‘‘สุญฺโญ คาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.238) วจนโต สุญฺญคาโม วิย ทฏฺฐพฺพานิฯ อนฺนปานสหิตนฺติ คหิเต สุญฺญคาเม ยํ ยเทว ภาชนํ ปรามสียติ, ตํ ตํ ริตฺตกํเยว ปรามสียติ, เอวํ ธุวาทิภาเวน คหิตานิ โยนิโส อุปปริกฺขิยมานานิ ริตฺตกาเนว เอตานิ ทิสฺสนฺตีติฯ เตนาห ‘‘ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา’’ติฯ จกฺขาทิทฺวาเรสุ อภิชฺฌาโทมนสฺสุปฺปาทกภาเวน รูปาทีนิ จกฺขาทีนํ อภิฆาตกานีติ วุตฺตานิฯ อหิสุสุมารปกฺขีกุกฺกุรสิงฺคาลมกฺกฏา ฉ ปาณกาฯ วิสมพิลากาสคามสุสานวนานิ เตสํ โคจราฯ ตตฺถ วิสมาทิอชฺฌาสเยหิ จกฺขาทีหิ วิสมภาวพิลากาสคามสุสานสนฺนิสฺสิตสทิสูปาทินฺนธมฺมวนภาเวหิ อภิรมิตตฺตา รูปาทีนํ วิสมาทิสทิสตา โยเชตพฺพาฯ

อิติ อายตนานํ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

ธาตุวิตฺถารกถาวณฺณนา

[517] จกฺขุสฺส วิญฺญาณนฺติ จกฺขุสฺส การณภูตสฺส วิญฺญาณํฯ กามํ รูปาโลกมนสิการาทโยปิ ตสฺส วิญฺญาณสฺส การณา, เต ปน สาธารณการณํ, จกฺขุ อสาธารณนฺติ อสาธารณการเณนายํ นิทฺเทโส ยถา เภริสทฺโท, ยวงฺกุโรติฯ ตถา หิ จกฺขุ ปุคฺคลนฺตราสาธารณํ, นีลาทิสพฺพรูปสาธารณญฺจาติ สามิภาเวน นิทฺทิฏฺฐํฯ

วิทหตีติ เอวํ เอวญฺจ ตยา ปวตฺติตพฺพนฺติ วินิยุญฺชมานํ วิย อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วิทหตีติ จ ธาตฺวตฺโถ เอว วิสิฏฺโฐ อุปสคฺเคน ทีปียตีติ วินาปิ อุปสคฺเคน ธาตูติ เอส สทฺโท ตมตฺถํ วทตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ กตฺตุกมฺมภาวกรณาธิกรเณสุ จ ธาตุสทฺทสิทฺธิ โหตีติ ปญฺจาปิ เต อตฺถา วุตฺตาฯ โลกุตฺตรา ธาตุโย สํสารทุกฺขํ น วิทหนฺติ, อญฺญทตฺถุ วิธํเสนฺตีติ กตฺวา ‘‘โลกิยา’’ติ วิเสสิตํฯ ววตฺถิตาติ อวตฺถิตา, อญฺญมญฺญํ วา อสํกิณฺณาฯ สุวณฺณรชตาทิธาตุโย สุวณฺณาทีนํ พีชภูตา เสลาทโยฯ ยถาสมฺภวนฺติ เอตฺถ เกจิ ‘‘โลกิยโลกุตฺตราสุ ธาตูสุ โย โย อตฺโถ สมฺภวติ, ตทนุรูป’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ‘‘โลกิยา หิ ธาตุโย’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตาฯ

อตฺถวเสน เจตํ ยถาสมฺภวคฺคหณํ กตํ, น ธาตุวเสน ฯ กามํ ปญฺจปิ อตฺถา จกฺขาทีนํ สพฺเพสํ อิจฺฉิตพฺพา, ตถาปิ จกฺขาทีสุ ยสฺส ยสฺส ธมฺมสฺส ยทา กตฺตุวจนิจฺฉา, น ตทา กมฺมภาโวฯ ยทา ปน กมฺมวจนิจฺฉา, น ตทา กตฺตุภาโวฯ เอวํ เสเสสุปีติ ยถาสมฺภวคฺคหณํฯ เตนาห ‘‘อิติ จกฺขาทีสู’’ติอาทิฯ

[518] อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยติ เอตฺถาปิ ธาตีติ ธาตูติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา ธารณตฺโถ ธา-สทฺโทติ กตฺวาฯ กตฺตุอตฺโถปิ จายํ ปุริเมน อสทิโส วิธานธารณตฺถานํ ภินฺนสภาวตฺตาฯ นิสฺสตฺตสภาวมตฺตธารณญฺจ ธาตุสทฺทสฺส ปธาโน อตฺโถติ วิสุํ วุตฺโตฯ ธาตุโย วิย ธาตุโยติ เอตฺถ สีหสทฺโท วิย เกสริมฺหิ นิรุฬฺหา ปุริเส เสลาวยเวสุ นิรุฬฺโห ธาตุสทฺโท จกฺขาทีสุ อุปจริโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ ญาณเญยฺยานิ, เตสํ อวยวา ตปฺปเภทภูตา ธาตุโย ญาณเญยฺยาวยวาฯ ตตฺถ ญาณปฺปเภโท ธมฺมธาตุเอกเทโส, เญยฺยปฺปเภโท อฏฺฐารสาปีติ ญาณเญยฺยาวยวมตฺตา ธาตุโย โหนฺตีติฯ อถ วา ญาเณน ญาตพฺโพ สภาโว อวิปรีโต ธาตุสทฺเทน วุจฺจมาโน ญาณเญยฺโย, น ทิฏฺฐิอาทีหิ วิปรีตคฺคาหเกหิ เญยฺโยติ อตฺโถ, ตสฺส ญาณเญยฺยสฺส อวยวา จกฺขาทโย, วิสภาคลกฺขณาวยเวสุ รสาทีสุ นิรุฬฺโห ธาตุสทฺโท ตาทิเสสุ อญฺญาวยเวสุ จกฺขาทีสุ อุปจริโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ รสาทีสุ วิย วา จกฺขาทีสุปิ นิรุฬฺโห เอวฯ ‘‘นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ เอเตน นิชฺชีวมตฺตปทตฺเถ ธาตุสทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติฯ ฉ ธาตุโย เอตสฺสาติ ฉธาตุโรฯ โย โลเก ปุริโสติ ธมฺมสมุทาโย วุจฺจติ, โส ฉธาตุโร ฉนฺนํ ปถวีอาทีนํ นิชฺชีวมตฺตานํ สภาวานํ สมุทายมตฺโต, น เอตฺถ ชีโว วา ปุริโส วา อตฺถีติ อตฺโถฯ

[519] จกฺขาทีนํ กโม ปุพฺเพ วุตฺโตติ อิเธเกกสฺมิํ ติเก ติณฺณํ ธาตูนํ กมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสนา’’ติฯ เหตุผลานํ อนุปุพฺพววตฺถานํ เหตุผลภาโว เอว, มโนธมฺมธาตูนญฺจ มโนวิญฺญาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ

กิริยมโนธาตุ มโนวิญฺญาณสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา, วิปากมโนธาตุ วิปากมโนวิญฺญาณสฺส อนนฺตราทินาปิ, อิตรสฺส สพฺพาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยา จ, ธมฺมธาตุ ปน เวทนาทิกา สหชาตา สหชาตาทินา, อสหชาตา อนนฺตราทินา, อุปนิสฺสเยน, อารมฺมณาทินา จ มโนวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทฺวารภูตมโนวเสน วาฯ ทฺวารภูตมโนปิ หิ สุตฺเตสุ มโนธาตูติ วุจฺจตีติ ตสฺสา วา มโนธาตุยา มโนวิญฺญาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ ตตฺถ เหตูติ ปจฺจโย อธิปฺเปโต, ผลนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ อาห ‘‘จกฺขุธาตู’’ติอาทิฯ

[520] สพฺพาสํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ อาภาธาตุอาทีนํ ปญฺจติํสาย ธาตูนํ วเสนฯ อปรมตฺถสภาวสฺส ปรมตฺถสภาเวสุ น กทาจิ อนฺโตคธตา อตฺถีติ อาห ‘‘สภาวโต วิชฺชมานาน’’นฺติฯ

จนฺทาภาสูริยาภาทิกา วณฺณนิภา เอวาติ อาห ‘‘รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตู’’ติฯ รูปาทิปฏิพทฺธาติ ราควตฺถุภาเวน คเหตพฺพากาโร สุภนิมิตฺตนฺติ กตฺวา ‘‘รูปาทโย เอวา’’ติ อวตฺวา ปฏิพทฺธวจนํ วุตฺตํฯ อสติปิ ราควตฺถุภาเว กุสลวิปาการมฺมณํ สุภธาตูติ ทุติโย วิกปฺโป วุตฺโตฯ เสสาติ มโนวิญฺญาณธาตุสมฺปยุตฺตาฯ ธาตุทฺวยนิโรธมตฺตนฺติ มโนวิญฺญาณธาตูนํ นิโรธมตฺตํ จตุตฺถารุปฺปจิตฺตุปฺปาทนิโรธภาวโตฯ ตทญฺญวิญฺญาณนิโรโธ วิย หิ วิญฺญาณธาตุมโนธาตูนํ นิโรโธ สมาปตฺติพลสิทฺโธติ กตฺวา ธาตุทฺวยคฺคหณํฯ

‘‘ธมฺมธาตุมตฺต’’นฺติ อิทํ กามธาตุยา ธมฺมธาตุปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํฯ กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสมฺปยุตฺโต, อารมฺมณกรเณน วา กามคุโณปสํหิโตฯ ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเรติ เย เอตสฺมิํ อวีจิปรนิมฺมิตวสวตฺติปริจฺฉินฺเน โอกาเสฯ โอคาฬฺหา หุตฺวา อโธภาเค จ โอกาเส จรนฺตีติ เอตฺถาวจราฯ อญฺญตฺถ จรนฺตาปิ ยถาวุตฺเต เอว ฐาเน ปริยาปนฺนาติ เอตฺถ ปริยาปนฺนาฯ

เนกฺขมฺมธาตุ ธมฺมธาตุ เอว วิตกฺกปกฺเขฯ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาติ ทานมยปุญฺญกิริยโต, สีลมยปุญฺญกิริยโต, ปพฺพชฺชโต จ ปฏฺฐาย ยาว อคฺคมคฺคาธิคมา ปวตฺตา สพฺเพปิ อนวชฺชธมฺมาฯ วิหิํสาธาตุ เจตนา, ปรวิเหฐนจฺฉนฺโท วาฯ อวิหิํสา กรุณาฯ

หีนาติ หีฬิตาฯ ปณีตาติ สมฺภาวิตาฯ ‘‘นาติหีฬิตา นาติสมฺภาวิตา มชฺฌิมา’’ติ ขนฺธนิทฺเทเส อาคตา หีนทุกโต เอว นีหริตฺวา มชฺฌิมา ธาตุ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อุโภปีติ ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุโยฯ

วิญฺญาณธาตุ ยทิปิ ฉวิญฺญาณธาตุวเสน วิภตฺตา, ตถาปิ วิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ตสฺส ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหตีติ อาห ‘‘วิญฺญาณธาตุ จกฺขุวิญฺญาณาทิสตฺตวิญฺญาณธาตุ สงฺเขโปเยวา’’ติฯ อเนเกสํ จกฺขุธาตุอาทีนํ, ตาสุ จ เอเกกิสฺสา นานปฺปการตาย นานาธาตูนํ วเสน อเนกธาตุ นานาธาตุ โลโก วุตฺโตติ อาห ‘‘อฏฺฐารสธาตุปฺปเภทมตฺตเมวา’’ติฯ

[521] จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุเภเทนาติ พหูสุ โปตฺถเกสุ ลิขิตํ, เกสุจิ ‘‘จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนมโนวิญฺญาณธาตุเภเทนา’’ติฯ ตตฺถ น จกฺขาทีนํ เกวเลน ธาตุสทฺเทน สมฺพนฺโธ อธิปฺเปโต วิชานนสภาวสฺส ปเภทวจนโตฯ วิญฺญาณธาตุสทฺเทน จ สมฺพนฺเธ กริยมาเน ทฺเว มโนคหณานิ น กาตพฺพานิฯ น หิ ทฺเว มโนวิญฺญาณธาตุโย สนฺติฯ อนฺตรา วา มโนธาตุคหณํ อกตฺวา ‘‘จกฺขุ…เป.… กายมโนวิญฺญาณธาตุมโนธาตู’’ติ วตฺตพฺพํ อตุลฺยโยเค ทฺวนฺทสมาสาภาวโตฯ อยํ ปเนตฺถ ปาโฐ สิยา ‘‘จกฺขุ…เป.… กายวิญฺญาณมโนมโนวิญฺญาณธาตุเภเทนา’’ติฯ ตสฺส วิญฺญาณสฺส เยภุยฺเยน อตฺตวาทิโน ตสฺส เอกเมกสฺส อตฺตสฺส อทฺวยตํ, นิจฺจตฺตญฺจ ปเวเทนฺตีติ อเนกตานิจฺจตาปกาสนํ เตสํ ชีวสญฺญาสมูหนนาย โหติฯ ขนฺธายตนเทสนา สงฺเขปเทสนา, อินฺทฺริยเทสนา วิตฺถารเทสนา, ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา อยํ อนติสงฺเขปวิตฺถารา ธาตุเทสนาฯ อภิธมฺเม วา สุตฺตนฺตภาชนีเย (วิภ. 172 อาทโย) วุตฺตา ธาตุเทสนา อติสงฺเขปเทสนา, อาภาธาตุอาทีนํ อเนกธาตุนานาธาตุอนฺตานํ วเสน เทเสตพฺพา อติวิตฺถารเทสนา, ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา อยํ อนติสงฺเขปวิตฺถาราฯ

อสฺส ภควโตฯ สทฺธมฺมเตชสา วิหตํ สทฺธมฺมเตชวิหตํฯ

[522] สงฺขโตติ คณนโตฯ ชาติโตติ จกฺขุภาวสามญฺญโตฯ อถ วา ชาติโตติ จกฺขุสภาวโตฯ เตนาห ‘‘จกฺขุปสาโท’’ติฯ วีสติ ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ เวทนาทีนํ อภินฺทิตฺวา คหณโตฯ เสสกุสลากุสลาพฺยากตวิญฺญาณวเสนาติ เอตฺถ อพฺยากตาเปกฺขาย เสสคฺคหณํ, กุสลากุสลํ ปน สพฺพโส อคฺคหิตเมวาติฯ

[523] ตา จ จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทโย ปญฺจปิฯ

ปุริเมเหวาติ อนนฺตราทีหิ เอวฯ ชวนมโนวิญฺญาณธาตุ ปน ชวนมโนวิญฺญาณธาตุยา อาเสวนปจฺจเยนาปิ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ธมฺมธาตูติ ปน สหชาโต เวทนาทิกฺขนฺโธ อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘สหชาต…เป.… ปจฺจโย โหตี’’ติฯ อวิคตาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มโนวิญฺญาณธาตุยา ยถารหํ เหตุอธิปติกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจยภาโว สงฺคยฺหติฯ เตนาห ‘‘พหุธา ปจฺจโย โหตี’’ติฯ เอกจฺจา จ ธมฺมธาตุ สุขุมรูปนิพฺพานปฺปการา, ยา จ สมฺปโยคานนฺตรภาวาทีนํ อภาเวน อารมฺมณกรเณ โยคฺยาฯ ปญฺจทฺวาริกวิปากวชฺชนตฺถํ ‘‘เอกจฺจาย มโนวิญฺญาณธาตุยา’’ติ วุตฺตํ, มโนทฺวาริกา ปน วิปากาปิ ตทารมฺมณภูตา เอกจฺจํ ธมฺมธาตุํ อารพฺภ ปวตฺตตีติฯ อถ วา ‘‘เอกจฺจาย มโนวิญฺญาณธาตุยา’’ติ อิทํ สพฺพํ กามาวจรกุสลํ กามาวจรกิริยํ อภิญฺญาทฺวยํ อารุปฺปทฺวยนฺติ เอวรูปํ มโนวิญฺญาณธาตุํ สนฺธาย วุตฺตํ, โลกุตฺตรมโนวิญฺญาณธาตุยา ปน เอกจฺจา ธมฺมธาตุ อารมฺมณปจฺจโยติ ปากโฏยมตฺโถฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทีนํ จกฺขาทีนํ ยถาวุตฺตปจฺจยธมฺมโต อติเรเกปิ ปจฺจยธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อาโลกาทโยติ อาโลโก นาม สูริยาโลกาทิฯ ตสฺส สุตฺตนฺตนเยน อุปนิสฺสยภาโว เวทิตพฺโพ, เอวํ เสสานิปิฯ

