ปาปกมฺมาทินิมิตฺตนฺติ ปาปกมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ มรณกาเล อุปฏฺฐิตํ อกุสลวิปาการมฺมณํฯ ตมฺหิ ปสฺสนฺตสฺเสว กสฺสจิ อนุภวนฺตสฺส วิย มหาทุกฺขํ โหติฯ ภทฺทสฺสาติ ภทฺทกมฺมสฺส, กตกุสลสฺสาติ อตฺโถฯ ตสฺส ปน กามํ อิฏฺฐเมว อารมฺมณํ อุปฏฺฐาติ, ปิยวิปฺปโยควตฺถุกํ ปน มหนฺตํ ทุกฺขํ อารมฺมณํ อุปฏฺฐาติ, ปิยวิปฺปโยควตฺถุกํ ปน มหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘อสหนฺตสฺส วิโยคํ ปิยวตฺถุก’’นฺติฯ อวิเสสโตติ ปาปสฺส, ภทฺทสฺส จ สามญฺญโตฯ ‘‘อวิเสสโต’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สพฺเพส’’นฺติ วจนํ ตํ อิทํ ทุกฺขํ ปริมทฺทิตสงฺขารานํ เอกจฺจานํ ขีณาสวานมฺปิ โหติเยวาติ ทสฺสนตฺถํฯ วิตุชฺชมานมมฺมานนฺติ สนฺธิพนฺธนาวจฺเฉทกวายุนา วิชฺฌิยมานมมฺมฏฺฐานานํฯ

อิติ มรณนิทฺเทสวณฺณนาฯ

โสกนิทฺเทสวณฺณนา

[544] โสติ โสโกฯ อตฺถโต โทมนสฺสเมว โหติ เจตสิกนฺตราภาวโตฯ โทมนสฺสวิเสโส ปน โหติ วิสยวิเสเส ปวตฺติอาการวิเสสสพฺภาวโตติ ตํ วิเสสํ ลกฺขณาทิโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺโต นิชฺฌานํ จิตฺตสนฺตาโปฯ ปริชฺฌาปนํ ราคโทสปริฬาหวิสิฏฺฐํ ทหนํฯ กตากตกุสลากุสลวิสยํ วิปฺปฏิสารากาเรน ปวตฺตํ อนุโสจนํ กุกฺกุจฺจํ, ญาติพฺยสนาทิวิสยํ เกวลํ จิตฺตสนฺถาปภูตํ อนุโสจนํ โสโกติ อนุโสจนปจฺจุปฏฺฐานตฺเตปิ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

วิสปีตํ สลฺลํ วิสสลฺลํฯ โสกวเสน อติสาราทิ พฺยาธิปิ โหติ, โสกพหุลสฺส สรีรํ น จิรสฺเสว ชีรติ, พลวโสกาภิภูโต มรณมฺปิ ปาปุณาตีติ อาห ‘‘สมาวหติ จ พฺยาธิชรามรณเภทน’’นฺติฯ

อิติ โสกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนา

[545] วจีปลาโปติ วาจาวิปฺปลาโป, โส อตฺถโต สทฺโท เอวฯ ภิยฺโยติ โสกทุกฺขโต อุปริฯ โสกสมุฏฺฐาโน หิ ปริเทโวฯ

อิติ ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ทุกฺขนิทฺเทสวณฺณนา

[546] ชาติอาทีนมฺปิ ยถารหํ ทุกฺขวตฺถุทุกฺขทุกฺขตาหิ สติปิ ทุกฺขภาเว กายสฺส ปีฬนวเสน อิทํ สวิเสสํ ทุกฺขมนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺต’’นฺติฯ

อิติ ทุกฺขนิทฺเทสวณฺณนาฯ

โทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนา

[547] มโนวิฆาตรสนฺติ พฺยาปาทสมฺปโยควเสน มนโส วิหญฺญนกิจฺจํฯ เจโตทุกฺขสมปฺปิตาติ เจตสิกทุกฺขสมงฺคิโนฯ อาวฏฺฏนฺตีติ อามุขํ วฏฺฏนฺติ, ยํทิสาภิมุขํ ปติตา, ตํทิสาภิมุขา เอว วฏฺฏนฺติฯ วิวฏฺฏนฺตีติ วิปริวตฺตนวเสน วฏฺฏนฺติฯ อุทฺธํปาทํ ปปตนฺตีติ อุทฺธํมุขปาทา หุตฺวา ปตนฺติฯ สตฺถํ อาหรนฺตีติ อตฺตโน สรีรสฺส วิชฺฌนเภทนวเสน สตฺถํ อุปเนนฺติฯ

อิติ โทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนาฯ

อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนา

[548] โทโสเยวาติ กายจิตฺตานํ อายาสนวเสน โทสสฺเสว ปวตฺติอากาโรติ อตฺโถ, ยโต ภุโส อายาโสติ อุปายาโสติ วุจฺจติ ยถา ภุสมาทานํ อุปาทานนฺติฯ เอโก ธมฺโมติ จุทฺทสหิ อกุสลเจตสิเกหิ อญฺโญ เอโก เจตสิกธมฺโม, ยํ ‘‘วิสาโท’’ติ จ วทนฺติฯ นิตฺถุนนวเสน สมฺปชฺชนโต นิตฺถุนนรโส, กาเย วา นิตฺถุนนกรณกิจฺโจฯ ‘‘สงฺขารทุกฺขภาวโต’’ติ วตฺวา โส ปเนตฺถ สาติสโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตปริทหนโต, กายวิสาทนโต จา’’ติ อาหฯ

เอเต จ โสกปริเทวุปายาสา วิญฺญตฺติยา วินา, สห จ ยถาปจฺจยํ โทมนสฺสจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺติอาการวิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปาโก วิยาติ รชนาทิโน ปจิตพฺพวตฺถุโน ปาโก วิยฯ

อิติ อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนาฯ