สจฺจวิตฺถารกถาวณฺณนา

[529] อริยสทฺเทน วิเสสนํ อกตฺวา เกวลํ สจฺจสทฺเทน อุทฺธิฏฺฐานิปิ อริยสจฺจานิ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจานีติ จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ อาทฯ สมาญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐติ, วิเสสตฺถินา จ วิเสโส อนุปยุชฺชิตพฺโพติฯ อริยสจฺเจสุ วา วิจาริเตสุ อิตรานิปิ อตฺถโต วิจาริตาเนว โหนฺตีติ วิปสฺสนาย จ ภูมิภูตานิ, อริยสจฺจาเนวาติ จ กตฺวา ‘‘สจฺจานี’’ติ อุทฺธริตฺวาปิ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ วุตฺตํฯ

สาสนกฺกโมติ อริยสจฺจานิ วุจฺจนฺติ, อริยสจฺจเทสนา วาฯ สกลญฺหิ สาสนํ ภควโต วจนํ สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุสนฺทสฺสนวเสน ปวตฺตนโตฯ ตสฺมา สจฺเจสุ กมติ, สีลสมาธิปญฺมาสงฺขาตํ วา สาสนํ เอเตสุ กมติ, ปริญฺญาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตติ, ตสฺมา กมติ เอตฺถาติ กโม, กิํ กมติ? สาสนํฯ สาสนสฺส กโม ‘‘สาสนกฺกโม’’ติ สจฺจานิ สาสนปฺปวตฺติฏฺฐานานิ วุจฺจนฺติ, ตํเทสนา จ ตพฺโพหาเรนาติฯ

ตถาติ ตํสภาวา ทุกฺขาทิสภาวาฯ อวิตถาติ อมุสาสภาวา พาธนาทิภาเวน ภูตสภาวาฯ อนญฺญถาติ อญฺญาการรหิตา อพาธนาทิอาการวิวิตฺตาฯ ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิ อธิฏฺฐิตตฺตา ปีฬนฏฺโฐฯ สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตภาโว สงฺขตฏฺโฐฯ ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิ ปริทหนํ, กิเลสทาหสมาโยโค วา สนฺตาปฏฺโฐฯ ชราย, มรเณน จาติ ทฺเวทา วิปริณาเมตพฺพตา วิปริณามฏฺโฐฯ เอตฺถ จ ปีฬนฏฺโฐ ทุกฺขสฺส สรเสเนว อาวิภวนากาโร, อิตเร ยถากฺกมํ สมุทยมคฺคนิโรธทสฺสเนหิ อาวิภวนาการาติ อยํ จตุนฺนมฺปิ วิเสโสฯ ตตฺรตฺราภินนฺทนวเสน พฺยาปิตฺวา อูหนํ ราสิกรณํ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตนํ อายูหนํ อาการสฺส พฺยาปนตฺถตฺตาฯ อาคจฺฉติ สมุทยโตติ วา อายํ, ทุกฺขํ, ตสฺส อูหนํ ปวตฺตนํ อายูหนํ, อยํ สรเสเนว อาวิภวนากาโรฯ นิททาติ ทุกฺขนฺติ นิทานํ, ‘‘อิทํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉาเปนฺตํ วิย สมุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ อยํ นิทานฏฺโฐ ทุกฺขทสฺสเนน อาวิภวนากาโรฯ

สํสารทุกฺเขน สํโยชนํ สํโยคฏฺโฐ ฯ มคฺคาธิคมนนิวารณํ ปลิโพธฏฺโฐฯ อิเม จ สํโยคปลิโพธฏฺฐา นิโรธมคฺคทสฺสเนหิ อาวิภวนาการาฯ นิสฺสรนฺติ สตฺตา เอตฺถ, สยเมว วา นิสฺสฏํ วิสํยุตฺตํ สพฺพสงฺขเตหิ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคภาวโตติ นิสฺสรนํฯ อยมสฺส สภาเวน อาวิภวนากาโร, อิตเร วิเวกาสงฺขาตามตฏฺฏา, สมุทยกฺขรอปจฺจยอวินาสิตา วา สมุทยมคฺคทุกฺขทสฺสเนน อาวิภวนาการาฯ

สํสารโต นิคฺคมนํ นิยฺยานํฯ อยมสฺส สรเสน อาวิภวนากาโรฯ ปริโพธูปจฺเฉทเนน นิพฺพานาธิคโมว นิพฺพานนิมิตฺตตฺตา มคฺคสฺส เหตุฏฺโฐฯ ปญฺญาปธานตฺตา จสฺส นิพฺพานทสฺสนํ, จตุสจฺจทสฺสนํ วา ทสฺสนฏฺโฐฯ จตุสจฺจทสฺสเน, กิเลสทุกฺขสนฺตาปวูปสมเน จ อาธิปจฺจํ กโรนฺติ มคฺคธมฺมา สมฺปยุตฺตธมฺเมสูติ โส มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโฐฯ วิเสสโต วา อาลมฺพนาธิปติภูตา มคฺคธมฺมา โหนฺติ ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 16) วจนโตติ โส เตสํ อากาโร อาธิปเตยฺยฏฺโฐฯ เอเต เหตุทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺฐา สมุทยนิโรธทุกฺขทสฺสเนหิ อาวิภวนาการาฯ เอวมาทิ อาหาติ สมฺพนฺโธฯ อภิสมยฏฺโฐติ อภิสเมตพฺพฏฺโฐฯ อภิสมยสฺส วา วิสยภูโต อตฺโถ อภิสมยฏฺโฐฯ อถ วา อภิสมยสฺส ปวตฺติอากาโร อภิสมยฏฺโฐฯ โส เจตฺถ อภิสเมตพฺเพน ปีฬนาทินา ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[530] กุจฺฉิตํ ขํ ทุกฺขํ, คารยฺหํ หุตฺวา อสารนฺติ อตฺโถฯ

‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ เกวลสฺส อาคมสทฺทสฺส, เอต-สทฺทสฺส จ ปโยเค สํโยคตฺถสฺส อนุปลพฺภนโต, สํ-สทฺทสฺส จ สํโยเค อุปลพฺภนโต ‘‘สํโยคํ ทีเปตี’’ติ อาห อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ตทตฺถโชตกตาสิทฺธิโตฯ อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อย-สทฺโท คติอตฺเถ สิทฺโธ เหตุสทฺโทวิย การณํ ทีเปติฯ อตฺตโน ผลนิปฺผาทเนน อยติ ปวตฺตติ, เอติ วา เอตสฺมา ผลนฺติ อโยติ, สํโยเค อุปฺปตฺติการณํ สมุทโยติฯ เอตฺถ วิสุํ ปยุชฺชมานาปิ อุปสคฺคสทฺทา สธาตุกํ สํโยคตฺถํ, อุปฺปาทตฺถญฺจ ทีเปนฺติ, กิริยาวิเสสกตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘อภาโว เอตฺถ โรธสฺสาติ นิโรโธ’’ติ เอเตน นิพฺพานสฺส ทุกฺขวิวิตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ สมธิคเต ตสฺมิํ ตทธิคมโต ปุคฺคลสฺส โรธาภาโว ปวตฺติสงฺขาตสฺส โรธสฺส ปฏิปกฺขภูตาย นิวตฺติยา อธิคตตฺตาติฯ เอตสฺมิญฺจ อตฺเถ อภาโว เอตสฺมิํ โรธสฺสาติ นิโรโธ อิจฺเจว ปทสมาโสฯ ทุกฺขาภาโว ปเนตฺถ ปุคฺคลสฺส, น นิพฺพานสฺเสวฯ อนุปฺปาโท เอว นิโรโธ อนุปฺปาทนิโรโธฯ อายติํ ภวาทีสุ อปฺปวตฺติ, น ปน ภงฺโคติ ภงฺควาจกํ นิโรธสทฺทํ นิวตฺเตตฺวา อนุปฺปาทวาจกํ คณฺหาติฯ เอตสฺมิํ อตฺเถ การเณ ผลูปจารํ กตฺวา นิโรธปจฺจโย นิโรโธติ วุตฺโตฯ

ปฏิปทา จ โหติ ปุคฺคลสฺส ทุกฺขนิโรทปฺปตฺติยาฯ นนุ จ สา เอว ทุกฺขนิโรทปฺปตฺตีติ ตสฺสา เอว สา ปฏิปทาติ น ยุชฺชตีติ? น ปุคฺคลาธิคมสฺส ปตฺติภาเวน, เยหิ โส อธิคจฺฉติ, เตสํ การณภูตานํ ปฏิปทาภาเวน จ วุตฺตตฺตาฯ สจฺฉิ กิริยาสจฺฉิกรณธมฺมานญฺหิ อญฺญตฺถาภาเวปิ ปุคฺคลสจฺฉิกิริยาธมฺมภาเวหิ นานตฺตํ กตฺวา นิทฺเทโส กโตติฯ อถ วา ยํ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา นิฏฺฐานํ ผลํ, สยญฺจ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติภูตํ, ตสฺส อภิสมยภูตาย ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา ปฏิปทตา ทฏฺฐพฺพาฯ

[531] พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺตีติ เอตฺถ ปฏิวิทฺธกาเล ปวตฺตํ พุทฺธาทิโวหารํ ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 410) วิย ภาวินิ ภูเต วิย อุปจาโรติ ปุริมกาเลปิ อาโรเปตฺวา ‘‘พุทฺธาทโย’’ติ วุตฺตํฯ เต หิ พุทฺธาทโย จตูหิ มคฺเคหิ ปฏิวิชฺฌนฺตีติฯ ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตีติ เอตฺถ อริยปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ ปุริมปเท อุตฺตรปทโลโป อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถฯ ตถาคเตน หิ สยํ อธิคตตฺตา, ปเวทิตตฺตา, ตโต เอว จ อญฺเญหิ อธิคมนีรตฺตา ตานิ ตสฺส โหนฺตีติฯ อริยภาวสิทฺธิโตปีติ เอตฺถ อริยสาธกานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ ปุพฺเพ วิย อุตฺตรปทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ อริยานิ สจฺจานีติปีติ เอตฺถ อวิตถภาเวน อรณียตฺตา อธิคนฺตพฺพตฺตา อริยานิ, อริยสมญฺญา วา อวิสํวาทเก อวิตเถ นิรุฬฺหา ทฏฺฐพฺพาฯ

[532] พาธนลกฺขณนฺติ เอตฺถ ทุกฺขทุกฺขตนฺนิมิตฺตภาโว, อุทยวยปฏิปีฬิตภาโว วา พาธนํฯ ภวาทีสุ ชาติอาทิวเสน, จกฺขุโรคาทิวเสน จ อเนกทา ทุกฺขสฺส ปวตฺตนเมว ปุคฺคลสฺส สนฺตาปนํ, ตทสฺส กิจฺจํ รโสติ สนฺตาปนรสํฯ ปวตฺตินิวตฺตีสุ สํสารวิโมกฺเขสุ ปวตฺติ หุตฺวา คยฺหตีติ ปวตฺติปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปภวติ เอตสฺมา ทุกฺขํ นิพฺพตฺตติ, ปุริมภเวน ปจฺฉิมภโว ฆฏิโต สํยุตฺโต หุตฺวา ปวตฺตตีติ ปภาโวฯ ‘‘เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต, นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ (ธ. ป. 338; เนตฺติ. 30) เอวํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาทนํ อนุปจฺเฉทกรณํฯ ภวนิสฺสรณนิวารณํ ปลิโพโธฯ ตณฺหกฺขยาทิภาเวน สพฺพทุกฺขสนฺตตา สนฺติฯ อจฺจุติรสนฺติ อจฺจุติสมฺปตฺติกํ อจวนกิจฺจํ วาฯ กิจฺจนฺติ จ จวนาภาวํ กิจฺจมิว กตฺวา ปริยาเยน วุตฺตํ, อจวนญฺจสฺส สภาวาปริจฺจชนํ อวิการิตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปญฺจกฺขนฺธนิมิตฺตสุญฺญตาย อวิคฺคหํ หุตฺวา คยฺหตีติ อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํฯ อนุสยสมุจฺฉินฺทเนน สํสารจารกโต นิคฺคมนูปายภาโว นิยฺยานํฯ สพฺพกิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธนํ กิเลสปฺปหานกรณํฯ นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ จิตฺตสฺส วุฏฺฐานํ หุตฺวา คยฺหตีติ วุฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานํฯ

[533] อสุวณฺณาทิ สุวณฺณาทิ วิย ทิสฺสมานํ มายาติ วตฺถุสพฺภาวา ตสฺสา วิปรีตตา วุตฺตาฯ อุทกํ วิย ทิสฺสมานา ปน มรีจิ อุปคตานํ ตุจฺฉาฯ วตฺถุมตฺตมฺปิ ตสฺสา น ทิสฺสตีติ วิสํวาทิกา วุตฺตาฯ มรีจิมายาอตฺตวิธุโร ภาโว ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโวฯ อริยญาณสฺสาติ อริยสฺส อวิตถคฺคาหกสฺส ญาณสฺส, เตน ปฏิเวธญาณํ วิย ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ คหิตํ โหติฯ เตสํ โคจรภาโว ปฏิวิชฺชิตพฺพตา, อารมฺมณภาโว จ ทฏฺฐพฺโพฯ อคฺคิลกฺขณํ อุณฺหตฺตํฯ ตญฺหิ กตฺถจิ กฏฺฐาทิอุปาทานเภเท วิสํวาทกํ, วิปรีตํ, อภูตํ วากทาจิปิ น โหติฯ ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน’’ติ (อ. นิ. 3.39; 5.57) เอวํ วุตฺตา ชาติอาทิกา โลกปกติฯ เอกจฺจานํ ติรจฺฉานานํ ติริยํ ทีฆตา, มนุสฺสาทีนํ อุทฺธํ ทีฆตา, วุทฺธินิฏฺฐํ ปตฺตานํ ปุน อวฑฺฒนนฺติ เอวมาทิกา จ โลกปกตีติ วทนฺติฯ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวสุ ปจฺฉิโม ตถตาฯ ปฐโม อวิตถตา, มชฺฌิโม อนญฺญตตาติ อยเมเตสํ วิเสโส,

ทุกฺขา อญฺญํ น พาธก นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตณฺหาปิ ชาติ วิย ทุกฺขนิมิตฺตตาย พาธิกาติ? น, พาธกปฺปภวภาเวน วิสุํ คหิตตฺตาฯ เอวมฺหิ ปวตฺติ, ปวตฺติเหตุ จ อสงฺกรโต โพธิตา โหนฺติฯ อถ วา ชาติอาทีนํ วิย ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาโว, ทุกฺขทุกฺขตา จ พาธกตา, น ทุกฺขปฺปภวตาติ นตฺถิ ตณฺหาย ปภวภาเวน วิสุํ คหิตาย พาธกภาวปสงฺโคฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขา อญฺญํ น พาธก’’นฺติฯ พาธกตฺตนิยาเมนาติ ทุกฺขํ พาธกเมว, ทุกฺขเมว พาธกนฺติ เอวํ ทฺวิธาปิ พาธกตฺตาวธารเนนาติ อตฺโถฯ พาธกตฺตนิยาเมนาติ หิ พาธกสฺส, พาธกตฺเต จ นิยาเมนฯ ยตา พาธกตฺตสฺส ทุกฺเข นิยตตา, เอวํ ทุกฺขสฺส จ พาธกตฺเต นิยตตาติฯ

