วเธนฺตสฺสาติ โสจนปริเทวนสีสปฏิหนนาทินา พาเธนฺตสฺสฯ ขุปฺปิปาสา หิ อาตปาวฏฺฐานาทินา จ อาตาปนํฯ ปญฺจคฺคิตาปนาทินา ปริตาปนํฯ

อิมสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส สตฺตวิธสฺสฯ สพฺพสฺสาปีติ คพฺภกาลาทีสุ ตาปนมทฺทนาทินิรยคฺคิทาหาทิสญฺชนิตสฺส สกลสฺสาปิฯ วตฺถุเมว โหติ ตทภาเว อภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘ชาเยถ โน เจ’’ติอาทิฯ

[541] วิจิตฺตนฺติ วิวิธํ, อจฺฉริยํ วาฯ

อิติ ชาตินิทฺเทสวณฺณนาฯ

ชรานิทฺเทสวณฺณนา

[542] สงฺขาตลกฺขณนฺติ ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺต’’นฺติ (สํ. นิ. 3.38; อ. นิ. 3.47; กถา. 214) วุตฺตํ ขณิกชรํ สนฺธายาหฯ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโตติ ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจวลิตฺตจตาทินา สมญฺญโตฯ สาติ ขนฺธปุราณภาวสญฺญิตา ปากฏชราฯ ขนฺธปริปาโก เอกภวปริยาปนฺนานํ ขนฺธานํ ปุราณภาโวฯ

อิติ ชรานิทฺเทสวณฺณนาฯ

มรณนิทฺเทสวณฺณนา

[543] สงฺขตลกฺขณนฺติ สงฺขารานํ วยสญฺญิตํ ขณิกมรณมาหฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ ขณิกมรณํ สนฺธาย, ‘‘ชีรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71) เอตฺถ ‘‘มรณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเจทสญฺญิตํ ปากฏมรณํฯ ‘‘จวน’’นฺติ ลกฺขิตพฺพตาย จุติลกฺขณํฯ วิโยครสนฺติ ยถาธิคเตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ วิโยชนรสํฯ ยถูปปนฺนาย คติยา วิปฺปวาสวเสน คยฺหตีติ คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐานํฯ

ปาปสฺสาติ ปาปโยเคน ปาปสฺส, อุปจิตปาปกมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ

ปาปกมฺมาทินิมิตฺตนฺติ ปาปกมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ มรณกาเล อุปฏฺฐิตํ อกุสลวิปาการมฺมณํฯ ตมฺหิ ปสฺสนฺตสฺเสว กสฺสจิ อนุภวนฺตสฺส วิย มหาทุกฺขํ โหติฯ ภทฺทสฺสาติ ภทฺทกมฺมสฺส, กตกุสลสฺสาติ อตฺโถฯ ตสฺส ปน กามํ อิฏฺฐเมว อารมฺมณํ อุปฏฺฐาติ, ปิยวิปฺปโยควตฺถุกํ ปน มหนฺตํ ทุกฺขํ อารมฺมณํ อุปฏฺฐาติ, ปิยวิปฺปโยควตฺถุกํ ปน มหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘อสหนฺตสฺส วิโยคํ ปิยวตฺถุก’’นฺติฯ อวิเสสโตติ ปาปสฺส, ภทฺทสฺส จ สามญฺญโตฯ ‘‘อวิเสสโต’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สพฺเพส’’นฺติ วจนํ ตํ อิทํ ทุกฺขํ ปริมทฺทิตสงฺขารานํ เอกจฺจานํ ขีณาสวานมฺปิ โหติเยวาติ ทสฺสนตฺถํฯ วิตุชฺชมานมมฺมานนฺติ สนฺธิพนฺธนาวจฺเฉทกวายุนา วิชฺฌิยมานมมฺมฏฺฐานานํฯ

อิติ มรณนิทฺเทสวณฺณนาฯ

โสกนิทฺเทสวณฺณนา

[544] โสติ โสโกฯ อตฺถโต โทมนสฺสเมว โหติ เจตสิกนฺตราภาวโตฯ โทมนสฺสวิเสโส ปน โหติ วิสยวิเสเส ปวตฺติอาการวิเสสสพฺภาวโตติ ตํ วิเสสํ ลกฺขณาทิโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺโต นิชฺฌานํ จิตฺตสนฺตาโปฯ ปริชฺฌาปนํ ราคโทสปริฬาหวิสิฏฺฐํ ทหนํฯ กตากตกุสลากุสลวิสยํ วิปฺปฏิสารากาเรน ปวตฺตํ อนุโสจนํ กุกฺกุจฺจํ, ญาติพฺยสนาทิวิสยํ เกวลํ จิตฺตสนฺถาปภูตํ อนุโสจนํ โสโกติ อนุโสจนปจฺจุปฏฺฐานตฺเตปิ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

วิสปีตํ สลฺลํ วิสสลฺลํฯ โสกวเสน อติสาราทิ พฺยาธิปิ โหติ, โสกพหุลสฺส สรีรํ น จิรสฺเสว ชีรติ, พลวโสกาภิภูโต มรณมฺปิ ปาปุณาตีติ อาห ‘‘สมาวหติ จ พฺยาธิชรามรณเภทน’’นฺติฯ

อิติ โสกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนา

[545] วจีปลาโปติ วาจาวิปฺปลาโป, โส อตฺถโต สทฺโท เอวฯ ภิยฺโยติ โสกทุกฺขโต อุปริฯ โสกสมุฏฺฐาโน หิ ปริเทโวฯ

อิติ ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนาฯ