เมนู

16. อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

อินฺทฺริยวิตฺถารกถาวณฺณนา

[525] พาวีสตีติ คณนปริจฺเฉโทฯ อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทิ เตสํ สรูปทสฺสนํฯ ตตฺถ จกฺขุทฺวาเร อินฺทฏฺฐํ กาเรติ จกฺขุทฺวารภาเว ตํทฺวาริเกหิ อตฺตโน อินฺทภาวํ ปรมิสฺสรภาวํ การยตีติ จกฺขุนฺทฺริยํฯ ตญฺหิ เต รูปคฺคหเณ อตฺตานํ อนุวตฺเตติ, เต จ ตํ อนุวตฺตนฺติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเร อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติฯ กายินฺทฺริยํฯ วิชานนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ มนินฺทฺริยํฯ อิตฺถิภาวลกฺขเณ, ปริสภาวลกฺขเณ, อนุปาลนลกฺขเณ, สุขลกฺขเณ, ทุกฺขลกฺขเณ, โสมนสฺสลกฺขเณ, โทมนสฺสลกฺขเณ, อุเปกฺขาลกฺขเณ, อธิโมกฺขลกฺขเณ, ปคฺคหลกฺขเณ, อุปฏฺฐานลกฺขเณ, อวิกฺเขปลกฺขเณ, ทสฺสนลกฺขเณ, อนญฺญาตํ ญสฺสามีติ ปวตฺเต ชานนลกฺขเณ, ญาตานํ เอว ธมฺมานํ ปุน อาชานเน อญฺญาตาวิภาเว อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ

วิชานิยาติ วิชาเนยฺยฯ ภูมิโต จาติ -สทฺโท อวุตฺตสมฺปิปณฺฑนตฺโถ, เตน ตาวตฺวํ สงฺคณฺหาติ, ตํ ปน ตาวตฺวํ ปรโต วณฺณยิสฺสามฯ อสมฺมสนุปคานมฺปิ อตฺถิภาวโต ทฏฺฐพฺพตา อิธ น คหิตาฯ

ปุพฺพภาเคติ อริยมคฺคโต ปุพฺพภาเคฯ อนญฺญาตนฺติ น อญฺญาตํ น อธิคตํฯ นิจฺจตาย นตฺถิ เอตสฺส มตํ ภงฺโค, น วา เอตสฺมิํ อธิคเต มรณนฺติ อมตํ, ปชฺชิตพฺพโต ปทญฺจาติ อมตปทํ นิพฺพานํฯ ‘‘เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต’’ติ เอเตน ปุพฺพภาควเสเนตํ อินฺทฺริยํ เอวํ โวหรียตีติ ทสฺเสติฯ อาชานนโตติ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวาว ชานนโตฯ เยน ตํสมงฺคิปุคฺคโล, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา อญฺญาตาวิโน โหนฺติ , โส อญฺญาตาวิภาโว ปรินิฏฺฐิตกิจฺจชานนขีณาสวสฺส ภาวภูโต หุตฺวา อุปฺปตฺติโต ‘‘ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต’’ติ วุตฺตํฯ

ลิงฺเคติ คเมติ ญาเปตีติ ลิงฺคํ, ลิงฺคียติ วา เอเตนาติ ลิงฺคํฯ กิํ ลิงฺเคติ, กิํ วา ลิงฺคียตีติ? อินฺทํ, อินฺโท วาฯ

อินฺทสฺส ลิงฺค อินฺทลิงฺคํ, อินฺทลิงฺคสฺส อตฺโถ ตํสภาโว อินฺทลิงฺคฏฺโฐ, อินฺทลิงฺคเมว วา อินฺทฺริยสทฺทสฺส อตฺโถติ อินฺทลิงฺคฏฺโฐฯ สชฺชิตํ อุปฺปาทิตนฺติ สิฏฺฐํ, อินฺเทน สิฏฺฐํ อินฺทสิฏฺฐํฯ ชุฏฺฐํ เสวิตํฯ กมฺมสงฺขาตสฺส อินฺทสฺส ลิงฺคานิ, เตน จ สิฏฺฐานีติ กมฺมชาเนว โยเชตพฺพานิ, น อญฺญานิ, เต จ ทฺเว อตฺถา กมฺเม เอว โยเชตพฺพา, อิตเร จ ภควติ เอวาติ อาห ‘‘ยถาโยค’’นฺติฯ เตนาติ ภควโต, กมฺมสฺส จ อินฺทตฺตาฯ เอตฺถาติ เอเตสุ อินฺทฺริเยสุฯ อุลฺลิงฺเคนฺติ ญาเปนฺติ ปกาเสนฺติ ผลสมฺปตฺติวิปตฺตีหิ การณสมฺปตฺติวิปตฺติอวโพธโตฯ ‘‘โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 9.35) โคจรกรณมฺปิ อาเสวนา วุตฺตาติ อาห ‘‘กานิจิ โคจราเสวนายา’’ติฯ ตตฺถ สพฺเพสํ โคจริกาตพฺพตฺเตปิ ‘‘กานิจี’’ติ วจนํ อวิปสฺสิตพฺพานํ พหุลํ มนสิกรเณน อนาเสวนียตฺตาฯ ปจฺจเวกฺขนามตฺตเมว หิ เตสุ โหตีติฯ ‘‘ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.170) ภาวนา อาเสวนาติ วุตฺตาติ ภาเวตพฺพานิ สทฺธาทีนิ สนฺธายาห ‘‘กานิจิ ภาวนาเสวนายา’’ติฯ

อาธิปจฺจํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโวฯ อสติปิ จ อินฺทฺริยปจฺจยภาเว อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ, อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยวเสน ปวตฺตมาเน ตํสหิตสนฺตาเน อญฺญากาเรน อปฺปวตฺตมาเนหิ ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียภาเว อาธิปจฺจํฯ อิมสฺมิํ จ อตฺเถ อินฺทนฺติ ปริมิสฺสริยํ กโรนฺติจฺเจว อินฺทฺริยานิฯ จกฺขาทีสุ ทสฺสิเตน นเยน อญฺเญสญฺจ ชีวิตาทีนํ ตทนุวตฺตีสุ อาธิปจฺจํ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

อโมโหเยว น วิสุํ จตฺตาโร ธมฺมา, ตสฺมา ตสฺส สงฺขารกฺขนฺธกถายํ วิภาวิตานิ ลกฺขณาทีนิ เตสญฺจ เวทิตพฺพานีติ อธิปฺปาโยฯ เสสานิ ตตฺถ ขนฺธนิทฺเทเส ลกฺขณาทีหิ อรูเปเนว อาคตานิ

[526] สตฺตานํ อริยภูมิปฏิลาโภ ภควโต เทสนาย สาธารณํ, ปทานญฺจ ปโยชนนฺติ อาห ‘‘อชฺฌตฺตธมฺเม ปริญฺญายา’’ติอาทิฯ อญฺเญสมฺปิ อินฺทฺริยานํ อตฺตภาวปริยาปนฺนตาย สติปิ อตฺตภาวปญฺญาปนาย มูลภาวโต จกฺขาทีนํ สาติสยา อตฺตภาวปริยาปนฺนาติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทิยาทีนี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 219)ฯ

อภิธมฺมฏฺฐกถายํ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยเทสนากฺกโม วุตฺโตติ อิธาปิ ‘‘ตโต ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ อินฺทฺริยยมกเทสนาย (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.1 อาทโย) สเมติฯ อินฺทฺริยวิภงฺเค (วิภ. 219 อาทโย) ปน มนินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ วุตฺตํ, ตํ ปุริมปจฺฉิมานํ อชฺฌาตฺติกพาหิรานํ อนุปาลกภาวทีปนตฺถํ เตส มชฺเฌ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยญฺจ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขํฯ ยาว จ ทุวิธตฺตภาวานุปาลกสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปวตฺติ, ตาว ทุกฺขภูตานํ เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺตีติ ญาปนตฺถํ, เตน จ จกฺขาทีนํ ทุกฺขานุพนฺธตาย ปริญฺเญยฺยตํ ญาเปติฯ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํฯ ตสฺเสวาติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺเสวฯ ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตาติ ภาวนามคฺคสมฺปยุตฺตํ อญฺญินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทสฺสนานฺตรา หิ ภาวนาติฯ

เภโทติ อิธ สภาวโต เภโท อธิปฺเปโต, น ภูมิปุคฺคลาทิวเสนาติ อาห ‘‘เสสานํ อเภโท’’ติฯ นนุ จ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุปาลนลกฺขณํ สภาโว, เตนสฺส ทุวิธสฺสาปิ อเภโทติ? สจฺจเมตํ, ตสฺส ปน รูปารูปสภาวกโต เภโท คหิโต, น เอวํ เสสานํ โกจิ เภโท อตฺถีติ เตสํ อเภโทติ เภทาภาโว วุตฺโตฯ นนุ เจตฺถ เวทนา, ปญฺญา จ ภินฺทิตฺวา วุตฺตาติ? น, ยถา เทสิเตสุ พาวีสติยา อินฺทฺริเยสุ เภทาเภทสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

[527] จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ สติปิ ปุเรชาตาทิปจฺจยภาเว อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพเมว กิจฺจํ กิจฺจนฺติ วุตฺตํ ตสฺส อนญฺญสาธารณตฺตา, อินฺทฺริยกถาย จ อธิกตตฺตาฯ อตฺตโน ติกฺขมนฺทาทิอากาโร อตฺตากาโร, ตสฺส อนุวตฺตาปนํ อตฺตาการานุวตฺตาปนํฯ เตนาห ‘‘ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตอตฺตาการานุวตฺตาปน’’นฺติฯ อถ วา ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตสฺส จ อตฺตาการสฺส จ อนุวตฺตาปนํ ติกฺข…เป.… วตฺตาปนํฯ วิสุํ อตฺตาการคฺคหเณน เจตฺถ รูปาวภาสนาทิกสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ จกฺขุนฺทฺริยสฺส หิ รูปาภิหนนโยคฺยตาสงฺขาเต รูปาวภาสนสามตฺถิเย อสติ น กทาจิปิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทสฺสนกิจฺจํ สมฺภวติฯ เอส นโย โสตินฺทฺริยาทีสุปิฯ ปุพฺพงฺคมภาเวน มนินฺทฺริยสฺส วสาวตฺตาปนํ โหติ, น อญฺเญสํฯ

ตํสมฺปยุตฺตานิปิ หิ อินฺทฺริยานิ ตพฺพเสเนว หุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อินฺทฺริยกิจฺจํ สาเธนฺติ เจตสิกภาวโต , น เตสํ วเสน มนินฺทฺริยํ ฯ อยญฺหิสฺส ปุพฺพงฺคมตาฯ สพฺพตฺถ จ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพนฺติ อธิกาโร อนุวตฺตตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ สติปิ อนุปฺปาทเน, อนุปตฺถมฺภเน จ ตปฺปจฺจยานํ ตปฺปวตฺตเน นิมิตฺตภาโว อนุวิธานํ

ฉาเทตฺวา ผริตฺวา อุปฺปชฺชมานา สุขทุกฺขเวทนา สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา อชฺโชตฺถริตฺวา สยเมว ปากฏา โหติ, สหชาตธมฺมา จ ตสฺสา วเสน สุขทุกฺขพาวปฺปตา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปน’’นฺติฯ อสนฺตสฺส, อปณีตสฺสปิ อกุสลตพฺพิปากาทิสมฺปยุตฺตสฺส ยถารหํ มชฺฌตฺตาการานุปาปนํ โยเชตพฺพํฯ สมานชาติเยหิ วา สุขทุกฺเขหิ สนฺตปณีตาการานุปาปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิปกฺขาภิภวนนฺติ อสฺสทฺธิยาทิปฏิปกฺขาภิภวนํฯ ปสนฺนาการาทาติ ปสนฺนปคฺคหิตอุปฏฺฐิตสมาหิตทสฺสนาการานุปาปนํ ยถากฺกมํ สทฺธาทีนํฯ พฺยาปาทาทีติ อาทิ-สทฺเทน อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ คหิตานิฯ มคฺคสมฺปยุตฺตสฺเสว จ อญฺญินฺทฺริยสฺส กิจฺจํ ทสฺสิตํฯ เตเนว จ ผลสมฺปยุตฺตสฺส ตํตํสํโยชนปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานกิจฺจตา ทสฺสิตา โหตีติฯ กตสพฺพกิจฺจสฺส อญฺญาตาวินฺทฺริยํ อญฺญสฺส กาตพฺพสฺส อภาวา อมตาภิมุขเมว ตพฺภาวปจฺจโย จ โหติ, น อิตรานิ วิย กิจฺจนฺตรปสุตํฯ เตนาห ‘‘อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จา’’ติฯ

[528] ภูมิโต วินิจฺฉโย อุตฺตานตฺโถ เอวฯ เอตฺถาห – กสฺมา ปน เอตฺตเกเนว อินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ, เอตานิ เอว จ วุตฺตานีติ? อาธิปจฺจฏฺฐวเสน, อาธิปจฺจํ นาม อิสฺสริยนฺติ วุตฺตเมเวตํฯ ตยิทํ อาธิปจฺจํ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจ, ผเล จาติ อญฺเญสมฺปิ สภาวธมฺมานํ กสฺมา น ลพฺภติ? ปจฺจยาธีนวุตฺติกา หิ ปจฺจยุปฺปนฺนาติ สิยา ผลเหตุธมฺเมสุ อนุวตฺตนานุวตฺตนียตาติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ อตฺถิ เตสํ วิเสโสฯ สฺวายํ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณาทิปฺปวตฺติยญฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจ’’นฺติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 219) อฏฺฐกถายํ ทสฺสิโตเยวฯ อปิจ ขนฺธปญฺจเก ยายํ สตฺตปญฺญตฺติ, ตสฺสา วิเสสนิสฺสโย ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติ ตานิ ตาว อาธิปจฺจตฺตํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ…เป.…มนินฺทฺริย’’นฺติอาทิโต (วิภ. 219) วุตฺตานิฯ

สฺวายํ อตฺตภาโว อิเมสํ วเสน ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ สมญฺญํ ลภตีติ ทสฺสนตฺถํ ภาวทฺวยํฯ ตยิเม อุปาทินฺนธมฺมา เยน ธมฺเมน ปวตฺตนฺติ, อยํ โส ธมฺโม เตสํ ฐิติเหตูติ ทสฺสนตฺถํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ สฺวายํ สตฺตสญฺญิโต ธมฺมปุญฺโช ปพนฺธวเสน ปวตฺตมาโน อิมาหิ เวทนาหิ สํกิลิสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ เวทนาปญฺจกํฯ ตโต วิสุทฺธิกามานํ โวทานสมฺภารทสฺสนตฺถํ สทฺธาทิปญฺจกํฯ สมฺภวโวทานสมฺภารา อิเมหิ วิสุชฺชนฺติ, วิสุทฺธิปฺปตฺตา นิฏฺฐิตกิจฺจาว โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ ตีณิ วุตฺตานิฯ สพฺพตฺถ ‘‘อาธิปจฺจตฺตํ อุปาทายา’’ติ ปทํ โยเชตพฺพํฯ เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อญฺเญสํ อคฺคหณํฯ

อถ วา ปวตฺตินิวตฺตีนํ นิสฺสราทิทสฺสนตฺตมฺปิ เอตานิเยว วุตฺตานิฯ ปวตฺติยา หิ วิเสสโต มูลนิสฺสยภูตานิ ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิฯ ยถาห ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน’’ติอาทิ (สุ. นิ. 171)ฯ ตสฺส อุปฺปตฺติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริเยหิ วิสภาควตฺถุสราคนิมิตฺเตหิ เยภุยฺเยน สตฺตกายสฺส อภินิพฺพตฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ติณฺณํ โข, มหาราช, สนฺนิปาตา คพฺภสฺส อวกฺกนฺติ โหติ มาตา จ อุตุนี โหติ, คนฺธพฺโพ จ ปจฺจุปฏฺฐิโต โหติ, มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.408; มิ. ป. 4.1.6)ฯ อวฏฺฐานํ ชีวิตินฺทฺริเยน เตน อนุปาเลตพฺพโตฯ เตนาห ‘‘อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา’’ติอาทิ (ธ. ส. 19)ฯ อุปโภโค เวทนาหิฯ เวทนาวเสน หิ อิฏฺฐาทิสพฺพวิสยูปโภโคฯ ยถาห ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.450)ฯ เอวํ ปวตฺติยา นิสฺสยสมุปฺปาทฏฺฐิติสมฺโภคทสฺสนตฺตํ จกฺขุนฺทฺริยํ ยาว อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ จุทฺทสินฺทฺริยานิ เทสิตานิฯ ยถา เจตานิ ปวตฺติยา, เอวํ อิตรานิ นิวตฺติยาฯ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน หิ นิพฺพตฺติตานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ นิวตฺติยา นิสฺสโยฯ อุปฺปาโท อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริเยน ตสฺส นิวตฺติวเสน ปฐมํ อุปฺปชฺชนโตฯ อวฏฺฐานํ อญฺญินฺทฺริเยน, อุปโภโค อญฺญาตาวินฺทฺริเยน อคฺคผลสมุปโภคโตฯ ขีณาสวาหิ วิสวิตาย นิพฺพุติสุขํ ปริภุชฺชนฺติฯ เอวมฺปิ เอตานิ เอว อินฺทฺริยานิ เทสิตานิฯ เอตฺตาวตา ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิโต อญฺเญสํ อคฺคหณํฯ อิมินาว เนสํ เทสนากฺกโมปิ สํวณฺณิโตติ เวทิตพฺโพติฯ

อินฺทฺริยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวิตฺถารกถาวณฺณนา

[529] อริยสทฺเทน วิเสสนํ อกตฺวา เกวลํ สจฺจสทฺเทน อุทฺธิฏฺฐานิปิ อริยสจฺจานิ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจานีติ จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ อาทฯ สมาญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐติ, วิเสสตฺถินา จ วิเสโส อนุปยุชฺชิตพฺโพติฯ อริยสจฺเจสุ วา วิจาริเตสุ อิตรานิปิ อตฺถโต วิจาริตาเนว โหนฺตีติ วิปสฺสนาย จ ภูมิภูตานิ, อริยสจฺจาเนวาติ จ กตฺวา ‘‘สจฺจานี’’ติ อุทฺธริตฺวาปิ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ วุตฺตํฯ

สาสนกฺกโมติ อริยสจฺจานิ วุจฺจนฺติ, อริยสจฺจเทสนา วาฯ สกลญฺหิ สาสนํ ภควโต วจนํ สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุสนฺทสฺสนวเสน ปวตฺตนโตฯ ตสฺมา สจฺเจสุ กมติ, สีลสมาธิปญฺมาสงฺขาตํ วา สาสนํ เอเตสุ กมติ, ปริญฺญาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตติ, ตสฺมา กมติ เอตฺถาติ กโม, กิํ กมติ? สาสนํฯ สาสนสฺส กโม ‘‘สาสนกฺกโม’’ติ สจฺจานิ สาสนปฺปวตฺติฏฺฐานานิ วุจฺจนฺติ, ตํเทสนา จ ตพฺโพหาเรนาติฯ

ตถาติ ตํสภาวา ทุกฺขาทิสภาวาฯ อวิตถาติ อมุสาสภาวา พาธนาทิภาเวน ภูตสภาวาฯ อนญฺญถาติ อญฺญาการรหิตา อพาธนาทิอาการวิวิตฺตาฯ ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิ อธิฏฺฐิตตฺตา ปีฬนฏฺโฐฯ สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตภาโว สงฺขตฏฺโฐฯ ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิ ปริทหนํ, กิเลสทาหสมาโยโค วา สนฺตาปฏฺโฐฯ ชราย, มรเณน จาติ ทฺเวทา วิปริณาเมตพฺพตา วิปริณามฏฺโฐฯ เอตฺถ จ ปีฬนฏฺโฐ ทุกฺขสฺส สรเสเนว อาวิภวนากาโร, อิตเร ยถากฺกมํ สมุทยมคฺคนิโรธทสฺสเนหิ อาวิภวนาการาติ อยํ จตุนฺนมฺปิ วิเสโสฯ ตตฺรตฺราภินนฺทนวเสน พฺยาปิตฺวา อูหนํ ราสิกรณํ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตนํ อายูหนํ อาการสฺส พฺยาปนตฺถตฺตาฯ อาคจฺฉติ สมุทยโตติ วา อายํ, ทุกฺขํ, ตสฺส อูหนํ ปวตฺตนํ อายูหนํ, อยํ สรเสเนว อาวิภวนากาโรฯ นิททาติ ทุกฺขนฺติ นิทานํ, ‘‘อิทํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉาเปนฺตํ วิย สมุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ อยํ นิทานฏฺโฐ ทุกฺขทสฺสเนน อาวิภวนากาโรฯ