ทุกฺขนิทฺเทสวณฺณนา

[546] ชาติอาทีนมฺปิ ยถารหํ ทุกฺขวตฺถุทุกฺขทุกฺขตาหิ สติปิ ทุกฺขภาเว กายสฺส ปีฬนวเสน อิทํ สวิเสสํ ทุกฺขมนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺต’’นฺติฯ

อิติ ทุกฺขนิทฺเทสวณฺณนาฯ

โทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนา

[547] มโนวิฆาตรสนฺติ พฺยาปาทสมฺปโยควเสน มนโส วิหญฺญนกิจฺจํฯ เจโตทุกฺขสมปฺปิตาติ เจตสิกทุกฺขสมงฺคิโนฯ อาวฏฺฏนฺตีติ อามุขํ วฏฺฏนฺติ, ยํทิสาภิมุขํ ปติตา, ตํทิสาภิมุขา เอว วฏฺฏนฺติฯ วิวฏฺฏนฺตีติ วิปริวตฺตนวเสน วฏฺฏนฺติฯ อุทฺธํปาทํ ปปตนฺตีติ อุทฺธํมุขปาทา หุตฺวา ปตนฺติฯ สตฺถํ อาหรนฺตีติ อตฺตโน สรีรสฺส วิชฺฌนเภทนวเสน สตฺถํ อุปเนนฺติฯ

อิติ โทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนาฯ

อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนา

[548] โทโสเยวาติ กายจิตฺตานํ อายาสนวเสน โทสสฺเสว ปวตฺติอากาโรติ อตฺโถ, ยโต ภุโส อายาโสติ อุปายาโสติ วุจฺจติ ยถา ภุสมาทานํ อุปาทานนฺติฯ เอโก ธมฺโมติ จุทฺทสหิ อกุสลเจตสิเกหิ อญฺโญ เอโก เจตสิกธมฺโม, ยํ ‘‘วิสาโท’’ติ จ วทนฺติฯ นิตฺถุนนวเสน สมฺปชฺชนโต นิตฺถุนนรโส, กาเย วา นิตฺถุนนกรณกิจฺโจฯ ‘‘สงฺขารทุกฺขภาวโต’’ติ วตฺวา โส ปเนตฺถ สาติสโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตปริทหนโต, กายวิสาทนโต จา’’ติ อาหฯ

เอเต จ โสกปริเทวุปายาสา วิญฺญตฺติยา วินา, สห จ ยถาปจฺจยํ โทมนสฺสจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺติอาการวิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปาโก วิยาติ รชนาทิโน ปจิตพฺพวตฺถุโน ปาโก วิยฯ

อิติ อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนาฯ

อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา

[549] สโมธานํ สมาคโมฯ กายิกทุกฺขจิตฺตวิฆาตาทิอนตฺถานํ อตฺถิภาวสฺส ปจฺจุปฏฺฐาโน อนตฺถภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

เตสํ อปฺปิยานํ กายิกวาจสิกปโยคสงฺขาโต อุปกฺกโม ตทุปกฺกโม, ตโต สมฺภูโต ตทุปกฺกมสมฺภูโตฯ

อิติ อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา

[550] อุปทฺทวภาเวน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ พฺยสนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

อิติ ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนาฯ

อิจฺฉิตาลาภนิทฺเทสวณฺณนา

[551] อิจฺฉิตาลาโภ นาม ยสฺส กสฺสจิ อตฺตนา อิจฺฉิตสฺส วตฺถุโน อลาโภฯ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ มตฺถกปฺปตฺตํ ปน อิจฺฉิตาลาภํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘ชาติธมฺมานํ สตฺตาน’’นฺติอาทินา นิทฺทิฏฺฐนฺติ ตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อโห วตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิจฺฉาวาติ เอตฺถ อิจฺฉาสหิโต อลาโภวาติ จ วทนฺติฯ ตปฺปริเยสนรสาติ เตสํ อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ ปริเยสนรสาฯ อปฺปตฺติ อลาโภฯ

อิติ อิจฺฉิตาลาภนิทฺเทสวณฺณนาฯ