15. อายตนธาตุนิทฺเทสวณฺณนา

อายตนวิตฺถารกถาวณฺณนา

[510] ‘‘ขนฺธายตนา’’ติอาทินา เหฏฺฐา อุทฺทิฏฺฐานิ ปทุทฺธารวเสน ‘‘อายตนานี’’ติ วตฺวา คณนปริจฺเฉเทนาห ‘‘ทฺวาทสายตนานี’’ติฯ ตตฺถ วตฺตพฺพํ ปรโต สยเมว วกฺขติฯ จกฺขายตนนฺติอาทิ เนสํ สรูปทสฺสนํฯ

อตฺโถ นาม สทฺทตฺโถ, ภาวตฺโถ ปน ลกฺขณเมวฯ โส ปน สทฺทตฺโถ ทุวิโธ – อสาธารโณ สาธารโณติฯ ตตฺถ อสาธารโณ จกฺขาทิสทฺทตฺโถ, สาธารโณ อายตนสทฺทตฺโถ ทฺวาทสนฺนมฺปิ สมานตฺตาฯ

เตสุ อสาธารณํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘วิเสสโต ตาวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิเสสโตติ วิเสสตฺถโต, จกฺขาทิสทฺทตฺถโตติ อตฺโถฯ อสฺสาเทตีติ จกฺขติ-สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยญฺชนํ จกฺขตี’’ติ รสสายนตฺโถ อตฺถีติ ตสฺส วเสน อตฺถํ วทติฯ ‘‘จกฺขุํ โข ปน, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ (ม. นิ. 2.209) วจนโต จกฺขุ รูปํ อสฺสาเทติฯ สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว โย ‘‘ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’’ติอาทินา (ธ. ส. 597) ปาฬิยํ, ‘‘รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. อฏฺฐ. 600; วิสุทฺธิ. 2.433) อฏฺฐกถายญฺจ วุตฺโต อตฺถวิเสโส, ตตฺเถว นิรุฬฺหตฺตา จกฺขุมฺหิ เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ควาทีสุ โคสทฺทาทิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วิภาเวติ จาติ สทฺทลกฺขณสิทฺธสฺส จกฺขติ-สทฺทสฺส วเสน อตฺถํ วทติฯ จกฺขตีติ หิ อาจิกฺขติ, อภิพฺยตฺตํ วทตีติ อตฺโถฯ เนตฺตสฺส จ วทนฺตสฺส วิย สมวิสมวิภาวนเมว อาจิกฺขนนฺติ กตฺวา อาห ‘‘วิภาเวติ จาติ อตฺโถ’’ติ, อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ วิภาวนตฺถตา จ จกฺขติ-สทฺทสฺส ทฏฺฐพฺพาฯ รตฺตทุฏฺฐาทิกาเลสุ กกณฺฏกรูปํ วิย, อุทฺทรูปํ วิย จ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ รูปํ หทยงฺคตภาวํ รูปยติ รูปมิว ปกาสํ กโรติ, สวิคฺคหมิว กตฺวา ทสฺเสตีติ อตฺโถฯ

วิตฺถารณํ วา รูปสทฺทสฺส อตฺโถ, วิตฺถารณญฺจ ปกาสนเมวาติ อาห ‘‘ปกาเสตีติ อตฺโถ’’ติฯ อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ ปกาสนตฺโถ เอว รูปสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ วณฺณวาจกสฺส รูปสทฺทสฺส รูปยตีติ นิพฺพจนํ, รูปกฺขนฺธวาจกสฺส รุปฺปตีติ อยํ วิเสโสฯ อุทาหรียตีติ วุจฺจตีติ อตฺเถ วจนสทฺโท เอว คหิโต สิยา, น จ วจนสทฺโท เอเวตฺถ สทฺโท, อถ โข สพฺโพปิ โสตวิญฺเญยฺโยติฯ สปฺปตีติ สเกหิ ปจฺจเยหิ สปฺปียติ, โสตวิญฺเญยฺยภาวํ คมียตีติ อตฺโถฯ

สูจยตีติ อตฺตโน วตฺถุํ อปากฏํ คนฺธวเสน ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ, ปฏิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผาทิวตฺถุํ ‘‘เอตฺถ ปุปฺผมตฺถิ, จมฺปกาทิผลมตฺถิ, อมฺพาที’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ รสคฺคหณมูลกตฺตา อชฺโฌหรณสฺส ชีวิตเหตุมฺหิ อาหารรเส นินฺนตาย ชีวิตํ อวฺหยตีติ ชิวฺหา นิรุตฺติลกฺขเณนฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ วิเสเสน กาโย วุตฺโต อนุตฺตริยเหตุภาวํ อนาคจฺฉนฺเตสุ กามราคนิทานกมฺมชนิเตสุ, กามราคสฺส จ วิเสสปจฺจเยสุ ฆานชิวฺหากาเยสุ กายสฺส วิเสสตรสาสวปจฺจยตฺตาฯ เตน หิ โผฏฺฐพฺพสุขํ อสฺสาเทนฺตา สตฺตา เมถุนมฺปิ เสวนฺติฯ อุปฺปตฺติเทโสติ อุปฺปตฺติฏฺฐานนฺติ อตฺโถ, กายินฺทฺริยวตฺถุกา วา จตฺตาโร ขนฺธา พลวกามาสวาทิเหตุภาวโต วิเสเสน สาสวาติ วุตฺตาติ เตสํ อุปฺปตฺติฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ

มุนาตีติ นาฬิยา มินมาโน วิย, มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ วิชานาตีติ อตฺโถฯ มนเต อิติ วา มโน, ตํ ตํ อารมฺมณํ ปริจฺเฉทวเสน ชานาตีติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ เย วิเสสลกฺขเณน อายตนสทฺทปรา วตฺตพฺพา, เต จกฺขาทโย ตถา วุตฺตาติ ตโต อญฺเญ มโนโคจรภูตา ธมฺมา สามญฺญลกฺขเณเนว เอกายตนภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตาฯ ยถา หิ โอฬาริกวตฺถารมฺมณมนนสงฺขาเตหิ วิสยวิสยีภาเวหิ ปุริมานิ ปากฏานิ, ตถา อปากฏา จ อญฺเญ มโนโคจรา น อตฺตโน สภาวํ น ธาเรนฺตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺโถ ธมฺมสทฺโทฯ ธารียนฺติ สามญฺญรูเปน อวธารียนฺตีติ วา ธมฺมาฯ

ยถา หิ รูปาทโย จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ อสาธารณโต เอว ยถาสกํ สภาวโต วิญฺญายนฺติ , น เอวเมเต, เอเต ปน อเนกธมฺมภาวโต, สาธารณโต, สภาวสามญฺญโตปิ มนสา วิญฺญายนฺตีติฯ

[511] เสน เสนาติ สเกน สเกนฯ อุฏฺฐหนฺตีติ อุฏฺฐานํ กโรนฺติฯ วายมนฺตีติ อุสฺสหนฺติ, อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺติจฺเจว อตฺโถฯ อิมสฺมิํ จ อตฺเถ อายตนฺติ เอตฺถาติ อายตนานีติ อธิกรณตฺโถ อายตนสทฺโท, ทุติยตติเยสุ กตฺตุอตฺโถฯ เต จาติ จิตฺตเจตสิเก ธมฺเมฯ เต หิ ตํตํทฺวารารมฺมเณสุ อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อายาฯ วิตฺถาเรนฺตีติ ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนตฺตา ลีนานิ อปากฏานิ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ ปตฺถเรนฺติ ปากฏานิ กโรนฺติ, อุปฺปาเทนฺตีติ อตฺโถฯ อิทญฺจ สํสารทุกฺขํฯ น นิวตฺตตีติ อนุปฺปาทนิโรธวเสน น นิรุชฺฌติฯ อายตนํ อายตนนฺติ อาเมฑิตวจนํ อสฺสา สมญฺญาย จกฺขาทีสุ นิรุฬฺหภาวทสฺสนตฺถํฯ