ตํ วินา นาญฺญโตติ สติปิ อวเสสกิเลสอวเสสากุสลสาสวกุสลมูลาวเสสสาสวกุสลธมฺมานํ ทุกฺขเหตุภาเว น ตณฺหาย วินา เตสํ ทุกฺขเหตุภาโว อตฺถิ, เตหิ ปน วินาปิ ตณฺหาย ทุกฺขเหตุภาโว อตฺถิ กุสเลหิ วินา อกุสเลหิ รูปาวจราทิกุสเลหิ วินา กามาวจราทีหิ จ ตณฺหาย ทุกฺขนิพฺพตฺตกตฺตาฯ สนฺตภาวสฺส, สนฺตภาเว วา นิยาโม สนฺตภาวนิยาโม, เตน สนฺตภาวนิยาเมนฯ ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตาติ ทฺวิธาปิ นิยาเมน ตจฺโฉ นิยฺยานภาโว เอตสฺส, น มิจฺฉามคฺคสฺส วิย วิปรีตตาย, น โลกิยมคฺคสฺส วิย วา อเนกนฺติกตาย อตจฺโฉติ ตจฺฉนิยฺยานภาโว, มคฺโค, ตสฺส ภาโว ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตํ, ตสฺมา ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตาฯ สพฺพตฺถ ทฺวิธาปิ นิยาเมน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว วุตฺโตติ อาห ‘‘อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาสา’’ติอาทิฯ

[534] สจฺจสทฺทสฺส สมฺภวนฺตานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ, สมฺภวนฺเต วา อตฺเถ วตฺวา อธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อุทฺธรณํ นิทฺธารณํ อตฺถุทฺวาโรฯ วิรติสจฺเจติ มุสาวาทวิรติยํฯ น หิ อญฺญวิรตีสุ สจฺจสทฺโท นิรุฬฺโหฯ เย ปน ‘‘วิรติสจฺจํ สมาทานวิรตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ น สมาทานมตฺตํ วิรติสจฺจํ, อถ โข สมาทานาวิสํวาทนํฯ ตํ ปน ปฏิญฺญาสจฺจํ มุสาวาทวิรติเยว โหติฯ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. 2.187, 202-203, 427; 3.27-29) ปวตฺตา ทิฏฺฐิ ‘‘สจฺจ’’นฺติ อภินิวิสนวุตฺติยา ทิฏฺฐิสจฺจํฯ อโมสธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺถสจฺจํฯ

‘‘อโมสธมฺมํ นิพฺพานํ, ตทริยา สจฺจโต วิทู’’ติ (สุ. นิ. 763) หิ วุตฺตํ, ตสฺส ปน ตํสมฺปาปกสฺส จ มคฺคสฺส ปชานนา ปฏิเวโธ อวิวาทการณนฺติ ทฺวยมฺปิ ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ น ทุติยมตฺถิ, ยสฺมิํ ปชา โน วิวเท ปชาน’’นฺติ อิมิสฺสา (สุ. นิ. 890; มหานิ. 119) คาถาย ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[535] ‘‘เนตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ อาคจฺเฉยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ เอเตน ชาติอาทีนํ ทุกฺขอริยสจฺจภาเว อวิปรีตตํ ทสฺเสติ เอกนฺเตเนว พาธกภาวโตฯ ‘‘อญฺญํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ อาคจฺเฉยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ อิมินา ทุกฺขอริยสจฺจภาวสฺส ชาติอาทีสุ นิยตตํ ทสฺเสติ อนญฺญตฺถภาวโตฯ สเจปิ กถญฺจิ โกจิ เอวํจิตฺโต อาคจฺเฉยฺย, ปญฺญาปเน ปน สหธมฺเมน ญาปเน อตฺตโน วาทสฺส ปติฏฺฐาปเน สมตฺโถ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อหเมตํ…เป.… ปญฺญเปสฺสามีติ อาคจฺเฉยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ ชาติอาทีนํ อนญฺญถตา อญฺญสฺส จ ตตาภูตสฺส อภาโวเยเวตฺถ ฐานาภาโวฯ สเจปิ โกจิ อาคจฺเฉยฺย อาคจฺฉตุ, ฐานํ ปน นตฺถีติ อยเมตฺถ สุตฺตตฺโถฯ เอส นโย ทุติยสุตฺเตปิฯ ตตฺถ ปน อตฺตภาวปฏิลาเภเนว สตฺตานํ ชาติอาทีนํ ปตฺติ, สมฺมุขีภาโว จ โหตีติ สมฺปตฺตตฺตา, ปจฺจกฺขตา จ ปฐมตา, ยโต ตํ ภควตา ปฐมํ เทสิตํ, ตนฺนิมิตฺตตา ทุติยตา, ตทุปสมตา ตติยตา, ตํสมฺปาปกตา จตุตฺถตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘เอตปรมโต’’ติ เอเตน จตูหิ อริยสจฺเจหิ ปวตฺติอาทีนํ อนวเสสปริยาทานมาหฯ นิพฺพุติกาเมน ปริชานนาทีหิ อญฺญํ กิญฺจิ กิจฺจํ กาตพฺพํ นตฺติ, ธมฺมญาณกิจฺจํ วา อิโต อญฺญํ นตฺถิ, ปริญฺเญยฺยาทีนิ จ เอตปรมาเนวาติ จตฺตาริเยว วุตฺตานิฯ ตณฺหาย อาทีนวทสฺสาวีนํ วเสน ตณฺหาวตฺถุอาทีนํ เอตปรมตายาติ วุตฺตํฯ ตถา อาลเย ปญฺจกามคุณสงฺขาเต, สกลวตฺถุกามสงฺขาเต, ภวตฺตยสงฺขาเต วา ทุกฺเข โทสทสฺสาวีนํ วเสน อาลยาทีนํ เอเตปรมตายาติ วุตฺตํฯ

