปฺปชฺชนโต นิโรธสทิสตาย อนุปฺปตฺติเยว นิโรโธฯ เต นิพฺพานปฺปตฺตา นาม สิยุํ, น จ โหนฺติ, ตสฺมา น ตาทิสสฺส ขยสฺส นิพฺพานภาโวฯ

ตสฺสาปิ อิตฺตรกาลตาทิโทสสมาโยโค เอวาติ อาห ‘‘ภาเวปิ จา’’ติอาทิ

ยทิ ‘‘ขโย’’ติ วจนโต ยโต ขยโต ปฏฺฐาย ราคาทีนํ อปฺปวตฺติ, ตํ ขยมตฺตํ นิพฺพานํ มญฺญสิ, เอวํ สติ ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 142; 1382) ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตตฺตา ตทุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย จ ราคาทีนํ อนุปฺปตฺตีติ มคฺคสฺสาปิ นิพฺพานภาวาปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยมคฺคสฺส จา’’ติอาทิมาหฯ

ยถา นิรุทฺธา น สนฺติ, เอวํ อนุปฺปนฺนาปีติ อภาวสามญฺญโต นิโรธสทิสตาย อนุปฺปตฺติ เอว นิโรโธ อนุปฺปตฺตินิโรโธฯ อยญฺหิ มคฺเคน เขเปตพฺพากาโร, ยทิทํ อุปฺปชฺชนารหสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนนฺติ ‘‘ขโย’’ติ จ วุจฺจตีติฯ ตํ อิตรขยโต วิเสเสนฺโต ‘‘อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส ปน ขยสฺสา’’ติ อาหฯ อนิปฺผนฺนตา ปน ตสฺส ขยสฺส ปริยาเยน อุปนิสฺสยตฺตาติ วุตฺตํฯ อนุปฺปตฺตินิโรธกฺขยกรสฺส หิ มคฺคสฺส อารมฺมณภูตํ นิพฺพานํ อตฺถโต ตสฺส อุปนิสฺสโย วิยาติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ ตทุปจาเรนาติ อตฺถโต ผลภูตขยโวหาเรนฯ ผลูปจาเรน หิ การณํ โวหรียติ ยถา ‘‘อายุ ฆตํ, เสมฺโห คุโฬ’’ติ จฯ

อสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ ‘‘อิทมฺปิ โข ฐานํ สุทุทฺทส’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 2.64, 66-67; ม. นิ. 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7-8) ปจฺจเวกฺขโต ภควโต อปฺโปสฺสุกฺกภาวาวหนโตฯ ‘‘ตญฺหิ เต, มาคณฺฑิย, อริยํ จกฺขุํ นตฺถิ, เยน ตฺวํ อริเยน จกฺขุนา อาโรคฺยํ ชาเนยฺยาสิ, นิพฺพานํ ปสฺเสยฺยาสี’’ติ (ม. นิ. 2.218) วจนโต อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพํฯ

[560] ยทิ นิพฺพานํ นาม สภาวธมฺโม อตฺถิ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺโน จ, อถ กสฺมา จตุมหาปเถ สภา วิย สพฺพสาธารณา น ลพฺภตีติ อาห ‘‘มคฺคสมงฺคินา ปตฺตพฺพโต อสาธารณ’’นฺติฯ ‘‘อสุกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล อุปฺปนฺน’’นฺติ เอวํ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํฯ มคฺคภาเวติ อริยมคฺคสฺส อตฺถิภาเวฯ ภาวโต วิชฺชมานโต ลทฺธพฺพโตฯ

อณุอาทีนนฺติ อณุปกติกาลปุริสาทีนํฯ นิจฺจภาวาปตฺตีติ สสฺสตภาวสิทฺธิฯ กูฏฏฺฐนิจฺจตา หิ อิธาธิปฺเปตาฯ เหตุโน อภาวาติ อุปปตฺติยา สาธนเหตุโน อภาวาฯ นิจฺจา เต อณุอาทโยฯ

นิพฺพานสฺส นิจฺจตฺตาติ อเปกฺขธมฺมตฺตาติ เหตุลกฺขณานุปปตฺติฯ ‘‘อณุอาทีนํ อสิทฺธตฺตา’’ติ เอเตน ‘‘นิจฺจา อณุอาทโย’’ติ ปฏิญฺญาย ธมฺมิอสิทฺธิ, ตโต จ นิสฺสยาสิทฺโธ เหตูติ ทสฺเสติฯ

[561] ยถาวุตฺตยุตฺติสพฺภาวโตติ ‘‘อปฺปภวตฺตา’’ติ อตฺตนา วุตฺตํ เหตุํ สนฺธายาหฯ อปฺปภวตา จสฺส อปจฺจยตาย ทฏฺฐพฺพา, ตาย ตสฺส ปุริมาย โกฏิยา อภาโวฯ ‘‘รูปสภาวาติกฺกมโต’’ติ เอเตน ยถา รูปธมฺมานํ รุปฺปนสภาโว, ปฏิฆาตวนฺตตาย กลาปโส วุตฺติยา ปเทสสมฺพนฺโธ จ สภาโว, เอวํ นิพฺพานสฺส กตฺถจิ ปฏิฆาโต, สปฺปเทสตา จ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ น หิ นิพฺพานํ ‘‘อสุกทิสาย, อสุกเทเส’’ติ วา นิทฺทิสียติ, ยโต ตํ อปฺปติฏฺฐเมวาติฯ

‘‘อสิถิล …เป.… คมนียโต’’ติ เอเตน นิพฺพานสฺส อริยานํ ปจฺจกฺขสิทฺธตํ ทสฺเสติฯ ‘‘สพฺพญฺญุวจนโต’’ติ เอเตน ตทญฺเญสํ อนุมานสิทฺธตํ, ตทุภเยน ‘‘อนุปลพฺภนียโต’’ติ ปนสฺส เหตุโน อสิทฺธตํ ทสฺเสติฯ ปรมตฺเถน นาวิชฺชมานํ วิชฺชมานเมวาติ ยถารทฺธมตฺถํ นิคเมตฺวา ตทตฺถสาธนํ อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติ-. อาทิมาหฯ

ตตฺถ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺติ (อุทา. 73; เนตฺติ. 41) จตฺตาริปิ ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อถ วา เวทนาทโย วิย เหตุปจฺจยสมวายสงฺขาตาย การณสามคฺคิยา น ชาตํ น นิพฺพตฺตนฺติ อชาตํฯ การเณน วินา, สยเมว จ น ภูตํ น ปาตุภูตํ น อุปฺปนฺนนฺติ อภูตํฯ เอวํ อชาตตฺตา, อภูตตฺตา จ เยน เกนจิ การเณน น กตนฺติ อกตํฯ ชาตภูตกตภาโว จ นาม รูปาทีนํ สงฺขตธมฺมานํ โหติ, น อสงฺขตภาวสฺส นิพฺพานสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อสงฺขต’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฏิโลมโต วา สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํ, ตถา น สงฺขตํ สงฺขตลกฺขณรหิตนฺติ จ อสงฺขตนฺติ เอวํ อเนเกหิ การเณหิ นิพฺพตฺติตภาเว ปฏิสิทฺเธ ‘‘ปกติวาทีนํ ปกติ วิย สิยา นุ โข เอเกเนว การเณน เอตํ กต’’นฺติ อาสงฺกายํ เกนจิ น กตนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อกต’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอวํ อปจฺจยมฺปิ สมานํ ‘‘สยเมว นุ โข อิทํ ภูตํ ปาตุภูต’’นฺติ อาสงฺกายํ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อภูต’’นฺติ วุตฺตํฯ อยญฺเจตสฺส อสงฺขตากตาภูตภาโว สพฺเพน สพฺพํ อชาติธมฺมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชาต’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอวเมตฺถ สตฺถา ปรมตฺถโต นิพฺพานสฺส อตฺถิภาวํ ปเวเทสิฯ ปเวเทนฺโต จ ‘‘อหํ ธมฺมิสฺสโร ธมฺมสฺสามี’’ติ น อตฺตโน อาณามตฺเตน ปเวเทสิ, อปิจ โข ปน ปทปรเม อนุกมฺปมาโน ยุตฺติโตปิ ปเวเทสิฯ ยถาห –

‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาเยถฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายตี’’ติ (อุทา. 73; เนตฺติ. 41)ฯ

ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, ยทิ อชาตาทิสภาวา อสงฺขตา ธาตุ น อภวิสฺส น สิยา, อิธ โลเก ชาตาทิสภาวสฺส รูปาทิกฺขนฺธปญฺจกสงฺขาตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ อนวเสสวูปสโม น ปญฺญาเยยฺย น อุปลพฺเภยฺย น สมฺภเวยฺยฯ นิพฺพานญฺหิ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย อริยมคฺคธมฺมา อนวเสสํ สํกิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺติ, เตเนตฺถ สพฺพสฺสาปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อปคโม นิสฺสรณํ ปญฺญายติฯ เอวํ พฺยติเรกวเสน นิพฺพานสฺส อตฺถิภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุคมนวเสนปิ ตํ ทสฺเสตฺวา นิคเมตุํ ‘‘ยสฺมา จ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ ยสฺมา ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา 7-8)ฯ อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี (อุทา. 71)ฯ อิทมฺปิ โข ฐานํ สุทุทฺทสํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค (ที. นิ. 2.64, 67; ม. นิ. 2.337; สํ. นิ. 2.172; มหาว. 7-8)ฯ

อสงฺขตญฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อสงฺขตคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทีหิ (สํ. นิ. 4.366) อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาต’’นฺติ (อุทา. 73; เนตฺติ. 41) อิมินา จ สุตฺตปเทน นิพฺพานธาตุยา ปรมตฺถโต สพฺภาโว สพฺพโลกํ อนุกมฺปมาเนน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปกาสิโต, ตสฺมา ยทิปิ กตฺถ อปจฺจกฺขการีนมฺปิ สาสเน อภิปฺปสนฺนานํ วิญฺญูนํ สํสโย นตฺถิเยวฯ เย ปน ปรเนยฺยพุทฺธิโน ปุคฺคลา, เตสํ วิมติวิโนทนตฺถํ อยเมตฺถ อธิปฺปายนิทฺธารณมุเขน ยุตฺติวิจารณาฯ

ยถา ปริญฺเญยฺยตาย สอุตฺตรานํ กามานํ, รูปานญฺจ ปฏิปกฺขภูตํ ตพฺพิธุรสภาวํ นิสฺสรณํ ปญฺญายติ, เอวํ สภาวานํ สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเตน ตพฺพิธุรสภาเวน นิสฺสรเณน ภวิตพฺพํฯ ยญฺจ ตํ นิสฺสรณํ, สา อสงฺขตา ธาตุฯ กิญฺจ ภิยฺโย – สงฺขตธมฺมารมฺมณวิปสฺสนาญาณํ, อปิจ อนุโลมญาณํ กิเลเส ตทงฺควเสน ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ สกฺโกติฯ ตถา สมฺมุติสจฺจารมฺมณํ ปฐมชฺฌานาทีสุ ญาณํ วิกฺขมฺภนวเสเนว กิเลเส ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสนฯ อิติ สงฺขตธมฺมารมฺมณสฺส, สมฺมุติสจฺจารมฺมณสฺส จ ญาณสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหาเน อสมตฺถภาวโต เตสํ สมุจฺเฉทปฺปหานกรสฺส อริยมคฺคญาณสฺส ตทุภยวิปรีตสภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, สา อสงฺขตา ธาตุฯ

ตถา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อุทา. 73; เนตฺติ. 41) เอวมาทิ นิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต อตฺถิภาวโชตกวจนํ อวิปรีตตฺถํ ภควตา ภาสิตตฺตาฯ ยญฺหิ ภควตา ภาสิตํ, ตํ อวิปรีตตฺถํ ยถา ตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ม. นิ. 1.353, 356; ธ. ป. 277-279; เถรคา. 676-678; เนตฺติ. 5), ตถา นิพฺพานสทฺโท กตฺถจิ วิสเย ยถาภูตปรมตฺถวิสโย อุปจารวุตฺติสพฺภาวโตฯ เสยฺยถาปิ สีหสทฺโทติ เอวมาทีหิ นเยหิ ยุตฺติโตปิ อสงฺขตาย ธาตุยา ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว เวทิตพฺโพฯ

อปโร นโย – ยทิ ปน นิพฺพานํ อภาวมตฺตเมว สิยา, ตสฺส ‘‘คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต อตกฺกาวจโร นิปุโณ ปณฺฑิตเวทนีโย’’ติ (ที. นิ. 2.64, 67; ม. นิ. 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7-8) คมฺภีราทิตา, ‘‘อสงฺขตญฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 4.366) อสงฺขตาทิตา, ‘‘อพฺยากตา ธมฺมา อปจฺจยาธมฺมา’’ติอาทินา อพฺยากตธมฺมาทิตา จ น วตฺตพฺพา สิยาฯ

น หิ อภาวสฺส โกจิ สภาโว อตฺถิ, เยน โส คมฺภีราสงฺขตาทิอาการโต วิญฺญาเยยฺยฯ อภาโว หิ อภาโว เอว, กุโต ตสฺส คมฺภีราสงฺขาตาทิภาวสมฺพนฺโธฯ กิญฺจายมภาโว สพฺเพสํ กิเลสานํ สพฺพสตฺตสนฺตานคตานํ เอโก วา ภเวยฺย อเนโก วาฯ ยทิ เอโก, เอเกเนว มคฺเคน สพฺพกิเลสาภาโว กโต, สจฺฉิกโต จาติ อญฺญสฺส, อญฺเญสญฺจ มคฺคานํ นิรตฺถกตาติ น สิยา มคฺคพหุตา, เอกชฺฌญฺจ สพฺพสตฺตานํ นิพฺพานาธิคโม อาปชฺชติฯ สิยา ปเนวํ เอโก เอว โส นิพฺพานสญฺญิโต กิเลสาภาโว, โส ปน น มคฺเคหิ กาตพฺโพ, อถ โข สจฺฉิกาตพฺโพติฯ เอวํ สติ วิเสสโต มคฺคสฺส นิรตฺถกตา อาปชฺชติ, กิเลสานํ อปฺปหานโตติ เอโกปิ มคฺโค น สิยาฯ อสติ จ กิเลสปฺปหาเน ทุกฺขสฺส อนุปจฺเฉทนโต กิเลสาภาวสจฺฉิกิริยา กิมตฺถิยา สิยา, อถ ปน มคฺคานํ สนฺตานคตสํโยชนตฺตยปฺปหานาทิปฏินิยตกิจฺจตาย จตูสุ มคฺเคสุ ปาฏิเยกฺกํ กิเลสาภาโวฯ เอวํ สติ สภาวปเภเทน วินา น พหุภาโวติ โส กิเลสกฺขยปริยาเยน วุตฺโต สภาวธมฺโม เอว สิยาฯ

เยสํ อภาโว, ตปฺปเภเทน อภาเว เภโทปจาโรติ เจ? เยสํ อภาโว, เตสํ สสภาวตาย ตสฺส สภาโวปจาโรปิ สิยาฯ ตถา จ เต สํกิเลสสงฺขตตาทิโต กิเลสสงฺขตตาทิอุปจาราปิ สิยุํฯ โน เจ เต อิจฺฉิตา, ตปฺปเภเทน เภโทปจาโรปิ น อิจฺฉิตพฺโพฯ น จ ปโหติ อุปจริโต พหุภาโว อตฺถโต พหุภาวายฯ น หิ ชลํ อนลนฺติ อุปจริตํ ทหติ, ปจติ วาฯ เอกตฺตปญฺหมฺปิ จายมภาโว อสภาวตาย น สหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ นตฺถิภาวสามญฺญโต อเภทโวหาโร ยุตฺตรูโปติฯ เอกตฺเต จ ปุพฺเพ วุตฺตา เอว โทสา, พหุภาเว ปน สติ วุตฺตนเยเนว สิทฺธา สภาวธมฺมตาฯ สภาวธมฺมตฺเตปิ จ พหุภาโว วิย ภาวํ ภาโวปิ พหุภาวํ น พฺยภิจเรยฺยาติ นิพฺพานสฺส พหุภาวปสงฺโค สิยาติ เจ? น พหุภาวสฺเสว อภาวปฺปสงฺคโตฯ ยทิ หิ ยถา กกฺขฬตา ภาวํ, เอวํ ภาโวปิ กกฺขฬตํ น พฺยภิจเรยฺยฯ

เอวํ สติ สพฺเพสํ ภาวานํ ปถวีภาวาปตฺติโต กุโต ภาวสฺส พหุภาโว, ตสฺมา โลกโวหารานํ วิจิตฺตตาย ยทิปิ พหุตา ภาวาเปกฺขา, ภาวตา ปน น พหุตาเปกฺขาติ น ภาวสฺส สโต นิพฺพานสฺส พหุภาโว ‘‘เอกา นิฏฺฐา น ปุถุ นิฏฺฐา’’ติ วจนโตฯ เอกสฺมิํเยว จ ทสฺสนภาวนาทฺวยํ สมฺภวติฯ

ปรินิพฺพุตานํ ปจฺเจกํ นิพฺพานภาเว สตฺตสนฺตานนิยตํ นาม นิพฺพานํ สิยาฯ ตถา จ สติ สงฺขตตาทิโทสานติวตฺติเยว, กิเลสปฺปหานํ วา มคฺคกิจฺจํ กิเลสานํ อภาโวฯ ตสฺส จ เอกตฺเต น มคฺคพหุตา กิจฺจนฺตรสฺส กตฺตพฺพสฺส อภาวโตฯ มคฺคพหุภาโว จ มคฺเคหิ สจฺฉิกาตพฺเพ เอกสฺมิํ ธมฺเม อินฺทฺริยานํ อปาฏวปาฏวปาฏวตรปาฏวตมภาเวน สจฺฉิกิริยาวิเสเสน กิเลสานํ ปหานเภเทน โหตีติ นิพฺพานสฺส สภาวธมฺมตฺเต เอว สิยาฯ อภาโวปิ จ กิเลสานํ มคฺเคน สกิจฺจกตาย กาตพฺโพ เอว สิยา, น สจฺฉิกาตพฺโพฯ โก หิ สภาโว อภาวสฺส? โย สจฺฉิกาตพฺโพ สิยา, โส เจ นิพฺพานํ เอเกเนว มคฺเคน สพฺพกิเลสานํ อภาโว เอโก อภินฺโน กาตพฺโพ อาปนฺโนฯ อญฺญถา มคฺควเสน จตุพฺพิธภาเว นิพฺพานสฺส จตุพฺพิธภาวปฺปสงฺโค, นิพฺพานวิเสสปฺปสงฺโค จ อาปชฺเชยฺยาติ มคฺคกิจฺจสฺส เอกตฺเตน มคฺคพหุตา สิยาฯ พหุภาเว ปน เตสํ โส วุตฺตนเยน เอกสฺมิํ ธมฺเม สจฺฉิกิริยาวิเสสโตติ สิทฺธา นิพฺพานสฺส สภาวธมฺมตาฯ ขยาธิคนฺตพฺพตาย ปเนตํ ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 142; 1382) หิ วจนโต อริยมคฺโค ขโย นามฯ เตน เจตํ อธิคนฺตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตนฺติฯ

อิติ นิโรธนิทฺเทสกถาวณฺณนาฯ

มคฺคนิทฺเทสกถาวณฺณนา

[562] อฏฺฐ ธมฺมาติ ‘‘กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ อารภิตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทินา ปาฬิยํ (วิภ. 205) ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส อาคตา, ตเมว จ ปาฬิํ อาเนตฺวา อุทฺเทสวเสน อิธ จ วุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ ธมฺมา อตฺถโต ปกาสิตา, น มคฺคสจฺจนิทฺเทสวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ อตฺถโต ปกาสิตา, กิมตฺถิยํ ปน อิธ กถนนฺติ อาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เอกกฺขเณ ปวตฺตมานาน’’นฺติ อิทํ โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ วิรติโย นานากฺขณิกา เอว โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เสสมคฺคธมฺมา ปน ตตฺถาปิ เอกชฺฌํ อุปฺปชฺชนฺติเยวฯ วิเสสาวโพธนตฺถนฺติ ปฏิปกฺขสมุคฺฆาตาทิปวตฺติอาการวิเสสสฺส อวโพธนตฺถํฯ วิตฺถารโต มคฺคกถา ปรโต อาวิ ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘สงฺเขปโต’’ติฯ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺสาติ ยถา จตุสจฺจาภิสมโย โหติ, เอวํ สพฺพโส ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปริปูรณวเสน ปฏิปนฺนสฺสฯ อริยมคฺคสงฺขาตสฺส โยคสฺส สพฺภาวโต โยคิโนฯ กามํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาเต ตเทกฏฺฐกิเลสานํ เลโสปิ นาวสิสฺสติ, วิชฺชาย ปน อวิชฺชา อุชุวิปจฺจนีกธมฺโมติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตก’’นฺติ วุตฺตํฯ ปรโต มิจฺฉาสงฺกปฺปาทิคฺคหเณปิ เอเสว นโยฯ ธาตุปฺปกาสนรสาติ ปรมตฺถปกาสนรสา, จตุสจฺจวิภาวนกิจฺจาติ อตฺโถฯ มคฺคธมฺมานํ ปฏิปกฺขวิธมนากาโร สาติสยํ ปากโฏ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกตํ สมฺมาทิฏฺฐิยา วตฺวาปิ อวิชฺชนฺธการวิทฺธํสนปจฺจุปฏฺฐานตา วุตฺตาฯ

ตถา สมฺปนฺนทิฏฺฐิโนติ ยถา อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาโต โหติ, ตถา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺปนฺนทิฏฺฐิโนฯ เอวญฺหิ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโนติ อิมมตฺถํ ตถา-สทฺโท อุปสํหรติฯ นิพฺพานารมฺมณตา ปน ตํสมฺปยุตฺตวจเนเนว โพธิตาฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปนิฆาตกนฺติ กามสงฺกปฺปาทิมิจฺฉาสงฺกปฺปสมุจฺเฉทกํฯ อปฺปนารโสติ นิพฺพานารมฺมเณ มคฺคจิตฺตสฺส สมุปฺปาทวเสน ปวตฺตนโต อปฺปนากิจฺโจฯ

ตถา ปสฺสโต วิตกฺกยโต จาติ วุตฺตปฺปการาย สมฺมาทิฏฺฐิยา ปสฺสโต, นิพฺพานารมฺมเณ จ สมฺมาสงฺกปฺเปน จิตฺตํ อภินิโรปยโตฯ วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกาติ จตุพฺพิธสฺสปิ วจีทุจฺจริตสฺส สมุจฺเฉทิกาฯ มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต สินิทฺธภาเวน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจาติ อาห ‘‘สา ปริคฺคหลกฺขณา’’ติฯ กายิกกิริยา กิญฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, สยญฺจ สมุฏฺฐหนํ ฆฏนํ โหตีติ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติปิ สมุฏฺฐานสภาวา วุตฺตาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺฐาปนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิยฯ

อสฺสาติ โยคิโนฯ ตสฺมิํ สติ วิสุชฺฌนโต วิสุทฺธิภูตา