ชาตินิทฺเทสวณฺณนา

ภเวติ อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน ธมฺมปฺปพนฺโธ ภโว, ตสฺมิํ ภเวฯ โส หิ ชายติ เอตฺถ โยนิคติอาทิวิภาโคติ ชาตีติ วุจฺจติ, ชายนฺติ เอตฺถ สตฺตา สมานนฺวยาติ ชาติ, นิกาโยฯ สงฺขตลกฺขเณติ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปาเทฯ โส หิ ชนนฏฺเฐน ชาติฯ ปฏิสนฺธิยนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตกฺขเณ ฯ สมฺปาติชาโตติ เอตฺถ ชาติสทฺเทน ลพฺภมานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนสงฺขาตํ ชายนตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ปสูติย’’นฺติ, อภิชาติยนฺติ อตฺโถฯ ชายติ เอตาย ขตฺติยาทิสมญฺญาติ ชาติ, กุลํฯ

[538] สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มาตุกุจฺฉิสงฺขาโต คพฺโภ เสยฺยา เอเตสนฺติ คพฺภเสยฺยกา, อณฺฑชา, ชลาพุชา จฯ อิตเรสนฺติ สํเสทชานํ, โอปปาติกานญฺจฯ อยมฺปิ จาติ ‘‘ปฏิสนฺธิขนฺเธสฺเววา’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตกถาปิ, ปเคว ‘‘ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐายา’’ติ วุตฺตกถายํฯ เตนาห ‘‘เตสํ เตสํ ปฐมปาตุภาโว ชาตี’’ติฯ

อุมฺมุชฺชนวเสน คยฺหตีติ อุมฺมุชฺชนปจฺจุปฏฺฐานํฯ วกฺขมานวิภาคํ ทุกฺขวิจิตฺตตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฏฺฐานาฯ

[539] ‘‘กสฺมา ปนา’’ติ วทโต โจทกสฺสายมธิปฺปาโย – เอกนฺตทุกฺเข นิรเย ตาว ชาติทุกฺขา โหตุ, อญฺญาสุปิ วา ทุคฺคตีสุ ปาปกมฺมสมุฏฺฐานโต สุขสํวตฺตนิยกมฺมสมุฏฺฐานาสุ ปน สุคตีสุ กถนฺติฯ อิตโร ‘‘นายํ ชาติ สภาวทุกฺขวเสน ทุกฺขาติ วุตฺตา, น หิ กาจิ ปฏิสนฺธิ ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตา อตฺถิ, อถ โข ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต’’ติอาทิมาหฯ อทุกฺขสภาวมฺปิ ปริยายโต ทุกฺขนฺติ วุจฺจตีติ ทุกฺขสภาวํ ทุกฺขสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ ยถา รูปรูปนฺติฯ

ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโตติ ‘‘อหุ วต เม, ตํ วต นาโหสี’’ติ เจตสิกทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโตฯ

‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 3.15, 45, 76, 77, 85; 2.4.1, 4) วจนโต เตภูมกา สงฺขารา สงฺขารทุกฺขํ, ตตฺถ การณมาห ‘‘อุทยพฺพยปฺปฏิปาฬิตตฺตา’’ติฯ ยญฺหิ อภิณฺหํ ปฏิปีฬิตํ, ตํ ทุกฺขมนตาย ทุกฺขนฺติ, วิปสฺสนาจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา เตภูมกคฺคหณํฯ

ทุกฺขทุกฺขนฺติ ทุกฺขโทมสฺสุปายาเส วทติฯ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทินา (วิภ. 190) ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํฯ

ภควตาปีติ อนาวรณญาณวตา อจฺจริยาปริเมยฺยเทสนาโกสลฺลวตา ภควตาปิฯ อุปมาวเสนติ องฺคารกาสูปมาทิอุปมาวเสนฯ

[540] ปุณฺฑรีกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน น มณิกนกรชตปวาฬาทิรตนสนฺนิจฺจเย, นาปิ อณฺฑชเมณฺฑชวายชาติเก สุภมนุญฺญสยนตเล, นาปิ รตนมยกุฏฺฏิมมโนหเร ปาสาทตเล, นาปิ สิตฺตสมฺมฏฺฐกุสุโมปหารวติ ปาสาทูปจาเร, นาปิ มุตฺตาชาลสทิสวาลิกาวิกิณฺเณ วิวิฏงฺคเณ, นาปิ หริตกมฺพลสทิสมุทุสทฺทลสโมตเล ภูมิภาเคติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ปรมสมฺพาเธติ อติวิย สมฺพาเธฯ ติพฺพนฺธกาเรติ พหลนฺธกาเรฯ ปิตฺตเสมฺหปุพฺพรุหิรคูโถทริยาทิ นานากุณปสมฺพาเธฯ มาตา ยทิ วีสติวสฺสา, อถ ติํส, จตฺตาลีสาทิวสฺสา, ตตฺตกํ กาลํ อโธตวจฺจกูปสทิสตาย อธิมตฺตเชคุจฺเฉฯ ปูติมจฺฉา ทิ สพฺพํ น สทิสูปมฺมํ ตสฺส วาตาทิวเสน เอกจฺจทุคฺคนฺธาปคมสพฺภาวโตฯ ทส มาเสติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ตโต ภิยฺโยปิ เอกจฺจานํ ตตฺถาวฏฺฐานสมฺภวโต ฯ อตฺตโน อโธมุขํ ฐปิตสงจิตหตฺถทฺวยสฺส อุกฺกุฏิกสฺเสว นิสีทโต สมิชฺชนปฺปสารณาทิรหิโตฯ

