เมนู

กมาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

[504] เอตนฺติ เอวํ อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขํฯ ญาณเภทตฺถนฺติ นานปฺปการํ ญาณปฺปเภทตฺถํฯ กมโตติ เทสนากฺกมโต, เยน การเณนายํ เทสนากฺกโม กโต, ตโตติ อตฺโถฯ วิเสสโตติ เภทโต, ขนฺธุปาทานกฺขนฺธวิภาคโตติ อตฺโถฯ อนูนาธิกโตติ ปญฺจภาวโตฯ อุปมาโตติ อุปมาหิ อุปเมตพฺพโตฯ ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ ญาเณน ปสฺสิตพฺพโตฯ ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ ยถา ปสฺสนฺตสฺส ยถาธิปฺเปตตฺถนิปฺผตฺติโตฯ วิภาวินาติ ปญฺญวตาฯ

อุปฺปตฺติกฺกโมติ ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชนฺตานํ อุปฺปชฺชนปฏิปาฏิฯ ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ติอาทินา (ธ. ส. ติกมาติกา 8, 9) ปฐมํ ปหาตพฺพา ปฐมํ วุตฺตา, ทุติยํ ปหาตพฺพา ทุติยํ วุตฺตาติ อยํ ปหานกฺกโมฯ สีลวิสุทฺธิํ ปฏิปชฺช จิตฺตวิสุทฺธิ ปฏิปชฺชิตพฺพา, ตถา ตโต ปราปีติ อาห ‘‘สีลวิสุทฺธิ…เป.… ปฏิปตฺติกฺกโม’’ติ, อนุปุพฺพปณีตา ภูมิโย อนุปุพฺเพน ววตฺถิตาติ อยํ ภูมิกฺกโมฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิโก (วิภ. 355) เอกกฺขเณปิ สติปฏฺฐานาทิสมฺภวโต เทสนากฺกโม จฯ ทานกถาทโย อนุปุพฺพุกฺกํสโต กถิตา, อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานาภาวโต ปน ทานาทีนํ อิธ เทสนากฺกมวจนํฯ อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานเหตุกตาย หิ ‘‘ปฐมํ กลลํ โหตี’’ติอาทิกา (สํ. นิ. 1.235; กถา. 692) เทสนาปิ สมานา อุปฺปตฺติอาทิกมภาเวเนว วุตฺตาฯ ยถาวุตฺตววตฺถานาภาเวน ปน อเนเกสํ วจนานํ สหปวตฺติยา อสมฺภวโต เยน เกนจิ ปุพฺพาปริเยน เทเสตพฺพตาย เตน เตน อธิปฺปาเยน เทสนามตฺตสฺเสว กโม เทสนากฺกโม ทฏฺฐพฺโพฯ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนนาติ ปฐมํ รูปกฺขนฺโธ, ตโต เวทนากฺขนฺโธติ เอวํ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโตฯ อปฺปหาตพฺพโตติ ขนฺเธสุ เอกจฺจานํ ปหาตพฺพตาว นตฺถิ, กุโต ปหานกฺกโมฯ สติ หิ สพฺเพสํ ปหาตพฺพตาย ปหานกฺกเมน เนสํ เทสนา สิยาฯ อปฺปฏิปชฺชนียโตติ สมฺมาปฏิปตฺติวเสน น ปฏิปชฺชิตพฺพโตฯ ‘‘จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา’’ติ อิมินา เวทนาทีนํ อนิยตภูมิกตํ ทสฺเสติฯ นิยตภูมิกานญฺหิ ภูมิกฺกโม สมฺภเวยฺยฯ

อเภเทนาติ รูปาทีนํ เภทํ วิภาคํ อกตฺวา เอกชฺฌํ ปิณฺฑคฺคหเณนฯ อตฺตคาหปติตนฺติ อตฺตคาหสงฺขาเต ทิฏฺโฐเฆ นิปติตํฯ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนนาติ รูปโต อรูปํ วิเวเจนฺโต รูปารูปสมูเห ฆนวินิพฺภุชฺชนทสฺสเนนฯ จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตนฺติ เอกเทเสน สมุทายภูตํ รูปกฺขนฺธํ วทติฯ ยา เอตฺถ อิฏฺฐํ, อนิฏฺฐญฺจ รูปํ สํเวเทติ, อยํ เวทนากฺขนฺโธติ อิฏฺฐานิฏฺฐรูปสํเวทนิกํ เวทนํ เทเสสีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐมชฺฌตฺตานมฺปิ อิฏฺฐานิฏฺฐสภาวตฺตา อิฏฺฐานิฏฺฐคฺคหเณเนว คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยนฯ

สญฺญาย คหิตากาเร วิสเย อภิสงฺขารปฺปวตฺตีติ อาห ‘‘สญฺญาวเสน อภิสงฺขารเก’’ติฯ ยถา วิญฺญาณสฺส สมฺปยุตฺตธมฺมานํ นิสฺสยภาโว ปากโฏ, น ตถา เวทนาทีนนฺติ อาห ‘‘เวทนาทีนํ นิสฺสย’’นฺติฯ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา (ธ. ป. 1-2), จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา 62), ฉทฺวาราธิปติ ราชา’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.181 เอรกปตฺถนาคราชวตฺถุ) วจนโต วิญฺญาณํ อธิปติฯ

[505] รูปกฺขนฺเธ ‘‘สาสวํ อุปาทานิย’’นฺติ วจนํ อนาสวานํ ธมฺมานํ สพฺภาวโต รูปกฺขนฺธสฺส ตํสภาวตานิวตฺตนตฺถํ, น อนาสวรูปนิวตฺตนตฺถํฯ

อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตาติ เอตฺถ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโท, อนาสวา ขนฺเธสฺเวว วุตฺตาติ อตฺโถฯ อิธ ปน วิสุทฺธิมคฺเค สพฺเพเปเต ขนฺธาปิ อุปาทานกฺขนฺธาปิฯ

[506] สพฺพสงฺขตานํ สภาเคน เอกชฺฌํ สงฺคโห สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคโหฯ สภาคสภาเวน หิ สงฺคยฺหมานา สพฺพสงฺขตา ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติฯ ตตฺถ รุปฺปนาทิสามญฺเญน สมานโกฏฺฐาสา สภาคาติ เวทิตพฺพาฯ เตสุ สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺจํ อายูหนรสาย เจตนาย พลวนฺติ สา ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตาฯ อญฺเญ จ รุปฺปนาทิวิเสสลกฺขณรหิตา ผสฺสาทโย สงฺขตาภิสงฺขรณสามญฺเญนาติ ทฏฺฐพฺพา, ผุสนาทโย ปน สภาวา วิสุํ ขนฺธสทฺทวจนียา น โหนฺตีติ ธมฺมสภาวญฺญุนา ตถาคเตน ผสฺสกฺขนฺธาทโย น วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเม เอว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ นิสฺสาย ปฏิจฺจ, เอเตสํ วา อญฺญตร’’นฺติ เอวมาทิสุตฺตานญฺจ วเสน อตฺตตฺตนิยคาหสฺส เอตปฺปรมตา ทฏฺฐพฺพาฯ เอเตน จ วกฺขมานสุตฺตวเสน จ ขนฺเธ เอว นิสฺสาย ปริตฺตารมฺมณาทิวเสน น วตฺตพฺพา จ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ ขนฺธนิพฺพานวชฺชสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ รูปนฺติ รุปฺปนสภาวํ ธมฺมชาตมาหฯ เวทนนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทิ (ที. นิ. 3.355) วจนโต อญฺเญสญฺจ ขนฺธสทฺทวจนียานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ สพฺภาวโต น ปญฺเจวาติ โจทนํ นิวตฺเตตุมาห ‘‘อญฺเญสํ ตทวโรธโต’’ติฯ

[507] ปวตฺติฏฺฐานภูตํ วสนฏฺฐานํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิวาสฏฺฐานโต’’ติฯ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขตาวเสน เวทนาย อาพาธกตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ราคาทิสมฺปยุตฺตสฺส วิปริณามาทิทุกฺขสฺส อิตฺถิปุริสาทิอาการคาหิกา ตํตํสงฺกปฺปมูลภูตา สญฺญา สมุฏฺฐานํฯ ปิตฺตาทิ วิย โรคสฺส อาสนฺนการณํ สมุฏฺฐานํฯ อุตุโภชนวิสมตาวิสมปริหาราทิ วิย มูลการณํ นิทานํฯ จิตฺตสฺส องฺคภูตา เจตสิกาติ วิญฺญาณํ คิลานูปมํ วุตฺตํฯ กุฏฺฐโรควโต สินิยฺหนํ ตสฺส ภิยฺโยภาวาย วิย พาลสฺส ปุญฺญาภิสงฺขาราทิวเสน ปวตฺติ เวทนาทุกฺขาวหา อสปฺปายเสวนสทิสีฯ เวทนตฺตายาติ เวทนาสภาวตฺถํ, เวทนตฺตลาภายาติ อตฺโถฯ การณฏฺฐานตาย, โภชนาธารตาย จ จารกูปมํ, ภาชนูปมญฺจ รูปํฯ สุภสญฺญาทิวเสน เวทนาการณสฺส เหตุภาวโต, เวทนาโภชนสฺส ฉาทาปนโต จ อปราธูปมา, พฺยญฺชนูปมา จ สญฺญาฯ เวทนาเหตุโต การณการกูปโม, ปริเวสกูปโม จ สงฺขารกฺขนฺโธฯ ภตฺตกาโร เอว เยภุยฺเยน ปริวิสตีติ ปริเวสกคฺคหณํฯ เวทนาย วิพาธิตพฺพโต, อนุคฺคเหตพฺพโต จ อปราธิกูปมํ, ภุญฺชกูปมญฺจ วิญฺญาณํ วุตฺตํฯ

[508] ‘‘ปญฺจ วธกา ปจฺจตฺถิกา อุกฺขิตฺตาสิกาติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ อาสีวิสูปเม (สํ. นิ. 4.238) วธกาติ วุตฺตา, ‘‘ภาโรติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ ภารสุตฺเต (สํ. นิ. 3.22) ภาราติ, ‘‘อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺชิํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิฯ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ…เป.… ขชฺชามี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.79) ขชฺชนียปริยาเย ขาทกาติ, ‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.85) ยมกสุตฺเต อนิจฺจาทิกาติฯ ยทิปิ ‘‘อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํ, พาหุลฺเลน ปน อุปาทานกฺขนฺธานํ ตทนฺโตคธานํ ทฏฺฐพฺพตา เวทิตพฺพาฯ วิปสฺสนาย ภูมิวิจาโร เหโสติฯ

เผณปิณฺโฑ วิยาติอาทีสุ รูปาทีนํ เอวํ เผณปิณฺฑาทิสทิสตา ทฏฺฐพฺพา, ยถา เผณปิณฺโฑ นิสฺสาโร ปริทุพฺพโล อคยฺหุปโค; คหิโตปิ กิญฺจิ อตฺถํ น สาเธติ, ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิสงฺฆฏิโต พหูนํ ปาณกานํ อาวาโส อนุปุพฺพูปจิโต สพฺพาวตฺถนิปาตี อวสฺสํเภที, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสาราทิวิรหโต นิสฺสารํ เผคฺคุ วิย, สุขภญฺชนียโต ทุพฺพลํ, นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ วา น คเหตพฺพํ, คหิตมฺปิ ตถา น โหติ, พหุฉิทฺทํ อสีติสตสนฺธิสงฺฆฏิตํ อเนกกิมิกุลาวาสํ กลลาทิวเสน อนุปุพฺพูปจิตํ กลลกาลโต ปฏฺฐาย สพฺพาสุปิ อวตฺถาสุ วินสฺสติ, อวสฺสเมว จ ภิชฺชติฯ อฏฺฐกถายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.95; วิภ. อฏฺฐ. 26 กมาทิวินิจฺฉยกถา) ปน ปริมทฺทนาสหนเมว อุปมูปเมยฺยสมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ

ยถา ปุพฺพุโฬ นิสฺสาโร ปริทุพฺพโล อคยฺหุปโค, คหิโตปิ น กิญฺจิ อตฺถํ สาเธติ, น จิรฏฺฐิติโก, ตถา เวทนาปิฯ ยถา จ ปุพฺพุโฬ, อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลิกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ ชายติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ, อารมฺมณํ, กิเลสชลฺลํ, ผสฺสสงฺฆฏฺฏนญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติฯ ยถา หิ อุทกตเล พินฺทุนิปาตชนิโต วาโต อุทกชลฺลิกสงฺขาตํ อุทกลสิกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา ปุพฺพุฬํ นาม กโรติ, เอวํ วตฺถุมฺหิ อารมฺมณาปาถคมนชนิโต ผสฺโส อนุปจฺฉินฺนํ กิเลสชลฺลํ สหการีปจฺจยภาเวน สงฺกฑฺฒิตฺวา เวทนํ นาม กโรติฯ อิทญฺจ กิเลเสหิ มูลการณภูเตหิ, อารมฺมณสฺสาทนภูเตหิ จ นิพฺพตฺตํ วฏฺฏคตํ เวทนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน วา จตฺตาโร ปจฺจยา วุตฺตา, อูเนหิปิ ปน อุปฺปชฺชเตวฯ อิธ มุหุตฺตรมณียตา อุปโมปเมยฺยสมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ

ยถา ปน มรีจิกา อสารา อคยฺหุปคาฯ น หิ ตํ คเหตฺวา ปาตุํ วา นฺหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํ สกฺกา, เอวํ สญฺญาปิ อสารา อคยฺหุปคาฯ ยถา จ มรีจิกา วิปฺผนฺทมานา สญฺชาตูมิเวคา วิย ขายนฺตี มหาชนํ วิปฺปลมฺเพติ, เอวํ สญฺญาปิ ‘‘นีลํ ปีตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทินา อารมฺมเณ ปวตฺตมานา สภาวมตฺเต อฏฺฐตฺวา ‘‘สุภํ สุขํ นิจฺจ’’นฺติอาทิมิจฺฉาคาหสฺส การณภาเวน โลกํ วิปฺปลมฺเพติฯ

ยถา กทลิกฺขนฺโธ อสาโร อคยฺหุปโคฯ น หิ ตํ คเหตฺวา โคปานสีอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ สกฺกา, อุปนีตมฺปิ ตถา น โหติ, พหุวฏฺฏิสโมธาโน จ โหติ, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธปิ อสาโร อคยฺหุปโคฯ น หิ ตํ นิจฺจาทิวเสน คเหตุํ สกฺกา, คหิตมฺปิ ตถา น โหติ, พหุธมฺมสโมธาโน จฯ อญฺญเทว หิ ผสฺสสฺส ลกฺขณํ, อญฺญํ เจตนาทีนํ, เต ปน สพฺเพ สโมธาเนตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธติ วุจฺจติฯ

ยถา จ มายา อสารา อคยฺหุปคาฯ น หิ ตํ คเหตฺวา กิญฺจิ อตฺถํ กิจฺจํ สาเธตุํ สกฺกา, อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺฐานา อมณิอาทิเมว มณิอาทิรูเปน ทสฺเสนฺตี มหาชนํ วญฺเจติ, เอวํ วิญฺญาณมฺปิ อสารํ อิตฺตรํ ลหุปจฺจุปฏฺฐานํ, เตเนว จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย, คจฺฉนฺตํ วิย, ฐิตํ วิย, นิสินฺนํ วิย จ กตฺวา คาหาเปติ, อญฺญเทว จิตฺตํ อาคมเน, อญฺญํ คมนาทีสูติฯ เอวํ วิญฺญาณํ มายาสทิสํฯ

ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา อสุภาทิสภาวา เอว สํกิเลสาสุจิวตฺถุภาวาทิโตติ อสุภาทิโต ทฏฺฐพฺพา เอว, ตถาปิ กตฺถจิ โกจิ วิเสโส สุขคฺคหณีโย โหตีติ อาห ‘‘วิเสสโต จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตุวิปลฺลาสปฺปหานกราติ เตสํ โคจรภาเวน รูปกฺขนฺธาทีสุ อสุภาทิภาเวน ทฏฺฐพฺพตา วุตฺตาฯ

[509] ขนฺเธหิ น วิหญฺญติ ปริวิทิตสภาวตฺตาฯ วิปสฺสโกปิ เตสํ วิปตฺติยํ น ทุกฺขมาปชฺชติ, ขีณาสเวสุ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เต หิ อายติมฺปิ ขนฺเธหิ น พาธียนฺตีติฯ

กพฬีการาหารํ ปริชานาตีติ ‘‘อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (สํ. นิ. 3.56,57) วจนโต อชฺฌตฺติกรูเป ฉนฺทราคํ ปชหนฺโต ตสฺส สมุทยภูเต กพฬีการาหาเรปิ ฉนฺทราคํ ปชหตีติ อตฺโถฯ อยํ ปหานปริญฺญาฯ อชฺฌตฺติกรูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ตสฺส ปจฺจยภูตํ กพฬีการาหารํ ปริคฺคณฺหาตีติ ญาตปริญฺญาฯ ตสฺส จ อุทยพฺพยานุปสฺสี โหตีติ ตีรณปริญฺญา จ โยเชตพฺพาฯ เอวํ ปริญฺญตฺตเย สิชฺฌนฺเต อิเม วิปลฺลาสาทโย วิธมียนฺติ เอวาติ อาห ‘‘อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ กามราคภูตํ อภิชฺฌํ สนฺธายาห ‘‘อภิชฺฌากายคนฺถ’’นฺติฯ

อสุภานุปสฺสนาย หิ กามราคปฺปหานํ โหติ , กามราคมุเขน วา สพฺพโลภปฺปหานํ วทติฯ น อุปาทิยติ น คณฺหติ น อุปฺปาเทติฯ

‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.39; มหาว. 1; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) วุตฺตตฺตา ‘‘เวทนาย ฉนฺทราคํ ปชหนฺโต ตสฺสา ปจฺจยภูเต ผสฺสาหาเรปิ ฉนฺทราคํ ปชหตี’’ติอาทินา อาหารปริชานเน วุตฺตนเยน ผสฺสปริชานนํ โยเชตพฺพํฯ เวทนาย ทุกฺขโต ทสฺสเนน ตตฺถ สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติฯ สุขตฺถเมว ภวปตฺถนา โหตีติ เวทนาย ตณฺหํ ปชหนฺโต ภโวฆํ อุตฺตรติฯ ตโต เอว ภวโยเคน วิสํยุชฺชติฯ ภวาสเวน จ อนาสโว โหติ, สพฺพเวทนํ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อตฺตโน ปเรน อปุพฺพํ ทุกฺขํ อุปฺปาทิตํ, สุขํ วา วินาสิตํ น จินฺเตติ, ตโต ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทิ (ธ. ส. 1237; วิภ. 909) อาฆาตวตฺถุปฺปหานโต พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติฯ ‘‘สุขพหุเล สุคติภเว สุทฺธี’’ติ อคฺคเหตฺวา โคสีลโควตาทีหิ สุทฺธิํ ปรามสนฺโต สุขปตฺถนาวเสเนว ปรามสตีติ เวทนาย ตณฺหํ ปชหนฺโตปิ สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติ

มโนสญฺเจตนา สงฺขารกฺขนฺโธ, สญฺญา ปน ตํสมฺปยุตฺตาติ สญฺญาสงฺขาเร อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสญฺเจตนาย ฉนฺทราคํ ปชหติ, ตญฺจ ปริคฺคณฺหาติ, ตีเรติ จาติ ‘‘สญฺญํ สงฺขาเร…เป.… ปริชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ สญฺญาสงฺขาเร อนตฺตาติ ปสฺสนฺโต อตฺตทิฏฺฐิมูลกตฺตา สพฺพทิฏฺฐีนํ อตฺตทิฏฺฐิํ วิย สพฺพทิฏฺฐิโยปิ วิธมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺโฐฆํ อุตฺตรติ…เป.… อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยตี’’ติ อาหฯ

วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน ติสฺโสปิ อนุปสฺสนา อุสฺสุกฺกนฺโต ตีหิปิ ปริญฺญาหิ วิญฺญาณาหารํ ปริชานาติฯ วิเสสโต ปเนตฺถ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติฯ ตตฺถ นิจฺจคฺคาหพาหุลฺลโต อวิชฺชาย วิญฺญาเณ ฆนคหณํ โหตีติ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติฯ ตโต เอว อวิชฺชาโยเคน วิสํยุตฺโต อวิชฺชาสเวน อนาสโว จ โหติฯ โมหพเลเนว สีลพฺพตปรามสนํ โหตีติ ตํ ปชหนฺโต ‘‘สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติ

‘‘ยญฺจ โข อิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิญฺญาณํ อิติปิ, ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ, นาลํ วิรชฺชิตุํ, นาลํ วิมุจฺจิตุํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทีฆรตฺตํ เหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺฐํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติอาทิ (สํ. นิ. 2.62) –

วจนโต ยถา วิญฺญาณํ นิจฺจโต ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐุปาทานํ อุปาทิยติ, เอวํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐุปาทานํ น อุปาทิยตีติฯ

เอวํ มหานิสํสนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน วิปลฺลาสาทิสกลสํกิเลสวิธมนุปายภาวโต เอวํ วิปุลุทยํฯ วธกาทิวเสนาติ อุกฺขิตฺตาสิกวธกาทิวเสนฯ ปสฺเสยฺยาติ ญาณทสฺสเนน ปจฺจกฺขโต ปสฺเสยฺยฯ

ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ จุทฺทสมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

15. อายตนธาตุนิทฺเทสวณฺณนา

อายตนวิตฺถารกถาวณฺณนา

[510] ‘‘ขนฺธายตนา’’ติอาทินา เหฏฺฐา อุทฺทิฏฺฐานิ ปทุทฺธารวเสน ‘‘อายตนานี’’ติ วตฺวา คณนปริจฺเฉเทนาห ‘‘ทฺวาทสายตนานี’’ติฯ ตตฺถ วตฺตพฺพํ ปรโต สยเมว วกฺขติฯ จกฺขายตนนฺติอาทิ เนสํ สรูปทสฺสนํฯ

อตฺโถ นาม สทฺทตฺโถ, ภาวตฺโถ ปน ลกฺขณเมวฯ โส ปน สทฺทตฺโถ ทุวิโธ – อสาธารโณ สาธารโณติฯ ตตฺถ อสาธารโณ จกฺขาทิสทฺทตฺโถ, สาธารโณ อายตนสทฺทตฺโถ ทฺวาทสนฺนมฺปิ สมานตฺตาฯ

เตสุ อสาธารณํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘วิเสสโต ตาวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิเสสโตติ วิเสสตฺถโต, จกฺขาทิสทฺทตฺถโตติ อตฺโถฯ อสฺสาเทตีติ จกฺขติ-สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยญฺชนํ จกฺขตี’’ติ รสสายนตฺโถ อตฺถีติ ตสฺส วเสน อตฺถํ วทติฯ ‘‘จกฺขุํ โข ปน, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ (ม. นิ. 2.209) วจนโต จกฺขุ รูปํ อสฺสาเทติฯ สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว โย ‘‘ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’’ติอาทินา (ธ. ส. 597) ปาฬิยํ, ‘‘รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. อฏฺฐ. 600; วิสุทฺธิ. 2.433) อฏฺฐกถายญฺจ วุตฺโต อตฺถวิเสโส, ตตฺเถว นิรุฬฺหตฺตา จกฺขุมฺหิ เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ควาทีสุ โคสทฺทาทิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วิภาเวติ จาติ สทฺทลกฺขณสิทฺธสฺส จกฺขติ-สทฺทสฺส วเสน อตฺถํ วทติฯ จกฺขตีติ หิ อาจิกฺขติ, อภิพฺยตฺตํ วทตีติ อตฺโถฯ เนตฺตสฺส จ วทนฺตสฺส วิย สมวิสมวิภาวนเมว อาจิกฺขนนฺติ กตฺวา อาห ‘‘วิภาเวติ จาติ อตฺโถ’’ติ, อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ วิภาวนตฺถตา จ จกฺขติ-สทฺทสฺส ทฏฺฐพฺพาฯ รตฺตทุฏฺฐาทิกาเลสุ กกณฺฏกรูปํ วิย, อุทฺทรูปํ วิย จ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ รูปํ หทยงฺคตภาวํ รูปยติ รูปมิว ปกาสํ กโรติ, สวิคฺคหมิว กตฺวา ทสฺเสตีติ อตฺโถฯ