[512] เอวํ อวยวเภทวเสน อายตนสทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปริยายโตปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ สาธุผลภริตตาย, อปริสฺสยตาย จ มโนรมฺเมฯ

ตตฺถ นิวสนฺตีติ นิวสนฺตา วิย โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ตทายตฺตวุตฺติตายา’’ติฯ ยตฺถ สุวณฺณรตนาทีนิ นิวุตฺถานิ วิย อากิณฺณานิ ติฏฺฐนฺติ, โส ปเทโส เตสํ อากโร, เอวํ จิตฺตเจตสิกา จกฺขาทีสูติ เต เตสํ อากโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทีสุ จ…เป.… อากโร’’ติฯ ตนฺนิสฺสิตตฺตาติ เอตฺถ มโน มโนวิญฺญาณาทีนํ จิตฺตเจตสิกานํ นิสฺสยปจฺจโย น โหตีติ ตสฺส เตสํ ทฺวารภาโว นิสฺสยภาโวติ ทฏฺฐพฺโพฯ อหุตฺวา เอว ปจฺจยสามคฺคิวเสน อุปฺปชฺชนฺตาปิ จิตฺตเจตสิกา อเนเก เอกชฺฌํ ตตฺถ ลพฺภมานา สโมสฏา วิย โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต’’ติฯ น หิ ธมฺมานํ อนาคตทฺเธ วิชฺชมานตาเลโสปิ อตฺถิฯ เตนาห ‘‘ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต’’ติ (มหานิ. 10)ฯ ตตฺเถว อุปฺปตฺติโตติ เตสุ จกฺขาทีสุ เอว อุปฺปตฺติโตฯ อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภูเต จกฺขาทิเก อุปฺปตฺติฏฺฐานํ วิย กตฺวา อุปจารวเสน วุตฺตํฯ น หิ อรูปธมฺมานํ นิปฺปริยายโต อุปฺปตฺติเทโส นาม อตฺถิฯ

ยทคฺเคน วา เต เตสํ นิสฺสยารมฺมณภูตา, ตทคฺเคน สญฺชาติเทโสฯ น หิ ปจฺจยภาวมนฺตเรน รูปธมฺมานมฺปิ อาธาราเธยฺยภาโว อตฺถิฯ เตนาห ‘‘นิสฺสยารมฺมณภาเวนา’’ติฯ พฺยติเรกปธานตาย การณลกฺขณสฺส ‘‘เตสํ อภาเว อภาวโต’’ อิจฺเจวาห, น ‘‘ภาเว ภาวโต’’ติฯ

ยถาวุตฺเตนตฺเถนาติ ‘‘จกฺขตี’’ติอาทินา, ‘‘อายตนโต อายานํ ตนนโต’’ติอาทินา, ‘‘นิวาสฏฺฐาน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตปฺปกาเรน อตฺเถนฯ ธมฺมายตนปริยาปนฺนานํ ธมฺมานํ พหุภาวโต เยภุยฺเยน จ เต พหู เอว หุตฺวา กิจฺจกราติ ‘‘ธมฺมา จ เต อายตนญฺจา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ

[513] ตถา ตถา ลกฺขิตพฺพโต ลกฺขียติ เอเตนาติ วา ลกฺขณํ, สภาโวฯ

ตาวภาวโตติ ตตฺตกโต, เตน อนูนาธิกภาวํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ทฺวาทสายตนวินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวา อธิกภาวโต โจทนา นตฺถิ, สลกฺขณธารณํ ปน สพฺเพสํ สามญฺญลกฺขณนฺติ อูนโจทนา สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทโยปิ หี’’ติอาทิฯ ภวงฺคมนสงฺขาโตติ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตฺวา ปวตฺตภวงฺคมนสงฺขาโตฯ จลนวเสน ภวงฺคปฺปวตฺติยา สติ เอว อาวชฺชนุปฺปตฺติ, น อญฺญตฺถาติ อาวชฺชนสฺสาปิ การณภูตนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคมนสงฺขาโต…เป.… อุปฺปตฺติทฺวาร’’นฺติฯ อสาธารณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อสาธารณํฯ สติปิ อสาธารณภาเว จกฺขาทีนํ ทฺวารภาเวน คหิตตฺตา ธมฺมายตเนน อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวารารมฺมณภาเวหิ วา อสาธารณตํ สนฺธาย ‘‘อสาธารณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[514] เยภุยฺยสหุปฺปตฺติอาทีหิ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ อยุตฺติ โยเชตพฺพาฯ เยภุยฺเยน หิ จกฺขายตนาทีนิ กสฺสจิ กทาจิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติอาทิ (ยม. อฏฺฐ. อายตนยมก 18-21)ฯ

ตสฺมา อายตนานํ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ, น ปหานกฺกโม กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโต, น ปฏิปตฺติกฺกโม อกุสลานํ เอกจฺจอพฺยากตานญฺจ อปฺปฏิปชฺชนียโต , น ภูมิกฺกโม อฑฺเฒกาทสนฺนํ อายตนานํ เอกนฺตกามาวจรตฺตา, อิตเรสญฺจ จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา, เอกจฺจสฺส โลกุตฺตรภาวโต จาติฯ ‘‘อชฺฌตฺติเกสุ หี’’ติ เอเตน อชฺฌตฺติกภาเวน, วิสยีภาเวน จ อชฺฌตฺติกานํ ปฐมํ เทเสตพฺพตํ ทสฺเสติ, เตสุปิ ปฐมํ เทเสตพฺเพสุ ปากฏตฺตา ปฐมตรํ จกฺขายตนํ เทสิตนฺติฯ

ตโต ฆานายตนาทีนีติ เอตฺถ พหุปการตฺตาภาเวน จกฺขุโสเตหิ ปุริมตรํ อเทเสตพฺพานิ, สห วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา เอเกน กเมน เทเสตพฺพานีติ ฆานาทิกฺกเมน เทสิตานีติ อธิปฺปาโย ฯ อญฺญถาปิ หิ เทสิเตสุ น น สกฺกา โจเทตุํ, น จ สกฺกา โพเธตพฺพานิ น เทเสตุนฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา วา จกฺขาทีนิ ปฐมํ วุตฺตานิ อารมฺมณโต สุปากฏานีติ, มนายตนํ ปน กิญฺจิ ปจฺจุนฺนารมฺมณํ…เป.… กิญฺจิ ยาว นวตฺตพฺพารมฺมณนฺติ ปจฺฉา วุตฺตํฯ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุปิ อุปาทารูปารมฺมณานิ จตฺตาริ ปฐมํ วุตฺตานิ, ตโต ภูตรูปารมฺมณํฯ อุปาทารูปารมฺมเณสุปิ ทูรตเร ทูเร, สีฆตรํ สีฆญฺจ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนทีปนตฺถํ จกฺขาทีนํ เทสนากฺกโมฯ จกฺขุโสตทฺวยญฺหิ ทูรโคจรนฺติ ปฐมํ วุตฺตํ, ตตฺราปิ จกฺขุ ทูรตรโคจรนฺติ สพฺพปฐมํ วุตฺตํฯ ปสฺสนฺโตปิ หิ ทูรตเร นทีโสตํ, น ตสฺส โสตปฏิฆาตสทฺทํ สุณาติฯ ฆานชิวฺหาสุปิ ฆานํ สีฆตรวุตฺตีติ ปฐมํ วุตฺตํ ปุรโต ฐปิตมตฺตสฺสปิ โภชนสฺส คนฺโธ คยฺหตีติฯ ยถาฐานํ วา เตสํ เทสนากฺกโมฯ อิมสฺมิญฺหิ สรีเร สพฺพุปริ จกฺขุสฺส อธิฏฺฐานํ, ตสฺส อโธ โสตสฺส, ตสฺส อโธ ฆานสฺส, ตสฺส อโธ ชิวฺหาย, ตถา กายสฺส เยภุยฺยโต, มโน ปน อรูปิภาวโต สพฺพปจฺฉา วุตฺโตฯ ตํตํโคจรตฺตา ตสฺส ตสฺส อนนฺตรํ พาหิรายตนานิ วุตฺตานีติ วุตฺโตวายมตฺโถติ เอวมฺปิ อิเมสํ กโม เวทิตพฺโพฯ โคจโร วิสโย เอตสฺสาติ โคจรวิสโย, มโนฯ กสฺส ปน โคจโร เอตสฺส วิสโย? จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนมฺปิฯ วิญฺญาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อุปฺปตฺติการณสฺส ววตฺถิตภาวโต สวิภตฺติภาวโตฯ เอเตน จกฺขาทิอนนฺตรํ รูปาทิวจนสฺส จ การณมาหฯ

[515] สงฺคหิตตฺตาติ คณนสงฺคหวเสน สงฺคหิตตฺตาฯ ชาติวเสนาติ จกฺขุภาวสมานตาวเสนฯ ปจฺจยเภโท กมฺมาทิเภโทฯ

ทานาทิปาณาติปาตาทิเภทภินฺนสฺส หิ กุสลากุสลกมฺมสฺส, ตสฺส จ สหการีการณภูตานํ อพฺภนฺตรานํ, พาหิรานญฺจ ปจฺจยานํ เภเทน จกฺขายตนํ ภินฺนํ วิสทิสํ โหตีติฯ นิรยาทิโก, อปทาทิคตินานากรณญฺจ คติเภโท คตีนํ, คตีสุ วา เภโทติ กตฺวาฯ หตฺถิอสฺสาทิโก, ขตฺติยาทิโก จ นิกายเภโทฯ ตํตํสตฺตสนฺตานเภโท ปุคฺคลเภโทฯ ยา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อนนฺตปฺปเภทตา วุตฺตา, โส เอว หทยวตฺถุสฺส เภโท ตาทิสเภทานาติวตฺตนโตฯ ตโต มนายตนสฺส อนนฺตปฺปเภทตา โยเชตพฺพาฯ ยสฺมา ฌานวิรหิตํ นาม โลกุตฺตรํ นตฺถิ, ตสฺมา ปญฺจนฺนํ ฌานานํ วเสน อฏฺฐ โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาลีสํ โหนฺตีติ ตานิ เอกาสีติยา โลกิยจิตฺเตสุ ปกฺขิปิตฺวา อาห ‘‘เอกวีสุตฺตรสตปฺปเภทญฺจา’’ติฯ วตฺถูติ จกฺขาทิวตฺถุฯ ตปฺปเภเทน วิญฺญาณํ อนนฺตปฺปเภทํฯ ปฏิปทา ทุกฺขาปฏิปทาทิฯ อาทิ-สทฺเทน ฌานาธิปติภูมิอารมฺมณาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ นีลํ นีลสฺส สภาคํ, อญฺญํ วิสภาคํฯ ปจฺจโย กมฺมาทิฯ ตตฺถาปิ กุสลสมุฏฺฐานาทิตา, สีตอุตุสมุฏฺฐานาทิตา จ เภโท เวทิตพฺโพฯ อาทิสทฺเทน คตินิกายเภโทฯ สภาวนานตฺตเภทโตติ สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขาติ เอวมาทิโก สภาวเภโทฯ จกฺขุสมฺผสฺสชา โสตสมฺผสฺสชาติ เอวมาทิกํ นานตฺตํฯ

[516] ‘‘อนาคมนโต อนิคฺคมนโต’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺเตสุ อวิชฺชมานสรูปตฺตา อุทยโต ปุพฺเพ กุโตจิ นาคจฺฉนฺติ, วยโต จ อุทฺธํ น กตฺถจิ คจฺฉนฺติ, วิชฺชมานกฺขเณปิ อิตฺตรกาลตาย อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาฯ เตนาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิฯ สปริปฺผนฺทกิริยาวเสน อีหนํ อีหา, จินฺตนวเสน พฺยาปารนํ พฺยาปาโร, ตตฺถ พฺยาปารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหตี’’ติฯ อีหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ ตานี’’ติอาทิฯ อุภยมฺปิ ปน อีหา จ โหติ พฺยาปาโร จาติ อุปฺปฏิปาฏิวจนํฯ ธมฺมตาวาติ สภาโว เอว, การณสมตฺถตา วา อีหาพฺยาปารรหิตานํ ทฺวาราทิภาโว ธมฺมตาฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ ‘‘ย’’นฺติ เอตสฺส ยสฺมาติ อตฺโถฯ ปุริมสฺมิํ สมฺภวนวิเสสนํ ยํ-สทฺโทฯ