วิวรํ นาม วิเสสโต โสตพิลํฯ วายุ คนฺธูปสํหรณกวาโตฯ อาโป มุเข ปกฺขิตฺตอาหารสฺส เตมนกอุทกํฯ ปถวี กายปฺปสาทสฺส นิสฺสยภูตา ปถวีธาตุฯ ภวงฺคมนํ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตํ ภวงฺคจิตฺตํฯ สพฺพตฺถ มนสิกาโร อาวชฺชนมนสิกาโรฯ

[524] อวิเสสโต ทฏฺฐพฺพาการสฺส วุจฺจมานตฺตา อาห ‘‘สพฺพา เอวา’’ติฯ วิเสสโต วิปสฺสนาย ภูมิวิจาโร เอโสติ ‘‘สงฺขตา’’ติ วิเสสิตํฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโตติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺพนฺโตนาม อตีโต อทฺธา, อปรนฺโต นาม อนาคโตฯ อุภยตฺถ จ สงฺขตา ธาตุโย สภาววิวิตฺตา อนุปลพฺภมานสภาวตฺตาฯ ปุพฺพนฺโต วา สภาวธมฺมสฺส อุทโย ตโต ปุพฺเพ อวิชฺชมานตฺตาฯ อปรนฺโต วโย ตโต ปรํ อภาวโตฯ ตสฺมา ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโตติ ปากาภาวโต วิทฺธํสาภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ

เภริตลํ วิย จกฺขุทาตุ สทฺทสฺส วิย วิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาวโตฯ อาทาสตลาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยนฺตํ นาม อุจฺฉุยนฺตํฯ จกฺกยฏฺฐีติ ติลมนฺถํ อาหฯ โส หิ อจกฺกพณฺโธปิ ตํสทิสตาย จกฺกยฏฺฐีตฺเวว วุจฺจติ, จกฺกพนฺธเมว วา สนฺธาย ตถา วุตฺตํฯ อิมาหิ จ อุปมาหิ นิชฺชีวานฯ เภริตลทณฺฑาทีนํ สมาโยเค, นิชฺชีวานํ สทฺทาทีนํ วิย นิชฺชีวานํ จกฺขุรูปาทีนํ สมาโยเค นิชฺชีวานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปวตฺตีติ การณผลานํ ธาตุมตฺตตํ, การกเวทกวิรหญฺจ ทสฺเสติฯ

ปุเรจรานุจรา วิยาติ นิชฺชีวสฺส กสฺสจิ เกจิ นิชฺชีวา ปุเรจรานุจรา วิยาติ อตฺโถฯ มโนธาตุเยว วา อตฺตโน ขณํ อนติวตฺตนฺตี อตฺตโน ขณ อนติวตฺตนฺตานํเยว จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อวิชฺชมานายปิ ปุเรจรานุจราภิสนฺธิยํ อนนฺตรปุพฺพกาลาปรกาลตาย ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

ฉนฺนญฺหิ วิญฺญาณธาตูนํ เอกชฺฌํ อเนกานนฺตรปจฺจยาภาวโต เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติอภาโว วิย อญฺญมญฺญานนฺตรปจฺจยตาภาวโต อนนฺตรุปฺปตฺติปิ นตฺถิฯ ยทิ สิยา, ฉฬารมฺมณสนฺนิธาเน มนสิการมนฺตเรนาปิ ฉฬารมฺมณูปลทฺธิ สิยา, น จ โหติ, ตสฺมา ทสฺสนาทิอนนฺตรํ สวนาทีนํ อภาโว วิย มโนวิญฺญาณธาตานนฺตรํ น ทสฺสนาทีนิ, น จ ทสฺสนาทิอนนฺตรํ มโนวิญฺญาณธาตุ โหติฯ ตตฺถ ภวงฺคสฺส, ทสฺสนาทีนญฺจ ภินฺนารมฺมณตาย มโนวิญฺญาณธาตานนฺตรํ ทสฺสนาทีนิ, ทสฺสนาทีนํ อนนฺตรญฺจ สวนาทีนิ น อุปฺปชฺชนฺตีติ ยุตฺตเมตํฯ

ทสฺสนาทีนํ, ปน สนฺตีรมณสฺส จ อภินฺนวิสยตาย ทสฺสนาทิอนนฺตรํ น มนาวิญฺญาณทาตุ โหตีติ อยุตฺตนฺติ ? นยิทเมวํ นิยตานิยตวิสยานํ ภินฺนวิสยภาวุปปตฺติโตฯ ยทิ จ ทสฺสนาทิอนนฺตรํ กาจิ วิญฺญาณธาตุ อุปฺปชฺเชยฺย, สาปิ ทสฺสนาทิทฺวารตาย ทสฺสนาทิวิญฺญาณธาตุ เอว สิยา, น มโนวิญฺญาณธาตุ, ตโต จ ทสฺสนาทิกิจฺจวิธุรํ จินฺตนํ มนนนฺติ มโนทฺวารปฺปวตฺตานํ มนนกิจฺจาปริจฺจาโค วิย ทสฺสนวิญฺญาณธาตุยา ทสฺสนกิจฺจาปริจฺจาโค อาปชฺชติฯ ตถา ตทนนฺตรสฺสาติ สพฺพายปิ ทสฺสนวิญฺญาณภาวโต จ วิญฺญาณกายา น ภเวยฺยุํฯ

ยถา ปน มโนวิญฺญาณธาตานนฺตรํ มโนธาตุ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ, เอวํ ทสฺสนวิญฺญาณธาตานนฺตรํ มโนธาตุ, ตโต โสตวิญฺญาณาทีนิ โหนฺตีติ เจ? น, มโนธาตุยา ทสฺสนธาตุภาวปฺปสงฺคโตฯ ยถา หิ มนโส นิพฺพิเสสาวตฺถา มนนมตฺตตาย มโนธาตุ, เอวํ ทสฺสนสฺส นิพฺพิเสสาวตฺถา ทสฺสนมตฺตตาย ทสฺสนธาตุ สิยาฯ ตญฺจ จกฺขูวิญฺญาณํ รูปวิสยนฺติ สทฺทาทิวิสยาโภคาภาวโต สวนวิญฺญาณาทีนํ อสมฺภโวฯ ตโต จ รูปารมฺมณปสุตเมว วิญฺญาณํ สิยา มโนวิญฺญาณานํ วิย ทสฺสนวิญฺญาณาทีนํ สมานวตฺถุภาวปฺปสงฺคโต, อญฺญวตฺถุสนฺนิสฺสิตญฺจ วิญฺญาณํ น สิยา, น เจตํ ยุตฺตํฯ ตสฺมา สุขทุกฺขานํ วิย อุเปกฺขา จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ, มโนวิญฺญาณสฺส จ พฺยวธายิกา มโนธาตุ ทฏฺฐพฺพา, น จสฺสา อุเปกฺขาย วิย อทุกฺขมสุขตา อทสฺสนาทิอมนนตา, อต โข มนนกิจฺจาวิเสสโต มโนวิญฺญาณสภาคตาฯ มโน หิ หทยวตฺถุมฺหิ วตฺตมาโน อญฺญวตฺถุสนฺนิสฺสิตานํ วิญฺญาณานํ วิสยํ ทสฺเสตฺวา นิวตฺตมาโน อคฺคิ วิย อุสุมมตฺเต มนนมตฺเต ฐตฺวา นิวตฺตติ, อญฺญวตฺถุสนฺนิสฺสิตวิญฺญาณนิโรเธ จ อุฏฺฐหนฺโต อคฺคิ วิย อุสุมมตฺเต อุฏฺฐหติฯ ปจฺจยานุรูปปวตฺติกานิ จ มนนมตฺตานิ มโนวิญฺญาณธาตุยา อนฺตานิ โหนฺติฯ ปฏิฆสญฺญาสหคตานญฺหิ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ อินฺทฺริยารมฺมนปฏิฆาตชตาย อภินิปาตมตฺตกิจฺจํ, มนนลกฺขณินฺทฺริยสมุปฺปนฺนสฺส จ มโนวิญฺญาณสฺส วิสยวิจินฺตนาสมฺภูตตาย ตทนุรูปาจินฺตนาฯ ตสฺมา อภินิปาตปฺปจฺจยปฏิฆฏฺฏนานิฆํสพเลน ภวงฺคลกฺขณํ จิตฺตํ จลนาวตฺถํ หุตฺวา นิวตฺตมานํ จินฺตนาวิเสสวิรหโต อภินิปาตานุคุณํ จินฺตนาวสานํ มนนมตฺตํ อุปฺปาเทติฯ

ทสฺสนาทิปิ อภินิปาตมตฺตํ ทุติยํ ขณํ อนติวตฺตมานํ อตฺตานุคุณํ จินฺตนามนนสมญฺญาวิรหโต ทสฺสนาทิอภินิปาตวิเสสวิจิตฺตํ จิตฺตภาวาทินา สมานํ จินฺตนาทิมนนมตฺตํ อญฺญวตฺถุสฺมิํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา วตฺถุกิจฺเจหิ ตํ มโนวิญฺญาณกายสงฺคหิตาปิ มโนธาตุ มโนทฺวารนิกฺขมปเวสภูตา อารมฺมณนฺตเร ทฺวารนฺตรมนสิการตพฺพิสยสมฺปฏิจฺฉนภาเวน ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ ยถากฺกมํ ปุเรจรา, อนุจราติ จ วุตฺตาฯ สา ปนายํ สติปิ วิญฺญาณภาเว มนโส สมฺภูย วิสิฏฺฐมนนกิจฺจาภาวโต ธาตุภาวสามญฺเญน มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตูติ วุจฺจติฯ

ยถาวุตฺเตเนว จ เหตุนา มตฺต-สทฺทโลปํ กตฺวา วิญฺญาณฏฺฐโยคโต มโนมตฺตํ วิญฺญาณนฺติ มโนวิญฺญาณกายสงฺคโหปิ จสฺสา ยุชฺชติ เอวฯ อญฺญวิญฺญาเณหิ ปน ทฺวารารมฺมเณหิ จ วิเสสนตฺถํ ‘‘มโนธาตู’’ติ วุตฺตาติฯ มโนวิญฺญาณธาตูติ ปน วิญฺญาณธาตุวิเสสนํ มโนคหณํฯ ธาตุวิเสสนตฺเถ จ มโนวิญฺญาณคฺคหเณ วิญฺญาณวิเสสนํ ทฺวารภูตมโนทสฺสนเมวาติ ทฺวารสมญฺญารหตฺตา น มโนธาตูติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ มโนทฺวารนฺโตคธํ, น จ ทสฺสนาทิปุเรจรานุจรนฺติ มนโส วิญฺญาณธาตุ, มนโส วิญฺญาณนฺติ จ มโนทฺวารสมญฺญารหํ, สวิเสสญฺจ ตสฺส มนนกิจฺจํ, วิญฺญาณกิจฺจญฺจาติ มตฺตสทฺทสฺส โลปมนฺตเรน ‘‘มโนวิญฺญาณ’’นฺติ, นิชฺชีวภาววิภาวนตฺถํ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ จ วุจฺจตีติฯ

สลฺลมิว สูลมิว ติวิธทุกฺขตาสมาโยคโต ทฏฺฐพฺโพฯ เวทนาสลฺลสูลโยคาติ เวทนาสงฺขาตสลฺลสูลโยคโตฯ อาตุรา วิยาติ เตน อาตุริภูตา ปุคฺคลา วิยฯ อาสาเยว ทุกฺขํ อาสาทุกฺขํ, อาสาวิฆาตํ ทุกฺขํ วาฯ สญฺญา หิ อสุภาทิกมฺปิ สุภาทิโต สชฺชานนฺตี อาสํ, ตสฺสา จ วิฆาตํ อาสีสิตสุภาทิอสิทฺธิยา ชเนตีติฯ วนมิโค ติณปุริสํ ปุริโสติ คณฺหนฺโต อยถาภูจฺจนิมิตฺตคฺคาหโก, ตถา สญฺญาปีติ อาห ‘‘วนมิโค วิยา’’ติฯ กมฺมปธานา สงฺขาราติ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชาติทุกฺขานุพนฺธโตติ อตฺตนา นิพฺพตฺติยมาเนน ชาติทุกฺเขน อนุพนฺธตาฯ ภวปจฺจยา ชาติ หิ ชาติทุกฺขนฺติฯ

ปทุมํ วิย ทิสฺสมานํ ขุรจกฺกํ วิย รูปมฺปิ อิตฺถิอาทิภาเวน ทิสฺสมานํ นานาวิธุปทฺทวํ ชเนติฯ สพฺเพ อนตฺถา ราคาทโย, ชาติอาทโย จ วิสยภูตา, อนุปสนฺตา, สปฺปฏิภยา จาติฯ ตปฺปฏิปกฺขภูตตฺตา อสงฺขตา ธาตุ อมตาทิโต ทฏฺฐพฺพาฯ