[536] ‘‘โอฬาริกตฺตา’’ติ อิทํ ชาติอาทีนํ ทุกฺขภาวสฺส ปจุรชนปากฏตามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อริเยน ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตพฺพาการํฯ ตนฺติ ทุกฺขํฯ อกตนฺติ อนิพฺพตฺติตํ, อนิปฺผาทิตการณนฺติ อธิปฺปาโยฯ การเณ หิ สิทฺเธ ผลํ สิทฺธเมว โหติฯ

‘‘เนว อกตํ อาคจฺฉตี’’ติ จ อิมินา อเหตุวาทํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต’’ติ เอเตน ปชาปติปุริสปกติกาลาทิวาเท ปฏิกฺขิปติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ‘‘สเหตุเกน ทุกฺเขนา’’ติ เอเตน ทุกฺขทสฺสเนน ชนิตสฺส สํเวคสฺส สํวฑฺฒนมาหฯ ทุกฺขสฺส หิ สเหตุกภาวสวเสน พลวสํเวโค ชายติ ยาวายํ เหตุ, ตาว อิทํ ทุกฺขํ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตตีติฯ อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธนฺติ สํเวคชาตสฺส อสฺสาสํ ชเนตุํ นิโรธสจฺจมาหฯ นิพฺพินฺนสํสารทุกฺขสฺส หิ นิโรธกถา วุจฺจมานา อติวิย อติวิย อสฺสาสํ สญฺชเนติฯ

[537] เย เต ชาติอาทโย ธมฺมา ภควตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ กสฺมา ปเนตฺถ พฺยาธิ น คหิโตติ? อเนกนฺตภาวโตฯ ตถา หิ โส กทาจิ, เกสญฺจิ จ นตฺถิฯ ยถาห ‘‘ตโย โรคา ปุเร อาสุํ, อิจฺฉา อนสนํ ชรา’’ติ (สุ. นิ. 313)ฯ พากุลตฺเตราทีนํ โส นาโหสิเยว, ทุกฺขคฺคหเณน วา พฺยาธิ เอตฺถ หิโตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปรมตฺถโต หิ ธาตุกฺโขภปจฺจยํ กายิกํ ทุกฺขํ พฺยาธีติฯ อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํ เอกํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา ‘‘ทฺวาทส ธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ กามตณฺหาภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจ’’นฺติ อญฺเญ อนฺโตคธเภเท อนามสิตฺวา เอกรูเปน คหิตาปิ ตณฺหา สสฺสตทิฏฺฐิสหคตา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตา, ทิฏฺฐิวิรหิตา เกวลํ กามสฺสาทภูตา จาติ ติธาว ภินฺทิตฺวา วุตฺตาฯ ‘‘อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ มคฺคสจฺจภาเวน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตาปิ สภาวโต ภินฺนา เอว เต ธมฺมาติ อาห ‘‘อฏฺฐ ธมฺมา’’ติฯ

สจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกฺขนิทฺเทสกถาวณฺณนา