‘‘สุญฺโญ คาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.238) วจนโต สุญฺญคาโม วิย ทฏฺฐพฺพานิฯ อนฺนปานสหิตนฺติ คหิเต สุญฺญคาเม ยํ ยเทว ภาชนํ ปรามสียติ, ตํ ตํ ริตฺตกํเยว ปรามสียติ, เอวํ ธุวาทิภาเวน คหิตานิ โยนิโส อุปปริกฺขิยมานานิ ริตฺตกาเนว เอตานิ ทิสฺสนฺตีติฯ เตนาห ‘‘ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา’’ติฯ จกฺขาทิทฺวาเรสุ อภิชฺฌาโทมนสฺสุปฺปาทกภาเวน รูปาทีนิ จกฺขาทีนํ อภิฆาตกานีติ วุตฺตานิฯ อหิสุสุมารปกฺขีกุกฺกุรสิงฺคาลมกฺกฏา ฉ ปาณกาฯ วิสมพิลากาสคามสุสานวนานิ เตสํ โคจราฯ ตตฺถ วิสมาทิอชฺฌาสเยหิ จกฺขาทีหิ วิสมภาวพิลากาสคามสุสานสนฺนิสฺสิตสทิสูปาทินฺนธมฺมวนภาเวหิ อภิรมิตตฺตา รูปาทีนํ วิสมาทิสทิสตา โยเชตพฺพาฯ

อิติ อายตนานํ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

ธาตุวิตฺถารกถาวณฺณนา

[517] จกฺขุสฺส วิญฺญาณนฺติ จกฺขุสฺส การณภูตสฺส วิญฺญาณํฯ กามํ รูปาโลกมนสิการาทโยปิ ตสฺส วิญฺญาณสฺส การณา, เต ปน สาธารณการณํ, จกฺขุ อสาธารณนฺติ อสาธารณการเณนายํ นิทฺเทโส ยถา เภริสทฺโท, ยวงฺกุโรติฯ ตถา หิ จกฺขุ ปุคฺคลนฺตราสาธารณํ, นีลาทิสพฺพรูปสาธารณญฺจาติ สามิภาเวน นิทฺทิฏฺฐํฯ

วิทหตีติ เอวํ เอวญฺจ ตยา ปวตฺติตพฺพนฺติ วินิยุญฺชมานํ วิย อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วิทหตีติ จ ธาตฺวตฺโถ เอว วิสิฏฺโฐ อุปสคฺเคน ทีปียตีติ วินาปิ อุปสคฺเคน ธาตูติ เอส สทฺโท ตมตฺถํ วทตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ กตฺตุกมฺมภาวกรณาธิกรเณสุ จ ธาตุสทฺทสิทฺธิ โหตีติ ปญฺจาปิ เต อตฺถา วุตฺตาฯ โลกุตฺตรา ธาตุโย สํสารทุกฺขํ น วิทหนฺติ, อญฺญทตฺถุ วิธํเสนฺตีติ กตฺวา ‘‘โลกิยา’’ติ วิเสสิตํฯ ววตฺถิตาติ อวตฺถิตา, อญฺญมญฺญํ วา อสํกิณฺณาฯ สุวณฺณรชตาทิธาตุโย สุวณฺณาทีนํ พีชภูตา เสลาทโยฯ ยถาสมฺภวนฺติ เอตฺถ เกจิ ‘‘โลกิยโลกุตฺตราสุ ธาตูสุ โย โย อตฺโถ สมฺภวติ, ตทนุรูป’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ‘‘โลกิยา หิ ธาตุโย’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตาฯ