‘‘เนว อกตํ อาคจฺฉตี’’ติ จ อิมินา อเหตุวาทํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต’’ติ เอเตน ปชาปติปุริสปกติกาลาทิวาเท ปฏิกฺขิปติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ‘‘สเหตุเกน ทุกฺเขนา’’ติ เอเตน ทุกฺขทสฺสเนน ชนิตสฺส สํเวคสฺส สํวฑฺฒนมาหฯ ทุกฺขสฺส หิ สเหตุกภาวสวเสน พลวสํเวโค ชายติ ยาวายํ เหตุ, ตาว อิทํ ทุกฺขํ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตตีติฯ อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธนฺติ สํเวคชาตสฺส อสฺสาสํ ชเนตุํ นิโรธสจฺจมาหฯ นิพฺพินฺนสํสารทุกฺขสฺส หิ นิโรธกถา วุจฺจมานา อติวิย อติวิย อสฺสาสํ สญฺชเนติฯ

[537] เย เต ชาติอาทโย ธมฺมา ภควตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ กสฺมา ปเนตฺถ พฺยาธิ น คหิโตติ? อเนกนฺตภาวโตฯ ตถา หิ โส กทาจิ, เกสญฺจิ จ นตฺถิฯ ยถาห ‘‘ตโย โรคา ปุเร อาสุํ, อิจฺฉา อนสนํ ชรา’’ติ (สุ. นิ. 313)ฯ พากุลตฺเตราทีนํ โส นาโหสิเยว, ทุกฺขคฺคหเณน วา พฺยาธิ เอตฺถ หิโตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปรมตฺถโต หิ ธาตุกฺโขภปจฺจยํ กายิกํ ทุกฺขํ พฺยาธีติฯ อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํ เอกํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา ‘‘ทฺวาทส ธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ กามตณฺหาภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจ’’นฺติ อญฺเญ อนฺโตคธเภเท อนามสิตฺวา เอกรูเปน คหิตาปิ ตณฺหา สสฺสตทิฏฺฐิสหคตา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตา, ทิฏฺฐิวิรหิตา เกวลํ กามสฺสาทภูตา จาติ ติธาว ภินฺทิตฺวา วุตฺตาฯ ‘‘อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ มคฺคสจฺจภาเวน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตาปิ สภาวโต ภินฺนา เอว เต ธมฺมาติ อาห ‘‘อฏฺฐ ธมฺมา’’ติฯ

สจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกฺขนิทฺเทสกถาวณฺณนา

ชาตินิทฺเทสวณฺณนา

ภเวติ อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน ธมฺมปฺปพนฺโธ ภโว, ตสฺมิํ ภเวฯ โส หิ ชายติ เอตฺถ โยนิคติอาทิวิภาโคติ ชาตีติ วุจฺจติ, ชายนฺติ เอตฺถ สตฺตา สมานนฺวยาติ ชาติ, นิกาโยฯ สงฺขตลกฺขเณติ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปาเทฯ โส หิ ชนนฏฺเฐน ชาติฯ ปฏิสนฺธิยนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตกฺขเณ ฯ สมฺปาติชาโตติ เอตฺถ ชาติสทฺเทน ลพฺภมานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนสงฺขาตํ ชายนตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ปสูติย’’นฺติ, อภิชาติยนฺติ อตฺโถฯ ชายติ เอตาย ขตฺติยาทิสมญฺญาติ ชาติ, กุลํฯ

[538] สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มาตุกุจฺฉิสงฺขาโต คพฺโภ เสยฺยา เอเตสนฺติ คพฺภเสยฺยกา, อณฺฑชา, ชลาพุชา จฯ อิตเรสนฺติ สํเสทชานํ, โอปปาติกานญฺจฯ อยมฺปิ จาติ ‘‘ปฏิสนฺธิขนฺเธสฺเววา’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตกถาปิ, ปเคว ‘‘ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐายา’’ติ วุตฺตกถายํฯ เตนาห ‘‘เตสํ เตสํ ปฐมปาตุภาโว ชาตี’’ติฯ

อุมฺมุชฺชนวเสน คยฺหตีติ อุมฺมุชฺชนปจฺจุปฏฺฐานํฯ วกฺขมานวิภาคํ ทุกฺขวิจิตฺตตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฏฺฐานาฯ

[539] ‘‘กสฺมา ปนา’’ติ วทโต โจทกสฺสายมธิปฺปาโย – เอกนฺตทุกฺเข นิรเย ตาว ชาติทุกฺขา โหตุ, อญฺญาสุปิ วา ทุคฺคตีสุ ปาปกมฺมสมุฏฺฐานโต สุขสํวตฺตนิยกมฺมสมุฏฺฐานาสุ ปน สุคตีสุ กถนฺติฯ อิตโร ‘‘นายํ ชาติ สภาวทุกฺขวเสน ทุกฺขาติ วุตฺตา, น หิ กาจิ ปฏิสนฺธิ ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตา อตฺถิ, อถ โข ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต’’ติอาทิมาหฯ อทุกฺขสภาวมฺปิ ปริยายโต ทุกฺขนฺติ วุจฺจตีติ ทุกฺขสภาวํ ทุกฺขสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ ยถา รูปรูปนฺติฯ

ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโตติ ‘‘อหุ วต เม, ตํ วต นาโหสี’’ติ เจตสิกทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโตฯ

‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 3.15, 45, 76, 77, 85; 2.4.1, 4) วจนโต เตภูมกา สงฺขารา สงฺขารทุกฺขํ, ตตฺถ การณมาห ‘‘อุทยพฺพยปฺปฏิปาฬิตตฺตา’’ติฯ ยญฺหิ อภิณฺหํ ปฏิปีฬิตํ, ตํ ทุกฺขมนตาย ทุกฺขนฺติ, วิปสฺสนาจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา เตภูมกคฺคหณํฯ

ทุกฺขทุกฺขนฺติ ทุกฺขโทมสฺสุปายาเส วทติฯ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทินา (วิภ. 190) ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํฯ