‘‘เนว อกตํ อาคจฺฉตี’’ติ จ อิมินา อเหตุวาทํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต’’ติ เอเตน ปชาปติปุริสปกติกาลาทิวาเท ปฏิกฺขิปติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ‘‘สเหตุเกน ทุกฺเขนา’’ติ เอเตน ทุกฺขทสฺสเนน ชนิตสฺส สํเวคสฺส สํวฑฺฒนมาหฯ ทุกฺขสฺส หิ สเหตุกภาวสวเสน พลวสํเวโค ชายติ ยาวายํ เหตุ, ตาว อิทํ ทุกฺขํ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตตีติฯ อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธนฺติ สํเวคชาตสฺส อสฺสาสํ ชเนตุํ นิโรธสจฺจมาหฯ นิพฺพินฺนสํสารทุกฺขสฺส หิ นิโรธกถา วุจฺจมานา อติวิย อติวิย อสฺสาสํ สญฺชเนติฯ

[537] เย เต ชาติอาทโย ธมฺมา ภควตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ กสฺมา ปเนตฺถ พฺยาธิ น คหิโตติ? อเนกนฺตภาวโตฯ ตถา หิ โส กทาจิ, เกสญฺจิ จ นตฺถิฯ ยถาห ‘‘ตโย โรคา ปุเร อาสุํ, อิจฺฉา อนสนํ ชรา’’ติ (สุ. นิ. 313)ฯ พากุลตฺเตราทีนํ โส นาโหสิเยว, ทุกฺขคฺคหเณน วา พฺยาธิ เอตฺถ หิโตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปรมตฺถโต หิ ธาตุกฺโขภปจฺจยํ กายิกํ ทุกฺขํ พฺยาธีติฯ อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํ เอกํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา ‘‘ทฺวาทส ธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ กามตณฺหาภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจ’’นฺติ อญฺเญ อนฺโตคธเภเท อนามสิตฺวา เอกรูเปน คหิตาปิ ตณฺหา สสฺสตทิฏฺฐิสหคตา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตา, ทิฏฺฐิวิรหิตา เกวลํ กามสฺสาทภูตา จาติ ติธาว ภินฺทิตฺวา วุตฺตาฯ ‘‘อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ มคฺคสจฺจภาเวน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตาปิ สภาวโต ภินฺนา เอว เต ธมฺมาติ อาห ‘‘อฏฺฐ ธมฺมา’’ติฯ

สจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกฺขนิทฺเทสกถาวณฺณนา