ววตฺถานาภาโว ‘‘อิทเมว อิมสฺส อารมฺมณ’’นฺติ นิยมาภาโว, เตน ยถา อรญฺญมกฺกโฏ เกนจิ อนิวาริโต คหิตํ เอกํ รุกฺขสาขํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ คณฺหาติ, ตมฺปิ มุญฺจิตฺวา อญฺญนฺติ กตฺถจิ อนวฏฺฐิโต ปริพฺภมติ, เอวํ คหิตํ เอกํ อารมฺมณํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ, ตมฺปิ มุญฺจิตฺวา อญฺญนฺติ อนวฏฺฐิตตา, อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถตา จ มกฺกฏสมานตาติ ทสฺเสติฯ อฏฺฐิเวธวิทฺโธปิ อุปฺปถํ อนุคจฺจฺฉนฺโต ทุฏฺฐสฺโส อสฺสขฬุงฺโกฯ ยตฺถกามนิปาติโตติ ยตฺถ กตฺถจิ อิจฺฉิตารมฺมเณ นิปาติภาวโตฯ นานาเวสธารี รงฺคนโฏฯ

อายตนทาตุนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ปนฺนรสมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

16. อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

อินฺทฺริยวิตฺถารกถาวณฺณนา

[525] พาวีสตีติ คณนปริจฺเฉโทฯ อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทิ เตสํ สรูปทสฺสนํฯ ตตฺถ จกฺขุทฺวาเร อินฺทฏฺฐํ กาเรติ จกฺขุทฺวารภาเว ตํทฺวาริเกหิ อตฺตโน อินฺทภาวํ ปรมิสฺสรภาวํ การยตีติ จกฺขุนฺทฺริยํฯ ตญฺหิ เต รูปคฺคหเณ อตฺตานํ อนุวตฺเตติ, เต จ ตํ อนุวตฺตนฺติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเร อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติฯ กายินฺทฺริยํฯ วิชานนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ มนินฺทฺริยํฯ อิตฺถิภาวลกฺขเณ, ปริสภาวลกฺขเณ, อนุปาลนลกฺขเณ, สุขลกฺขเณ, ทุกฺขลกฺขเณ, โสมนสฺสลกฺขเณ, โทมนสฺสลกฺขเณ, อุเปกฺขาลกฺขเณ, อธิโมกฺขลกฺขเณ, ปคฺคหลกฺขเณ, อุปฏฺฐานลกฺขเณ, อวิกฺเขปลกฺขเณ, ทสฺสนลกฺขเณ, อนญฺญาตํ ญสฺสามีติ ปวตฺเต ชานนลกฺขเณ, ญาตานํ เอว ธมฺมานํ ปุน อาชานเน อญฺญาตาวิภาเว อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ

วิชานิยาติ วิชาเนยฺยฯ ภูมิโต จาติ จ-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิปณฺฑนตฺโถ, เตน ตาวตฺวํ สงฺคณฺหาติ, ตํ ปน ตาวตฺวํ ปรโต วณฺณยิสฺสามฯ อสมฺมสนุปคานมฺปิ อตฺถิภาวโต ทฏฺฐพฺพตา อิธ น คหิตาฯ

ปุพฺพภาเคติ อริยมคฺคโต ปุพฺพภาเคฯ อนญฺญาตนฺติ น อญฺญาตํ น อธิคตํฯ นิจฺจตาย นตฺถิ เอตสฺส มตํ ภงฺโค, น วา เอตสฺมิํ อธิคเต มรณนฺติ อมตํ, ปชฺชิตพฺพโต ปทญฺจาติ อมตปทํ นิพฺพานํฯ ‘‘เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต’’ติ เอเตน ปุพฺพภาควเสเนตํ อินฺทฺริยํ เอวํ โวหรียตีติ ทสฺเสติฯ อาชานนโตติ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวาว ชานนโตฯ เยน ตํสมงฺคิปุคฺคโล, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา อญฺญาตาวิโน โหนฺติ , โส อญฺญาตาวิภาโว ปรินิฏฺฐิตกิจฺจชานนขีณาสวสฺส ภาวภูโต หุตฺวา อุปฺปตฺติโต ‘‘ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต’’ติ วุตฺตํฯ

ลิงฺเคติ คเมติ ญาเปตีติ ลิงฺคํ, ลิงฺคียติ วา เอเตนาติ ลิงฺคํฯ กิํ ลิงฺเคติ, กิํ วา ลิงฺคียตีติ? อินฺทํ, อินฺโท วาฯ