อภิมุขํ กฑฺฒนํ อากฑฺฒนํฯ ปริโต สมนฺตโต กฑฺฒนํ ปริกฑฺฒนํฯ เหฏฺฐา ธุนนํ โอธูนนํฯ นิธาย นิธาย ธูนนํ นิทฺธูนนํฯ อากฑฺฒนาทิสทิสญฺเจตฺถ ‘‘อากฑฺฒนาที’’ติ วุตฺตํฯ ตรุณวณสทิสํ อติวิย สุขุมาลํ คพฺภคตํ สรีรํ สีตาทิอปฺปกมฺปิ น สหตีติ สีตนรกูปปนฺนตาทิ นิทสฺสิตํฯ ตญฺหิ ตสฺส อติวิย สีตํ, อติวิย อุณฺหญฺจ หุตฺวา อุปติฏฺฐติฯ สรีรํ วาสิยาทีหิ ตจฺเฉตฺวา ขาราวเสจนกรณํ ขาราปฏิจฺฉกํฯ ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเนติ คพฺภาสยสญฺญิตํ ตติยํ อาวฏฺฏํ สนฺธายาหฯ

ปริวตฺเตตฺวาติ อุทฺธํปาทอโธสีสภาเวน ปริวตฺเตตฺวาฯ อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ, เยน มรณทุกฺเขน จ อฏฺฏิตา เวทนาปฺปตฺตา สตฺตา กติปยมาสมตฺตาติกฺกนฺตมฺปิ ปวตฺติํ วิสฺสรนฺติ, มหนฺธการํ มหาวิทุคฺคํ ปกฺขนฺธา วิย โหนฺติฯ

วเธนฺตสฺสาติ โสจนปริเทวนสีสปฏิหนนาทินา พาเธนฺตสฺสฯ ขุปฺปิปาสา หิ อาตปาวฏฺฐานาทินา จ อาตาปนํฯ ปญฺจคฺคิตาปนาทินา ปริตาปนํฯ

อิมสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส สตฺตวิธสฺสฯ สพฺพสฺสาปีติ คพฺภกาลาทีสุ ตาปนมทฺทนาทินิรยคฺคิทาหาทิสญฺชนิตสฺส สกลสฺสาปิฯ วตฺถุเมว โหติ ตทภาเว อภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘ชาเยถ โน เจ’’ติอาทิฯ

[541] วิจิตฺตนฺติ วิวิธํ, อจฺฉริยํ วาฯ

อิติ ชาตินิทฺเทสวณฺณนาฯ

ชรานิทฺเทสวณฺณนา

[542] สงฺขาตลกฺขณนฺติ ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺต’’นฺติ (สํ. นิ. 3.38; อ. นิ. 3.47; กถา. 214) วุตฺตํ ขณิกชรํ สนฺธายาหฯ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโตติ ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจวลิตฺตจตาทินา สมญฺญโตฯ สาติ ขนฺธปุราณภาวสญฺญิตา ปากฏชราฯ ขนฺธปริปาโก เอกภวปริยาปนฺนานํ ขนฺธานํ ปุราณภาโวฯ

อิติ ชรานิทฺเทสวณฺณนาฯ

มรณนิทฺเทสวณฺณนา

[543] สงฺขตลกฺขณนฺติ สงฺขารานํ วยสญฺญิตํ ขณิกมรณมาหฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ ขณิกมรณํ สนฺธาย, ‘‘ชีรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71) เอตฺถ ‘‘มรณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเจทสญฺญิตํ ปากฏมรณํฯ ‘‘จวน’’นฺติ ลกฺขิตพฺพตาย จุติลกฺขณํฯ วิโยครสนฺติ ยถาธิคเตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ วิโยชนรสํฯ ยถูปปนฺนาย คติยา วิปฺปวาสวเสน คยฺหตีติ คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐานํฯ

ปาปสฺสาติ ปาปโยเคน ปาปสฺส, อุปจิตปาปกมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