เมนู

ปญฺจุปาทานกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[552] ยํ วุตฺตมิธาติ อิธ สจฺจนิทฺเทเส ยํ สรูปโต วุตฺตํฯ อวุตฺตนฺติ อญฺญตฺถ ทุกฺขกฺขนฺธพาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ วุตฺตมฺปิ อิธ สรูปโต อวุตฺตํฯ ตญฺจ สพฺพํ อิเม อุปาทานกฺขนฺเธ วินา น ลพฺภตีติ ตตฺถ ขนฺธสนฺนิสฺสยเมว ทุกฺขํ ขนฺเธ วิพาธตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทนมิว ปาวโก’’ติ วุตฺตํฯ ยถา วา ลกฺขํ ปหรณปหารสฺส วตฺถุ, เอวํ ขนฺธา สํสารทุกฺขสฺสฯ ยถา จ โครูปํ ฑํสมกสาทิวิพาธาย, ยถา จ เขตฺตํ นิปฺผนฺนสสฺสลายนสฺส, คาโม จ คามฆาตกวิพาธาย, เอวํ ขนฺธา ชาติอาทิทุกฺขสฺส วตฺถูติ ทสฺเสตุํ ‘‘ลกฺขมิวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เยภุยฺเยน โลเก วิพาธกา วิพาเธตพฺพาธีนา น โหนฺติ, อิเม ปน วิพาเธตพฺพาธีนา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ติณลตาทีนี’’ติ วุตฺตํฯ กามํ อนาทิมติ สํสาเร อาทิ นาม กสฺสจิ นตฺถิ, เอกภวปริจฺฉินฺนสฺส ปน ขนฺธสนฺตานสฺส วเสน วุตฺตํ ‘‘อาทิทุกฺขํ ชาตี’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ปริโยสานทุกฺขํ มรณ’’นฺติฯ น เหตฺถ สมุจฺเฉทมรณเมว อธิปฺเปตํฯ มรณสฺส อนฺติเก อาสนฺเน ชาตํ ทุกฺขํ มารณนฺติกทุกฺขํฯ ปริทยฺหนํ จิตฺตสนฺตาโปฯ ลาลปฺปนํ อติวิย วิปฺปลาโปฯ อนุตฺถุนนํ อนฺโต นิชฺฌายนํฯ เอกเมกนฺติ ชาติอาทีนํ อนฺตรเภทภินฺนานํ, ชาติอาทีนเมว วา อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกานํ วา เอกเมกํฯ สงฺขิปิตฺวาติ สมาเสตฺวา, สามญฺญนิทฺเทเสน วา สงฺเขปํ กตฺวาฯ

อิติ ทุกฺขนิทฺเทสกถาวณฺณนาฯ

สมุทยนิทฺเทสกถาวณฺณนา

[553] ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว อุตฺตรปทโลเปน, ยถา วา อปูปภกฺขนสีโล อาปูปิโก, เอวํ ปุนพฺภวกรณสีลา, ปุนพฺภวํ วา ผลํ อรหติ, โส วา เอติสฺสา ปโยชนนฺติ โปโนภวิกาฯ นนฺทนโต, รญฺชนโต จ นนฺทีราคภาวํ สพฺพาสุ อวตฺถาสุ อปจฺจกฺขาย วุตฺติยา นนฺทีราคสหคตาฯ ตาย จ สตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ภวาทิเก กิมิกีฏปฏงฺคาทิอตฺตภาเวปิ นนฺทนฺติ, รูปาภินนฺทนาทิภูตาย รญฺชนฺติ จาติ ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ เตนาห ‘‘นนฺทีราเคน สหคตา’’ติอาทิฯ ตพฺภาวตฺโถ หิ เอส สหคตสทฺโทฯ กามภววิภวเภทวเสน ปวตฺติยา กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา จ เวทิตพฺพาฯ กามตณฺหาทิเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ ตณฺหาภาเวเนว เอกภาวคฺคหเณน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา กสฺสจิปิ สตฺตสฺส เกนจิ สทิสตาภาวโต ตํตํวิจิตฺตภาวชนกกมฺมนิปฺผาทเนน อติวิจิตฺตสภาวา สกลสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภาวโต ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ

กสฺมา ปเนตฺถ ตณฺหาว สมุทยสจฺจํ วุตฺตาติ? วิเสสเหตุภาวโตฯ อวิชฺชา หิ ภเวสุ อาทีนวํ ปฏิจฺฉาเทนฺตี, ทิฏฺฐิอาทิอุปาทานญฺจ ตตฺถ ตตฺถ อภินิวิสมานํ ตณฺหํ อภิวฑฺเฒนฺตี โทสาทโยปิ กมฺมสฺส การณํ โหนฺติ, ตณฺหา ปน ตํตํภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสสตฺตนิกายกุลโภคิสฺสริยาทิวิจิตฺตตํ อภิปตฺเถนฺตี, กมฺมวิจิตฺตตาย อุปนิสฺสยตํ กมฺมสฺส จ สหายภาวํ อุปคจฺฉนฺตี ภวาทิวิจิตฺตตํ นิยเมติ, ตสฺมา ทุกฺขสฺส วิเสสเหตุภาวโต อญฺเญสุปิ อวิชฺชาอุปาทานกมฺมาทีสุ สุตฺเต (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; 3.374) อภิธมฺเม (วิภ. 203) จ อวเสสกิเลสากุสลมูลาทีสุ วุตฺเตสุ ทุกฺขเหตูสุ วิชฺชมาเนสุ ตณฺหาว สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สมุทยนิทฺเทสกถาวณฺณนาฯ

นิโรธนิทฺเทสกถาวณฺณนา

[554] ตสฺสาเยวาติ ยทคฺเคน ตณฺหา สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตา, ตทคฺเคน ตสฺสาเยวาติ อวธารณํฯ สติ หิ ปธานเหตุนิโรเธ ตทญฺญเหตู นิรุทฺธาเยว โหนฺตีติ พฺยาธินิมิตฺตวูปสมเนน พฺยาธิวูปสโม วิย เหตุนิโรเธน ผลนิโรโธติ อาห ‘‘สมุทยนิโรเธน ทุกฺขนิโรโธ’’ติฯ น อญฺญถาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกตํ ทสฺเสติฯ

อนุปทฺทเวติ ปาณกวิชฺฌนสตฺถปฺปหาราทิอุปทฺทวรหิเตฯ ตโต เอว ทฬฺเห ถิเรฯ สาขาทิเฉทเนน ฉินฺโนปิฯ ตณฺหานุสเยติ กามราคภวราคานุสเยฯ อนูหเตติ อสมุปฆาฏิเตฯ

ยถา สีโห เยนตฺตนิ สโร ขิตฺโต, ตตฺเถว อตฺตโน พลํ ทสฺเสติ, น สเร, ตถา พุทฺธานํ การเณ ปฏิปตฺติ, น ผเลฯ